O badaniu metru i jego wariantów rytmicznych

Andriej N. Kołmogorow

O badaniu metru i jego wariantów

rytmicznych

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 65/2, 281-303

A N D R IE J N. KOŁMOGOROW

O BA DA NIU M ETRU I JE G O W ARIANTÓW RYTM ICZNYCH i

1

P rzedm iotem n in iejszy ch rozw ażań jest ta k i oto bardzo pro sty sche­ m at m etry cz n y

KJ—n n —n —(n), (1)

w k tó ry m zastosow ano n astę p u jąc y sy stem zapisu: — sy la b a akcen to w an a

n sy la b a nieak cen to w ana — sylab a m ocna

u sylaba słaba

Różnicę m iędzy sylabą m ocną a sy la b ą słabą ująć m ożna w w y p a d k u tego m e tru w postaici reguły, k tó rą sform ułow ał już niegdyś T ried ia- k o w s k i2, a k tó ra w sposób całkiem zadow alający zdaje sp raw ę z ow ej różnicy w k lasy czn y m jam bie i tro c h e ju (ale nie obejm uje klasy czn y ch

[A ndriej N. K o ł m o g o r o w (ur. 1903) — m a tem a ty k m o sk iew sk i o ś w ia to w e j sła w ie , człon ek A k a d em ii N au k ZSRR. Jego z a in terseo w a n ia w erso lo g ią d atu ją się od lat k ilk u n a stu , jest au torem i w sp ó ła u to rem k ilk u a rty k u łó w z tego zakresu.

P rzek ład w e d łu g w y d .: A. H. К о л м о г о р о в , Пример изучения метра и его ритмиче­

ских вариантов. W zbiorze: Теория стиха. Ленинград 1968, s. 145— 167.1

1 A rtyk u ł te n jesit fra g m en tem n ie u k ończonej w ięk szej pracy, k tóra p o m y śla n a była jak o w p ro w a d zen ie d la ty c h w szy stk ich , k tórzy zaczyn ają zajm ow ać s ię w e r so ­ logią. P o n iew a ż bad an ia nad m etrem (1) w rozp atryw an ych tek stach C w ieta jew ej m ia ły poprzedzać sy stem a ty czn y w y k ła d p rob lem atyk i ogólnej oraz przegląd m etró w k lasyczn ych , w p ro w a d za się jed n ocześn ie szereg u w ag o charakterze ogóln ym , d o­ tyczących rytm ik i w iersza.

W tra k cie p rzy g o to w a n ia artyk u łu d o druku p e w n e jego partie zo sta ły roz­ budow ane. Za n iek tóre u zu p ełn ien ia, sp ra w d zen ie m aszyn op isu oraz pom oc przy o sta teczn y m op ra co w a n iu a rty k u łu w d zięczn y jestem A. P r o c h o r o w o w i .

2 [W asilij T r i e d l a k o w s k i j zap oczątk ow ał reform ę w e r sy fik a c ji rosyjsk iej. Jej zasady sfo rm u ło w a ł w ogłoszon ej w r. 173'5 rozp raw ie Новый и краткий способ к сложению росийских стихов (przyp. tłum.).]

m etró w trójsylabow ych): а к с e n t n a s ł a b e j s y l a b i e m o ż e w y ­ s t ę p o w a ć j e d y n i e w ó w c z a s , g d y s y l a b ę t ę t w o r z y o d ­ r ę b n y p e ł n o z n a c z n y w y r a z j e d n o s y l a b o w y . Sylaby m ocne nato m iast m ogą być akcentow ane lu b nie akcen to w an e bez żad­ n y ch ograniczeń.

S ylabę ósmą u jm u jem y w naw ias dlatego, że dalej ro zp atry w ać b ę­ dziem y dw ie odm iany tego schem atu: o klauzuli oksytonicznej

u - n n - n . L (1 i)

oraz o klau zu li paroksytonicznej

\j—n n —n_In. (12)

W analizow anych tu u tw o rach C w ietajew ej re g u ły naprzem iennego w ystęp ow an ia obu ty c h odm ian w yznaczane są p rzez rozkład rym ów — m ęskich i żeńskich. T ak np. w zw rotce czterow ersow ej o schem acie r y ­ m ow ym АЪАЪ (A - A — ry m żeński; b-b — ry m m ęski) w y stęp ują na przem ian odpow iednie odm iany sch em atu m etry czneg o (1).

P rzed m io tem an alizy b ę d ą , tu 73 zw rotki czterow ersow e: 41 z nich pochodzi z rozdziałów V, VI i IX P oe mat u k re su (1924), n a to m ia st pozo­ stałe 32 to pięć w ierszy z cyklu Stół (1933) 3. W y b ran y m ate ria ł w ydaje się in te resu jąc y i w ygodny z k ilk u n astęp u jący ch w zględów.

1. R ealizow any w nim wzorzec m etry czn y jest dość e lem en tarn y , a je ­ go podstaw ow e w a ria n ty rytm iczne nie są zbyt liczne i tw orzą przez to łatw y do uchw ycenia obraz ogólny. Ich analiza może więc by ła doskonałym w prow adzeniem do techn ik i badań, k tó rą w ypracow ali m. in. Bieły, Szengeli, Tom aszewski na m ateriale czterostopow ca jam bicznego i na m a ­ te ria le inn ych m etrów klasycznych.

2. W odczuciu przeciętnego czytelnika 4 m e tr te n jest zjaw iskiem no­ wym . Z adanie czytelnika nie polega więc tu na p r z y p o m n i e n i u s o b i e znanego już m e tru i na odczytaniu tego u tw o ru w kontekście n ieu n ikn io n y ch w tak im w y p ad k u skojarzeń. W zam ian zakłada się, że po k ilk u pierw szych w ersach odbiorca u s ł y s z y w nich jak ą ś now ą dla

3 [W te k śc ie rosyjsk im ilo ść zw rotek z P o em a tu k resu p od an a je s t b łęd n ie jako 40, ty m cza sem i z te k stu C w ietajew ej, i z o b liczeń K ołm ogorow a w y n ik a , iż p o ­ w in n a o n a w y n o sić 41. P on ad to sfo rm u ło w a n ia a rty k u łu sugerują, że c y k l S tó ł sk ład a się z p ięciu Wiersizy, podczas gdy w w yd an iu , k tórym p osłu gu je się badacz, sk ład a s ię o n z sześciu w ierszy. O statniego, szóstego, w ie r sz a Kołmogortow tu n ie rozpatruje (przyp. tłum .).]

4 O „czyteln ik u ” m ów im y tutaj celo w o ii św iad om ie. W iersze C w ieta jew ej n ie n a leżą b o w iem do tego typ u u tw o ró w „agitatora, w o d z a -m ó w c y ” M ajak ow sk iego, k tóre zak ład ają d e k l a m a t o r a (kogoś, kito już zg łęb ił zam ysł poety) oraz s ł u ­ c h a c z a.

niego reg u larn o ść i że stopniow o będzie się on w ciągał i opano w yw ał co­ raz b ardziej su b teln e m echanizm y tej re g u la rn o ś c i5.

3. C w ietajew ą c h a ra k te ry z u je skłonność do budow ania sw oistych u r e g u l o w a n y c h m e t r ó w s y l a b o t o n i c z n y c h . Je st to je ­ den z p rzejaw ów jej sto su n k u do tw órczości poetyckiej:

Мы спим — и вот, сквозь каменные плиты, Небесный гость в четыре лепестка.

О мир, пойми! Певцом — во сне — открыты Закон звезды и формула цветка.6

M am y więc tu do czynienia z poetą, k tó ry p racę sw oją (cykl St ół po­ św ięcony jest w łaśnie p racy poety) tra k tu je jako w ysiłek m ający dopro­ w adzić do utw o rzen ia obrazu rytm icznego 7, urzeczyw istnionego w ścisłej postaci m etryczn ej. Z resztą in n y w a ria n t podobnej idei całościowego „dudnienia ry tm icznego” , zaw ierającego w sobie ta k ogrom ne treści, że w ym agałyb y one „kilku w ielkich poem atów ” , tw orzył jed n ą z pod staw poetyki M ajakowskiego.

Ale to, że w w y p ad ku C w ietajew ej m am y do czynienia z fo rm atem bardziej k am eraln y m i że każd y jej tem a t m etry czn o-rytm iczny zam yka się i w yczerpu je w niew ielkiej liczbie w ersów , czyni z te j tw órczości m a­ teriał w yjątkow o dogodny dla analizy, an alizy o wiele łatw iejszej niż, pow iedzm y, niew y czerp an y p roblem opisu naw et najogólniejszych (prze­ nik ających dzieło Puszkina od początku do końca) w łaściw ości b rzm ien ia w iersza Eugeniusza Oniegina.

Spośród 292 w ersów w y b ra n y c h 73 zw rotek schem at (1) ulega zakłó­ ceniu zaledw ie w trz e ch (w szystkie one pochodzą z Po ema t u kresu). Zakłócenia te polegają na w ydłużeniu 'lub skróceniu anakruzy. W w ersie

5 P y ta n ie o to, ozy 'rozpatryw any sch em at m etryczny b ył sto so w a n y przed C w ie­ ta jew ą i jaka jest jego h istoria w p o ety ce sam ej C w ietajew ej, tutaj pom ijam . W olno sądzić, że p o stu lo w a n y p rzez p oetę czy teln ik n ie m usi się o p ierać na tego rodzaju in form acji apriorycznej. Zresztą n ie w y k lu czo n e, że w y k szta łco n y czy teln ik lat d w u d ziesty ch i trzyd ziestych n aszego stu lecia p o w in ien b y ł już się p rzy zw y cza ić (przynajm niej pod św iad om ie) do w ierszy n ap isan ych w ram ach ogólnego sch em atu u r e g u l o w a n e g o t r ó j z e s t r o j o w c a : 0/2 — 1/2 — 1/2' — 0/2.

O tym sch em acie b ęd ziem y m ó w ili dalej. N asz sch em a t sta n o w i taką sa m ą jeg o sp ecjalizację, jak ii sch em at tró jsto p o w ca jam b iczn ego: u — u — u _ L (n ) , trójstop ow ca an ap estyczn ego: υ υ - υ υ - u u JL (n ) lub jeszcze bardziej w y sp ecja lizo w a n y sch em a t u n - n n - n n i ( n ) trójstop ow ca a n ap estyczn ego o pozam etryczn ych a k cen ta ch ty lk o na p ierw szej sylab ie. N a przyk ład w iersz S ło w ic ze g o o g ro d u B łok a bez p rzerw y r e a lizu je w ła śn ie te n o sta tn i sch em a t (148 w ersó w ).

6 М. Ц в ет а ев а , Избранные произведения. Москва—Ленинград 1965, s. 133.

7 [О K ołm ogorow ow skiich p ojęciach „obraz ry tm iczn y ” i „poaadźw iękow a treść m o w y ” zob. A. P r o c h o r o w , T eoria p ra w d o p o d o b ie ń s tw a w ba d a n ia ch r y tm u

Белокурый сверкнул затылок... u u _ ln |n _ l|n -Ln

an a k ru z a jest dw usylabow a. Dwa w ersy o an ak ru zie zredukow anej (zero­ w ej) zam ykają rozdział IX P oe ma tu kresu. Poniew aż w ersy te można po­ tra k to w a ć rów nież jako w ersy tró j stopo w ca jam bicznego, proszę o posłu­ ch an ie brzm ienia w ersów poprzedzających:

Махорочная затяжка. Сплев, пожили значит, сплев. ... По сим тротуарам в шашку Прямая дорога: в ров И в кровь. Потайное око: Луны слуховой глазок... И покосившись сбоку: — Как ты уж е далек!

J a k sądzę, in erc ja przysw ojonego uprzednio reg u larn eg o w ystępow a­ nia odstępu dw usylabow ego po pierw szej m ocnej sylabie jest w y starcza­ jąco silna, aby w w ersie Как ты уже далек! n iew ątp liw ą sylabą m ocną była w łaśnie sylaba Как. Na te j sam ej zasadzie zy skuje p ew n ą sam odziel­ ność rów nież sylaba u w w ersie p rzedostatnim , choć nie staje się ona tu ta j sylab ą akcentow aną. D alej, podczas om aw ian ia ś ta ty sty k i fo rm i w a ria n ­ tó w ry tm icznych, ty c h trz e ch w ersów uw zględniać nie będziem y. D latego w ta b e li 1 np. ogólna liczba w ersów w ynosi 289, a n ie 292.

Ł atw o zrozum ieć, że schem at (1) dopuszcza teo re ty c z n ie osiem różnych sposobów rozkładu akcentów :

1 u i n n l n l ( o ) V ύ i n n I n 1 (π ) 2 u — o n _ ln - l( n ) 2' ό - η η ! π 2 ( η ) 3 u _Lr>n — r\ —(r\) 3' w 2 n n - n i ( o )

4 u — o n — n _ l ( n ) 4' ύ - η η - η ΐ ( η )

Zgodnie z term in o logią Biełego będziem y je n azy w ali f o r m a m i . F o rm y 4 i 4' w naszym m ateriale nie w y stęp u ją, ale nie w y d aje się, by św iadczyło to o obecności w zam yśle C w ietajew ej (tj. w ty m obrazie m etrycznym , k tó ry kiero w ał jej w yborem w arian tó w ry tm iczny ch dla poszczególnych w ersów ) jakichś specjalnych ograniczeń nie odzw iercie­ dlonych w schem acie (1). F orm y 4 i 4' m ogą realizow ać się bow iem ty lk o w w a ria n ta c h

4a u - n n - n t ( n ) 4a u | — n n — n _l(n)

(kreska pionow a oznacza przedział m iędzy w yr azowy, w form ie 4 nie może być przedziałów m iędzyw yrazow ych), natorhiast w yrazy o pięciu 'lub sześ­ ciu sylabach p rzed ak centem nie są w języ k u ro sy jskim zbyt liczne,

a z kolei ogólny c h a ra k te r leksyki C w ietajew ej jest taki, że zbyt długie w y ra z y tra fia ją się u niej dość rzad k o i niezależnie od stosow anego m etru.

F o rm y m ożna rozbić n a w a ria n ty zależnie od rozk ładu przedziałów m iędzyw yrazow ych. O m aw iane c ztery fo rm y m ają 28 w arian tów , k tó re tw o rzą 14 par. Przykładow o:

w arian to w i

1 aa U _L |nn _L|n _L(n)

odpow iada w a ria n t

iaa ó | _L|nn _L|n _L(n),

różniący się ty lk o dodatkow ym ak centem na pierw szej sylabie oraz do­ d atk o w y m przedziałem m iędzyw yrazow ym m iędzy pierw szą a d ru g ą sy­ labą. Po lew ej stron ie ta b e li 1 podaliśm y w ykaz w arian tó w bez akcen tu n a pierw szej sylabie, natom iast po p raw e j stro n ie w y notow aliśm y p rzy ­

k ład y w ersów , w k tó ry c h się rea liz u ją te w łaśnie w a ria n ty rytm iczne, oraz wersów, k tó re rea liz u ją odpow iednie w a ria n ty ry tm iczn e z ak cen ­ te m na pierw szej sylabie (z obciążeniem ).

Z tab eli 1 w ynika, że w ro zp a try w a n y m m ate ria le obecne są w szystkie w a ria n ty ry tm iczn e dopuszczane przez pierw sze trz y form y. W yjątek stanow ią tylko w a ria n ty За i З’а, k tó re zaw ierają w yraz ry tm iczn y o czte­ rech sylabach przedakcentow ych. Prócz w arian tó w За i З'а tak długie w y razy rytm iczne pojaw iają się jeszcze w w a ria n tac h 2a i 2b. C w ieta-

jew a używ a ich ty lk o 3 razy:

Не опровергайте! М ест ь...

— Не похоронив — смеяться!

(И, похоронив, смеюсь).

Wobec tak iej rzadkości w yrazów o czterosylabow ej części p rzed akcen ­ tow ej nie m a żadnego powodu, b y nieobecność w arian tó w За i З'а u w a ­ żać za św iadectw o dodatkow ego ograniczenia w sam ym zam yśle m etru 8. T ak więc schem at (1) w yczerp u je opis m e t r u w sensie w y stę p u ­ jących w naszym m ate ria le ograniczeń n o rm a ty w n y c h n ak ładan ych na w y b ó r w arian tó w rytm icznych. W szystkie w a ria n ty 'podporządkow ane tem u schem atow i p rzy jm u je się jak o praw idłow e. Można zatem sądzić,

8 W in n ych w iersza ch C w ietajew ej,, iktóre są n ap isan e tym sam ym m etrem , zn a leźliśm y pięć w e r só w w a ria n tu За, np. :

Нежней и безповоротней... Вина не пересластил...

Tabela 1 fcoQO 0 5

Bez akcentu na pierwszej sylabie Z akcentem na pierwszej sylabie

W arianty rytmiczne przykład liczba wersów przykład liczba wersów Razem Stół Poemat kresu Stół Poemat kresu 1 u I n n I n 1 ( n ) 98 98 11 15 222 aa u L 1 η n — 1 n — ( n ) М еня охранял как ш рам... 13 17 Смерть. Жест. Никаких хот ений... 1 4 35 ba u l n | n i | n _ ( n ) Спасибо за то, что ш ел... 51 17 Лбом, локтем, узлом колен... Столп столпника, уст зат вор... 5 3 76 ca u I n n | l | n i ( n ) Сомнамбулу. Битв рубцы 3 11 3 2 19 ab u L 1 η n .1 r\ 1 L ( n ) Схватясь за столовый кант ... Под ношей, поклажу грез... 7 33 Ты, — мой наколенный ст ол!.. 1 1 42 bb u J. n 1 n -1 n 1 -1 ( n ) 19 9 Тем был мне, что морю т олп... 1 3 32 cb u _1 η n 1 .L. n 1 -1 ( n ) Мой письменный верный стол! 5 11 Цвет, собственной кровью полит ... — 2 18 2 u — η n -1 n -1 ( n ) _ 3 1 2 6 a u — η n — 1 n -1 ( n ) Не похоронив — см еят ься!... — 2 Смерть — и никаких устройств!... 1 1 4 b u — n n -i n 1 — (r\) Не опровергайте! М ест ь... — 1 Ж изнь! — Как полководец рим ский... 1 2 3 u Λ n n — n .1 ( n ) 14 29 4 14 61 a u — 1 η η — n -L ( n ) Nie ma — - Nie ma Нет, вовсе их не пишите... Так ширился — до широт... - - -b u _L η 1 η — n -1 ( n ) Дубовый противовес... Строжайшее из зерцал! Союзнически: сою з!... Ведь шахматные же пешки... 5 6 - 1 12 с u _L η η 1 — η -1 ( n ) 9 13 1 3 26 d u -1 η η — 1 η -1 ( n ) - 9 Льву ненависти, слону... 3 6 . 18 e u -1 n n — n 1 -1 ( n ) - 1 Рта раковинная щ ель... — 4 5 Razem 112 130 16 31 289

że dow olny w ers podporządkow any te m u schem atow i był w odczuciu C w ietajew ej w e rsem m e t r y c z n i e p r a w i d ł o w y m .

Ale w św iadom ości lu b w podświadom ości poety wzorzec m etry cz n y ży je nie tylk o w postaci p r a w a , k tó re pew ne w a ria n ty w yklucza, a in n e dopuszcza, lecz także w postaci określonego sy stem u upodobań i ten d e n c ji, dzięki k tó ry m p e w n e w a ria n ty zdają się lepiej odpow iadać spokojnej n a rra c ji, n ato m iast inne uw aża się za b ardziej stosow ne w w y ­ padkach rytm icznego w yróżnienia poszczególnych w ersów lub ich grup. T rud po np. uznać za rzecz przy p ad ku , że spośród z n a jd u jący ch się w naszym m ate ria le t r z e c h w ersów fo rm y 2 w zakończeniu szóstego rozdziału P oe ma tu kr es u znalazły się aż d w a. Są to w ersy, k tó re przed chw ilą ju ż cytow aliśm y:

— Не похоронив — смеяться!

(И, похоронив, смеюсь).

W ty m że poem acie sp otykam y ty lk o dw a w ersy form y 2'. I one także znalazły się Obok siebie w zam ykającej zw rotce piątego rozdziału:

Смерть — и никаких устройств! — Жизнь! — Как полководец римский, Орлом озирая войск

Остаток. — Тогда простимся.

Tu m am y bardzo w y raźn e przejście od dwóch w ersów fo rm y 2’ do dw óch w ersów najzw yklejszej fo rm y 1. Pod w zględem ry tm iczn y m końcow e Тогда простимся p rzygotow ane zostało przez przejście do spo­ kojn ej (choćby z uw agi na jej zwykłość) form y 1 w w ersie trzecim .

O biektyw ne badania nad „obrazem m e tru ” dobrze jest zacząć od po­ ró w n an ia s ta ty sty k i u ży ty ch fo rm i w arian tów z m ożliw ościam i n a tu ­ raln e j ry tm ik i języka rosyjskiego. T u taj nie będziem y objaśniali całej tech niki obliczeń „częstości teo rety czn y ch ” form i w arian tów , lecz ogra­ niczym y się tylko do stw ierdzenia, że są to takie częstości, k tó re o trz y ­ m yw alib yśm y w tak ich w yobrażanych w ypadkach, kiedy to poeta w ogóle nie jest uczulony n a w ym ow ę form i w arian tó w ry tm u , lecz zm ierza jedy nie do oddania zam ierzonej treści „pozadźw iękow ej” bez łam ania reg u ł w ybranego m etru . Takie teoretyczne m odele n ajp rostszej „ n a tu ra l­ n e j” realizacji w zorca m etrycznego oblicza się n a podstaw ie słow nika frekw en cyjn eg o „ry tm iczn y ch typów słów ” , słow nika, k tó ry b u d u je się na podstaw ie określonych w zorców prozaicznych. Przytoczone dalej „czę­ stości teo rety czn e” obliczone zostały przez P rochorow a na podstaw ie słow nika frekw en cyjn eg o ry tm iczn y ch typów słów w Damie pi ko we j P u s z k in a 9. J a k uczy dośw iadczenie, in n y w ybór w yjściow ego słow nika

frekw encyjnego może zm ienić teorety czn e częstości form i w a ria n tó w o 10— 20°/o. Znaczy to, że do dalszych zestaw ień należy się odnieść z od­ pow iednią ostrożnością.

N ajpierw ro zp atrzm y fre k w e n c y jn ą tab e lę użycia f o r m (w % ), ale p rzedtem sp ó jrzm y n a te w szystkie fo rm y od stro n y ilości w y stęp u jący ch w nich akcentów :

Tabela 2

Formy Stół Poemat kresu Model teoretyczny

O czterech akcentach Г 8,6 9,3 2,0

O czterech akcentach 1, 2', 3' 80,5 70,8 48,0

O dwóch akcentach 2, 3 10,9 19,9 49,9

O czyw ista tu jest te n d e n c ja do zw iększonej ilości akcentów w w ersie. Obecność tej ten d e n c ji pow oduje, że bezpośrednie zestaw ienie naszego m odelu teoretycznego i w iersza C w ietajew ej w pełnej tabeli fo rm sta je się słabo czytelne.

Tabela 3 Stół Poemat kresu Procenty teoretyczne Formy _{liczba o/} /0 wersów 1 liczba wersów °/_/0 1 98 76,6 98 60,9 43,8 Г 11 8,6 15 9,3 2,9 2 — 0,0 3 1,9 3,5 2' 1 0,8 2 1,2 1,3 3 14 10,9 29 18,0 45,6 3' 4 3,1 14 8,7 3,0 Razem 128 100,0 161 100,0 100,1 W tym formy Г, 2', 3' ze wzmocnieniem pierwszej sylaby 16 12,5 31 19,3 7,2

T eoretyczne frek w en cje form 1 i 3 nie pow inny nikogo zdziwić. W edług G asparow a 10, w tró jzestro jo w cu A dalis i Sm ielakow a zdecydo­ w anie p rzew ażają nasze form y 1 i 3. A oto dane G asparow a n a te m a t w iersza tró j zestrój owego ty c h auto ró w {w °/o)11 :

10 M. JT. Г а с п а р о в , Статистическое обследование русского трехударного дольника. W dziele Теория вероятностей и ее применения, t. VIII, 1963

11 S tatystyk a G asparow a n ie u w zg lęd n ia charaikteru anakruz d lich obcdążenlia ak centow ego, tj. naisze form y 1' i 3' są tu w łą c z o n e do form il i 3.

1 3 Pozostałe formy

Adalis 33,5 59,5 6,0

Smielakow 55,0 43,3 2,7

T ak więc fo rm a 3 je st całkiem w łaściw a językow i rosyjskiem u. Jeżeli zatem w w ierszu C w ietajew ej sp o ty k a się ją stosunkow o rzadko, to je st to sk u tek ogólnego dążenia poetki w k ie ru n k u w zm ożonej akcentow ości.

J a k zobaczym y d alej, w ersy realizu jące form ę 3’ o d g ry w ają w Poe­

macie kresu sp ecjalną rolę ekspresyw ną.

J e st ich w ty m 'poemacie dużo w p o ró w n an iu nie ty lk o do ogólnej liczby w ersów , lecz także do liczby w ersów tró j akcentow ych

14

7 7 7 · ioo% ~ 12,3%

114

wobec norm y teoretycznej

3,0

7 7 7 · ioo% ~ 6,2%.

48,1

N atom iast w w y p a d k u cy k lu Stół o zasadniczej te n d e n c ji stanow i zdecydow ana przew aga n ajp ro stszej fo rm y 1.

3

B ad ania n a d sta ty s ty k ą przedziałów m iędzyw yrazow ych najprościej je s t przeprow adzać w obrębie poszczególnych form . Zacznę w ięc od sta ­ ty s ty k i przedziałów m iędzyw yrazow ych w form ie 3 i 3’, ty lk o w niej bow iem w y stę p u je d łu g i c z t e r o s y l a b o w y o d stęp m iędzy ak cen to ­ w y, gdy tym czasem w fo rm ach 1 i 2 odstępy m iędzyakcentow e nie p rze ­ k raczają dw u sylab.

A le n a jp ie rw 'pozwolę sobie n a m ałą dygresję. Ju ż B ieły zauw ażył, że w jaimbie, w k tó ry m n a odstępy m iędzyakcentow e (m iędzy a k cen tam i m etrycznym i) sk ład ają się jed n a, trz y , p ięć lu b siedem sylab, przesunięcie przedziału m iędzyw yrazow ego o jed n ą sy lab ę spraw ia w rażen ie zaledw ie subtelnego w ycieniow ania w iersza:

На зеркальном паркете зал, w _L u — и 2 и 1

У моря на граните скал...

Ale przesunięcia przed ziału m iędzyw yrazow ego o trz y sy laby powo­ d u ją o stre k o n tra sty n a w e t w raz ie identycznego rozkładu akcentów :

Часов однообразный бой,

Томительная ночи повесть... u 2 u — u 2 u l u

Z dru g iej stro n y w szelkie pom inięcie ak cen tu m etrycznego u tru d n ia id en ty fik ację m etru . T rudność ta je s t ró żna p rz y różnych rozkładach

przedziałów m iędzyw yrazow ych. U poetów , k tó rz y u n ik a ją zby t w iel­ kiego osłabienia „ m e try k i” w iersza, prow adzi to do pew nych in sty n k to w ­ nie lub św iadom ie w prow adzanych ograniczeń. Takie ten d en cje o g ran i­ czające p rze jaw ia ją się szczególnie m ocno w stosu nk u do rozkład u p rze ­ działów m iędzyw yrazow ych w odcinkach pięciosylabow ych. Z agadnienie to g ru n to w n ie badali już Szengeli i Tom aszewski.

Z estaw m y dla p rzy k ła d u (tabela 4) ilości w ersów o n astęp u jący ch ty p ac h przedziałów m iędzyw yrazow ych:

a . _ | u —u —u _ b . - l u | —u —u_L

с . _Lu —| u —u _ l

d . _Lu — u| — U - l

e . _Lu —u —|u _ l

f . _Lu — u — u|_L

w Małych tragediach P uszkina (w edług Szengeli) oraz w pięciostopow - cach jam bicznych Bagrickiego (w edług obliczeń Ryczkowej).

Tabela 4 a b с d e / Razem Puszkin : wersy - 2 28 — — 30 w % 0 6,7 93,3 0 0 0 100 Bagricki: wersy - 2 34 22 4 - 62 w % 0 3,2 54,7 35,6 6,5 0 100 % teoretyczne 1,4 8,1 44,2 38,6 6,8 0,8 100

N ieprzypadkow ość różnic zdaje się oczyw ista. N iew ielkie rozbieżności m iędzy in te rp re ta c ją w iersza w u jęciu Szengeli i w ujęciu R yczkow ej niczego nie m ogą tu zm ienić (n atu raln ie, w tru d n ie jsz y ch sy tu a c jac h podczas zestaw iania w yników obliczeń, d okonanych przez ró żne osoby, obow iązuje daleko posunięta ostrożność).

W yżej już m ów iliśm y o w zględnej um ow ności fre k w e n c ji „ teo rety cz­ n y c h ” . Szczególnie nie są pew ne częstości w a ria n tó w krańcow ych. P rz y in n y m w yborze sta ty sty k i w yjściow ej ry tm iczn y ch typów słów m ogli­ b yśm y uzyskać np. dla w a ria n tu a nie l,4°/o, lecz 1,0 lu b 2,0°/o. Jed n ak ż e ogólny c h a ra k te r w y k resu częstości teo rety czn y ch (zob. rysu nek ) jest

w ystarczająco pew ny.

W niosek jest oczyw isty: w ram ach w yżej sform ułow anych w ym ag ań m e tru

B agricki k o rzy sta z m ożliw ości języka rosyjskiego dość swobodnie, choć być może, że z nieznaczną te n d e n c ją do u n ik an ia w arian tó w k rań co­ w ych 12, P u sz k in n ato m iast — zgodnie z tra d y c ją w yw odzącą się od D ierżaw ina (tego ograniczenia Łom onosow jeszcze n ie znał) i (przestrze­ ganą, choć w m niejszym stopniu, p rzez Żukowskiego' — sta ra n n ie un ik a przedziałów m iędzyw yrazow ych p rzesu n ięty ch w praw o poza in te rw a ł m iędzy 2 a 3 sylahą n ieakcentow aną, i w oli ten w łaśnie interw ał.

л<? \

K rzy w e częstości p rzed ziałów m ięd zy w y ra zo w y ch w odcinku p ięcio sy la b o w y m 1 — P uszk in ; 2 — B agricki; 3 — k rzyw a teoretyczn a

«

W róćm y obecnie do C w ietajew ej i ułóżm y tab elę 5 w celu zbadania sto su n k u po etk i do przedziałów m iędzyw yrazow ych w odcinkach cztero -

sylabow ych.

S ta ty sty k a je ś t b ard zo skro m na co do objętości m ate ria łu , n iem n ie j w niosek n a su w a się sam p rzez się: w w ersach bez obciążenia akcentow ego C w ietajew a b lisk a je st n a tu ra ln y c h m ożliw ości języka, ale w w e rsac h obciążonych silnie p rzesu w a ona m iędzyw yrazow y p rzed ział k u końcow i w ersu.

Co ciekaw sze: w e rsy realizu jące w a ria n ty d i e m ają n a pierw szej sylabie m ocny a k c en t częściej niż pozostałe w a ria n ty fo rm y 3. Poniew aż

12 Zresztą w czterostop ow cach jambdicznych B agrick i d w u k rotn ie używia ta k ż e w a ria n tu a:

Гляж у, близ Елисаветграда... Простой и необыкновенный...

Tabela 5

Warianty formy trzeciej

1

a b с d e j Razem

Liczba wersów bez obciążenia akcento- !

wego 11 22 9 1 43

w % 0,0 25,6 51,2 20,9 2,3 o o o

Liczba wersów z obciążeniem — 1 4 9 4 I 18

w % 0,0 5,6 22,2 50,0 22,2 100,0

% teoretyczne 2,7 28,0 46,4 21,2 1,7 100,0

U w a g a : P r a w d o p o d o b ie ń s t w a t e o r e t y c z n e p o d a n e tu s ą d la w e r s ó w b e z o b c ią ż e n ia a k c e n t o w e g o . R ó ż n ic e t y c h p r a w d o p o d o b ie ń s t w d la w e r s ó w z o b c ią ż e n ie m i d la w e r ­ s ó w b e z o b c ią ż e n ia o k la u z u li o k s y t o n i c z n e j i p a r o k s y to n i c z n e j s ą c a łk ie m n i e i s t o t n e .

z re g u ły są o ne bard zo ek sp resy w n e, w ym ien ię je w szystkie, zaczynając od w e rsu n a jb ard ziej p aradoksalnego w a ria n tu 3'e (jego teo re ty c z n a czę­ stość w e w n ątrz fo rm y 3’ w ynosi zaledw ie 1,3%):

Р т а раковинная щель... ... (С носилок Так раненые — весну!) В час сладостного бесчинства... С ъем . (Вкрадчивее и тише: ...) Ж ест занавеса. Реченье... В оп ль вспоротого нутра... Л я з г . Вскинутая доска... Л ь в у ненависти, слону... С т ол — сбрасывавший в поток!... С т ол, выстроивший в столбцы... И м отданную же шпагу... Ж ест , делающий вам честь... Ж ест , скручивающий в ж гут ...

N agrom adzenie „podłości”, g roźby pożarcia, strą c en ia do potoku, „n ie­ naw iści lw a ”, ra n n y c h itp. zw iązane tu je s t poniekąd z ty m , że w ram ach naszego m e tru tak ie gw ałto w ne te m a ty w y m ag ają u C w ietajew ej p rzed e w szy stk im zderzenia ak cen tó w n a dw óch pierw szych sylabach. A le te ­ m a ty te szczególnie mocno ciążą k u ta k im w arian tom , w k tó ry c h po zde­ rze n iu dw óch akcentów n a s tę p u je dość długi szereg sy lab n ieak cen to w a- n y c h nie p rze ry w a n y przez p rze d z ia ły m iędzyw yrazow e:

P o w stający w te n sposób zw iązek m iędzy obciążeniem ak cento w ym n a 'początku w ersu a opóźnionym przedziałem m iędzyw yrazow ym bardzo

dobrze uw idacznia tabela 6.

Ilość w ersów realizu jący ch fo rm y 2 i 2' w yraźnie nie w y starcza dla b a d a ń staty sty czn y ch . P ozostaje dlateg o do ro zpatrzenia sta ty sty k a

prze-Tabela 6 Warianty formy

trzeciej j Bez obciążenia Z obciążeniem Razem

b i с 33 5 38

d i e _{1 1 0} 13 23

Razem ! 43 18 61

działów m iędzyw yrazow ych w fo rm ach l i i ' . Z acznijm y od n a jlic z n ie j­ szej form y 1. Ju ż p rz y pobieżnym zaznajom ieniu się z tab elą 1 zw raca n aszą uw agę liczność w ersó w w a ria n tu ba w cyklu Stół oraz liczność w ersów w a ria n tu ab w P oem acie kresu. Różnica ta je s t ta k w ielka, że rozłączne b ad an ie ty c h tek stó w w y d a je się czym ś całkiem n a tu ra ln y m . W obu w ypad k ach m am y ipo 98 w ersó w fo rm y 1, w sk u tek czego zesta­ w ienie je s t dość w y m o w n e n a w e t bez obliczeń p rocentow ych (tabela 7).

Tabela 7 Stół Poemat kresu a b suma a b suma a 13 7 20 17 33 50 b 51 19 70 17 9 26 с 3 5 8 11 11 22 Razem 67 31 98 45 53 98

J a k w idać, przew aga w a ria n tu ba w cyk lu S tó ł zw iązana jest z ogólną przew ag ą przed ziału m iędzyw yrazow ego b w pierw szym in te rw a le oraz przedziału m iędzyw yrazow ego a w drug im . Jeżeli obliczym y oczekiw aną liczbę w ersów w a ria n tu ba zgodnie z hipotezą, w ed łu g k tó re j p rzed ziały m iędzyw yrazow e pierw szego in te rw a łu k o m b in uje się z przedziałam i drugiego „losowo” odpow iednio do re g u ły m nożenia praw dopodo­ b ień stw 1S, wów czas uzy sk am y

70-67 = 47,8, 98

tj. nieco m niej od o d n otow anej liczby w ersów w a ria n tu ba.

Jednakże pew ne o b serw acje spoza zasięgu s ta ty s ty k i Skłaniają m nie do przypuszczenia, że siłą odd ziały w ającą je s t t u szczególne upodobanie przez poetkę w łaśnie w a ria n tu ba. Chodzi o to, że realizu je się on w b a r­ dzo ch ara k te ry sty c z n c h w e rsac h

13 M ożliw e jest ta k ż e śc iśle jsz e ujędie p roblem u, jeżeli za p unkt w y jśc io w y obrać często ści w arian tów w teo rety czn y m m od elu n aszego m etru, a le jak ościow o b ęd zie to wynlik taki sam .

Спасибо за то, что шел... Спасибо, что ног не гнул... Спасибо, что нес и нес... Спасибо за то, что стал... Спасибо, что рос и рос... Спасибо за то, что в след... Спасибо за то, что блюл... Спасибо за то, что — стол... Спасибо тебе столяр...

М аш n a m yśli, rzecz jasn a, n ie sam ą ilość ty c h w ersó w (jest ich ty l­ ko 9, a w ięc n a w e t b ez n ich pozostają w c y k lu S tó ł 42 w e rsy w a ria n tu l b a wolbec 17 w Poem acie kresu), lecz n a tu ra ln ą w ty m w y p a d k u h ip o­ tezę, że ta k isto tn e d la te m a tu c y k lu w e rsy te rów nież z k o m bin acji ry tm iczn ej

u _ln|n -l|n _L

u czy n iły m o ty w przew od n i całości cyklu.

W Poem acie k re su n a jb a rd zie j w y ró żn iającą się cechą je s t zw iększona fre k w e n c ja p rzed ziału m iędzyw yrazow ego a w p ierw szy m in terw ale. Co p raw d a, m ocniej przejaw ia się o na w połączeniu z p rzed ziałem m iędzy- w yrazow ym b w d ru g im in terw ale, ale i w obec przed ziału m ięd zyw y ra­ zowego a w d ru g im in te rw a le sto su n ek

a 17

— — = ~ 0,61

a + c 17+11

dla pierw szego in te rw a łu w yraźn ie odbiega od sto su n k u teoretycznego (tj. w yn ik ająceg o z w łaściw ości języ k a rosyjskiego)

a

~ 0 ,4 2 .

a + c

N a ten d en cję tę n ak ład a się ponadto szczególne upodobanie p oetki do w a ria n tu la b . N iekiedy w e rsy tego w a ria n tu n a stę p u ją po sobie aż

s z e ś c i o k r o t n i e : — И прежде всего одна Постель. — Вы хотели пропасть Сказать? — Барабанный бой Перстов. — Не горами двигать! Любовь, это значит... — Мой. Я вас понимаю. Вывод? ) Перстов барабанный бой Растет...

W ersów fo rm y 1' jest n ato m iast zbyt m ało, aby sta ty sty k a jej w a ria n ­ tó w zasługiw ała n a szczegółowe om ów ienie. O d n o tuję w ięc tylko, że w cy k lu Stół, w ersy w a ria n tu l'b a n ad al stanow ią 45% , a w Poemacie

k resu ty lk o 20%. u L r\ n JL n -1 n u _L n n .1 n — u _L η n L n — o u L n n — n — u L η n -1 n -1 n u _L η n -1 n —

4

Zgodnie z p rop o n o w an ą tu ta j ogólną m eto d y k ą b ad ań nad. ry tm e m w iersza, po an alizie s ta ty s ty k i fortm i w a ria n tó w poszczególnych w ersó w ro zp atrzy ć należy w łaściw ości r o z k ł a d u w ersów o różnym u k sz ta łto ­ w a n iu rytm iczn y m . W ty m w y p a d k u celowe w y d aje się ró w n ież p rz e ­ śledzenie rozk ład u p r z e r z u t n i zarów no z w e rsu do w ersu, ja k i ze s tro fy do stro fy.

N ajbardziej w y ra z iste cechy budow y ry tm iczn ej b adan ych rozdziałów

P o em atu k resu i cy k lu w ierszy S tó ł pokazane zostały w sch em atach I i II.

U m iejętność sporządzenia takiego sch em atu bez specjalnego p rze ład o ­ w an ia go szczegółam i zdaje się b ard zo isto tn a podczas form alnej an alizy całościow ego rytm iczn eg o ry su n k u w iersza. K onieczne jest, aby schem at uw zględniał ty lk o ta k ie elem enty, k tó re w yznaczają ogólny c h a ra k te r d y n am ik i ry tm u . A le n ie m niej konieczne jest, a b y n a jisto tn ie jsze w ła - w łaściwości k sz ta łtu ją c e ogólne w rażen ie w obręb ie poszczególnych stro f (tu ta j — zw ro tek czterow ersow ych) b y ły ukazane w sposób m ożliw ie najp ełn iejszy .

N aprzem ienne w ystęp o w an ie form poszczególnych w ersów (w o k re ­ ślonym wyżej tec h n icz n y m sensie tego term in u ) jest od czasów Biełego zw ykłym p ierw szy m k ro k iem do rozw iązania p ro b lem u budow y ogólnego sch em atu w iersza. Spośród w arian tów uw zględniliśm y w ty ch schem a­ tac h tylko w a ria n ty fo rm y 3 z uw agi n a ich szczególną w yrazistość.

A le już w cześniej m ożna b y ło przypuszczać, że w budow ie ry tm u zw ro tek duże znaczenie o d g ry w ają u C w ietajew ej p rze rz u tn ie z w ersu do w e rsu oraz ze z w ro tk i do zw rotki, ja k rów nież bardzo m ocne pauzy, zwłaszcza w analizow an y ch rozdziałach P oem atu kresu , k tó ry c h znaczną część stanow i u ry w a n y dialog.

W p ew n y m sensie oddaliśm y t u p ierw szeństw o form om i w arian tom , m ianow icie dlatego, że są one zw iązane bezpośrednio z in te rp re ta c ją reguł naszego m e tru . Na rozk ład p au z i p rze rz u tn i m e tr te n nie n ak ład a żadnych ograniczeń.

N iem niej g rę p au z i p rz e rz u tn i należało koniecznie uw zględnić już w pierw szym zbliżeniu. N ajgłębsze p au zy m iędzy zw rotkam i, k tó re ro z­ g ran iczają całkiem o dręb n e okresy, zaznaczyliśm y k resk ą poziom ą. P a u z y te są n a w e t nieco' m ocniejsze od pauz, k tó re w edług term in olo gii Tom a­ szew skiego „o dpow iadają k ro p ce ” . Z kolei zn akiem ]) zaznaczyliśm y bezsporne p rze rz u tn ie m iędzystroficzne (brak pauzy, „odpow iadającej — w edług Tom aszew skiego — przecin k o w i”). R y tm C w ietajew ej zawsze jest m ocno sk o n tra sto w an y , w obec czego w yno to w anie n a w e t ty lk o w y ­ padków sk ra jn y c h dość dobrze ukazuje ogólny zarys teg o ry tm u .

Poemat kresu Rozdz. : V (а В a B) VI, А (а В a B) В (а В а В) IX (A b A b) 1) i i 3C 1) 3C1 1 1 D i i ;> } 1) 1 1 1 3 , 2) i s'd 1 1) з ; 3'd 1 1 2) 3d\ 3e l J 2) h L . 1' 2) 3* 1' 3C 1 3) 1 1' ćfic . 3) 1 1 3C1 o o D D D 3) i ' i y c 3'd 4) 3*1 4) 1 1 3C3^ D D D 4) 3dl' 1 1 5) 1 1 * * 5) 1 1 5) 1 1' 3C 3' D D D 6) 1 1' 1 6) 1 1 3ύ 1 7) 1 1 1 7) 2 3C3' 1 :> :> :> С {а В a B) 8) 3^1 8) 1 1' 1 1 1) 1 1 3*1 2) 1 1 1 1 + 9) 1 1 9) 1 1' 3d l 10) 1 1 1 10) 1 3d 3'd 1 D D D D 11) 3c r 3' ъ 1 ^ U ) 1 1' 3C1 12) 1 1 12) 1 3'd 1 3'b D {A b A b) 13) 2'2' 1 1 D D D 1) 1 1* 1 D D D 2) 3*1 3*3* 3) 1 1 1 1 ^ 4) 1 1 1 3C ^ D D D D D D 5) i r i з; 6) 1 1' 1 1 7) Зс З,/2 2

cztero w ersow ych naszego m e tru ze zw ro tk am i tró jw e rso w y m i i jed n ą także czterow ersow ą dw ustopow ca daktylicznego. O znaczyliśm y je DDD oraz DDDD. Znaki + oraz cv> w sk azu ją n a p ew ne dodatkow e elem enty rym iczne, k tó re się p o jaw ia ją w p rzejściach od naszego m e tr u k u d a k ty ­ lowi. C zytelnik m oże łatw o ustalić już sam , n a czym o n e polegają.

S chem aty m ów ią sam e za siebie. N ieprzypadkow ość szereg u okolicz­ ności jest tu oczyw ista. W skażm y np ., że n a sześć użyć fo rm y 2 i 2' cztery tw orzą p a ry u sytuow ane w zam ykających zw rotk ach odpow ied­ n ich rozdziałów; p o n ad to p a ry te są jed n o ro d n e (2 2 i 2' 2’) o raz sąsiad u ją z in n y m i param i — 1 1 i 3 3.

Z w raca uw agę początek rea liz a c ji m etry cz n e j. W pierw szy m w ierszu

14 W schem atach tych liczb y 1, 2, '3 ozn aczają w ersy danej form y, a w ers s c h e ­ m atu odpow iada zw rotce w iersza. Znak * oznacza w ersy , które n ie u k ład ają się w sch em acie n aszego m etru (zob. tek st).

Stół 1. (a a b b) 2. (A b A b) 3. (A b A b) 4. (a a b b) 5. (a a 1) 1 1 1 2) 1 1 1 1) 3C1 1 2) 1 1 1 1 1 1) 3C1 2) 3C1 1 1) 3bl Г 2' 2) 1 1 1 1 1) 1 1 2) 1 1 3) 3C1 1 с 3) 1 3^1 1 3) 1 1 3) 1 1 1 1' 4) Ъс ЪьЪ'а 4) 1 3C1 36 4) 1 1 1 4) 1 1 1 1 5) 1 1 1 5) 1' 1 с * 6) 3'1 1 6) 1 1 1 7) 1 1 1 7) 1 1 1 8) 1 1 1 8) 1 1

;:>

c y k lu Stó ł C w ietajew a — n iczym tro sk liw a n ian ia — w tajem nicza czy­ te ln ik a w m ożliw ości je j m e tru . W pierw szy ch dw u zw rotkach podaje ona m e tr w jego czystej postaci. W zw rotce trzeciej stosuje p rzyspiesze­ n ie 3, a le w postaci n a jh a rd zie j prostego, zw ykłego i „łatw ego” sym e­ trycznego w a ria n tu 3c. O zacho w an iu czystej fo rm y m e tru św iadczą dw a w e rsy środkow e, a n a stęp n ie n a zakończenie znow u 'pojaw ia się w e rs ty p u 3 o ta k im sam y m lek k im przedziale m iędzyw yrazow ym . W zw rotce

czw artej

Всем низостям — наотрез! Дубовый противовес Льву ненависти, слону Обиды — всему, всему.

w szystkie ju ż w ypróbow ane sposoby m odyfikow ania m e tru n ag le łączy się razem , p rzy czym p o ra z pierw szy pojaw ia się t u w zm ocnienie a k c en ­ tow e (akcent n a pierw szej sylabie) w w ersie trzecim , niem niej w szystko się kończy czw arty m w ersem , k tó ry znow u realizu je czystą postać m etru . I jeszcze je d e n fa k t g o dny odnotow ania: n a p oczątku pojaw ia się w y ­ próbow an y w a ria n t с trzeciej form y, a n a stę p n ie d em on stru je się d w a w a ria n ty sąsiednie — b oraz d.

Jeszcze ciekaw sze są obserw acje n a d użyciem rzadk ich form , rz a d ­ kich w a ria n tó w o raz p rz e rz u tn i m iędzystrofieznych w Poemacie kresu. Proszę zwrócić np. uw agę na to, że n iep rz erw an a se ria p rz e rz u tn i ze zw ro tk i do zw ro tk i n a początku szóstego rozdziału o p iera się n a cztero­ k ro tn y m pow tórzeniu w a ria n tu 3c w trzecim w ersie tych zw rotek:

Вы женщинам, как бокал, Печальную честь ухода Вручаете... Любовнице как букет Кровавую честь разрыва Вручающий... Сказали вы? (Как платок В час сладостного бесчинства Уроненный... Противнику — как трофей Им отданную же шпагу Вручать!...

W zrost napięcia w ty m łańcuchu k o n stru k c ji podobnych do siebie zarów no pod w zględem sy n tak tyczny m , jak i rytm icznym , ale nie m iesz­ czącym się w zw rotce, m an ifestu je się w tym , że w o statn ich d w u ogni­ w ach tego łańcu ch a c zw arty w ers zw ro tk i rów nież p rzy b ie ra fo rm ę 3 o przesu n ięty ch pod koniec w ersu p rzedziałach m iędzyw yrazow ych (n aj­ p ierw 3d, a n astęp n ie 3e), o k tó ry c h szczególnej w yrazistości m ów iłem ju ż w cześniej.

Ł ańcu ch te n kończy się w zw rotce, w k tó re j w e rs trz e c i zachow uje fo rm ę 3. Ale po nim nie m a ju ż p rze rz u tn i do zw rotki n astęp n ej, a p ierw ­ szy w e rs siódm ej zw rotk i — zam y k ające

Не опровергайте! Месть... rea liz u je form ę 2.

T ak w ięc w s z y s t k i e p i ę ć w ersów fo rm y 2 i 2' w Poem acie

k resu rozłożone zostały w sposób specjalnie um otyw ow any. O dw óch p a ­

ra c h tak ich w ersó w n a końcu rozdziałów w spom inałem ju ż w cześniej. Obecnie zbadam y m otyw ację w yjątkow ości w ersu piątego.

B ardzo osobliw ie b rzm i jed y n a zw ro tk a czterow ersow a o t r z e c h w ersach fo rm y 3. Je j sw oisty śp iew ny c h a ra k te r m an ifestu je się w r y ­ m ach w e w n ętrzn y ch (Синая — Смывая — Волосяная i мех — утех — для всех) Все заповеди Синая Смывая — менады мех! — Голконда волосяная, Сокровищница утех — ( Для всех!)...

W schem atach I i II nie zostały odzw ierciedlone nasze ob serw acje do­ tyczące przedziałów m iędzyw yrazow ych w w ersach form y 1. T u taj m am y do czynienia z ry tm iczn y m i osobliw ościam i w ersu, k tó ry c h w yrazistość s ta je się odczuw alna dopiero p rzy ich pow tó rzeniu w szeregu w ersó w n astęp n y ch . W schem atach I i II, gdzie całość zw ro tk i zapisuje się w je d ­ nej linijce, osobliwość tę tru d n o je st oddać w czyteln y sposób. S ta je się

ona w idoczna d o p iero w rozbudow anym zapisie ry tm u , w k tó ry m zbież­ ność m iejsca przed ziałó w m iędzyw yrazow ych w n astęp u jący ch p o sobie w ersach m oże być zaznaczona ciągłą k resk ą pionową.

Ten rodzaj zapisu r y tm u ro zp a trz y m y n a p rzy k ład zie całego czw ar­ tego w ie rsz a z c y k lu S to i, w k tó ry m 10 w ersów z 16 (62,5%) należy do podstaw ow ego w a ria n tu lb a . Do n ich m ożna jeszcze dołączyć diwa w e rsy w a ria n tu 1 'ba., t a k że ty lk o w czterech w ersach p rze ry w a się k tó ry ś z łańcu chó w — ciąg przedziałów m iędzyw yrazow ych po trz e cie j sylabie (nie m a ,tego p rzed ziału w dw u w ersach) oraz po p iąte j (nie w y stę p u je rów nież w d w u w ersach): 1. u u 2. u u KJ u 3. u u u - I 4. u _L u u 2. n n — n 2. 3 b\ 2. n n 2. n 2. ba 2. n n _n 2 1 ' ba — n n — C\ 2 2 a\ 2. n n __ n 2 ba 2. r\o -1r\ 2 ba L _{n n 2. n l -} bb 2. n n — n 2 ba 2. η n n 2 ' ca 2_ n n — c\ 2 ba 2. n n 2_ n 2 ba ~ n n — n 2 1 ' ba L n r\ 2. n 2 ba 2. n n 2. n 2 ba 2. n n 2. n 2. ba 2. o n — n 2. ba

Z auw ażm y: pierw sza zw ro tk a m ocno się w yróżnia dzięki je j ry tm icz­ nej różnorodności: zaczyna się ona od w a ria n tu fo rm y trzeciej,, kończy się w a ria n te m fo rm y d ru g iej i m a dw a w ersy o a k cen tach dodatkow ych. Pozostałe trz y z w ro tk i zbudow ane są z w ersów fo rm y l·, p rz y czym o sta t­

nie 7 w ersów re a liz u ją te n sam w a ria n t p ierw szej form y.

P o d kon iec w iersza r y tm osiąga s ta ty k ę iście ,,stoło w ą” , k tó ra w za­ m y kającym , p ią ty m w ierszu u trw a la się ostatecznie:

vj _{2 n n |12. n | 2.} cb u 2. n n 2. n 2. ba u 2 n n 2. n 2 ba u 2 n n _—n 2. ba u 2_jn n 2 n 2 aa u 2. n n 2 n 2. ba u 2. n n 2. n 2. ba u 2 n o _n 2 ba

W Poem acie k resu ro zk ład przedziałów m iędzyw yrazow ych je s t znacz­ nie b ard ziej sw obodny. O dnotow ane w yżej n agrom adzenie n astęp u jący ch

po sobie s z e ś c i u w ersów w a ria n tu la b należy u znać za n iep rz y p ad ­ kow e natwet w kon tek ście szczególnego upodobania tego w a ria n tu przez a u to ra poem atu. Owszem, za p u n k t w yjścia m ożna o b rać założenie, że praw dopodobieństw o tego w a ria n tu (zgodnie z jego częstością) w ynosi 33/161, wów czas je d n a k — w w a ru n k ach całkow icie losow ej kom b in ato- ry k i w arian tó w — praw dopodobieństw o, że d an y w a ria n t będzie u ż y ty na początku i w ilości n ie m niejszej niż sześć w ersów p o d rząd , w yniesie

tj. jedn a ta k a seria zd arzałaby się przeciętn ie raz n a 16 667 w ersów . W yrazistość i znaczenie rozk ład u przedziałów m iędzyw yrazow ych w w ersach p ierw szej fo rm y P o em a tu k resu w ym aga dalszych 'badań. Tu zaznaczę ty lk o, że tra d y c je klasycznej poezji rosy jsk iej p olegały, w m oim przekonaniu, na tym , że w w y p ad k u naprzem iennego w ystęp ow an ia p rz e ­ działów m iędzyw yrazow ych w k r ó t k i c h o d s t ę p a c h m i ę d z y - a k c e n t o w y c h najczęściej n ie chodziło o n ad aw an ie w erso m ja k ie j­ k olw iek szczególnej „ek sp resji” z w y ją tk ie m poczucia sw obody k o n s tru k ­ cji rytm icznej o k a p ry śn e j zm ianie w a ria n tó w 15.

J a k w idać, w c y k lu S tó ł o raz w Poemacie k resu zrealizow ane zostały d w a w yraźn ie różne „obrazy dźw iękow e” naszego m e tru . W cyklu S tó ł w szystko się o p iera n a zdecydow anej przew ad ze podstaw ow ej form y 1, n a któ rej tle ty lk o n iek ie d y p o jaw iają się fo rm y 1' i 3 '(mniej w ięcej w ta k ic h sam ych ilościach). Form ę 3' spotyka się t u ty lk o c z te ry razy, form ę 2’ — ty lk o raz, a form a 2 w ogóle nie w y stępu je. W zakresie fo r- m y 1 w yróżnia się w a ria n t lb a , 'będący w p ew n y m sensie m otyw em p rz e ­ w odnim całości cyklu.

W Poemacie kresu ten d e n c ja do wzmożonej akcentow ości w e rsu jest nieco słabsza — za sp raw ą niem al podw ójnej (w porów aniu do cyklu

15 Prized p o szu k iw a n iem zn aczen iow ej in terp retacji w szy stk ich 'kom ponentów d źw ięk ow ej budow y w y p o w ied zi poetyckiej przestrzegał L. W. Szczerba. T akiem u p od ejściu n ie p rzeczą jed n ak że o b serw acje, k tóre w yk azu ją, że s p o r a d y c z n y rozkład przed ziałów m ięd zy w y ra zo w y ch n a w e t w jed n o sy la b o w y ch od stęp ach m ię ­ dzy ak cen tow ych d ość w y ra źn ie od b iega od naturalnej nieregularniośoi i przez to posiada isto tn e o b cią żen ie zn aczen iow e, np. :

161—33 161 K o n k l u z j a Одним дыша, одно любя, Как он умел забыть себя! Как взор его был быстр и нежен...

Stół) fre k w e n c ji fo rm y 3. W zrasta n ato m iast frek w en cja w szystkich form

z ak centem n a p ierw szej sylabie. S tosuje się tak że w szystkie sześć form . F o rm y rzadk ie tw o rz ą sw oiste uk ład y ekspresyw ne — są to zakończenia rozdziałów o sch em atach 2' 2' 1 1 i 3 3 2 2 i t p . 16 Rozkład przedziałów m iędzy w y razow y ch je st znacznie m n iej dynam iczny, c h a ra k te ry sty c z n e tu jest szczególne upodobanie do późnych przedziałów w od stępach czte- rosylabow ych w form ie 3, a w form ie 1 — p rzedziału w czesnego, tj. w pierw szej p rzerw ie m iędzyakcentow ej, oraz późnego — w dru giej.

U z u p e ł n i e n i e

P ierw szy, cz w a rty i p ią ty w iersze cyklu Stó ł nap isane zostały w e r­ sam i naszego sch em atu m etrycznego o k lau z u li ofcsytonicznej i o u k ład zie rym ów aabb. W re z u lta c ie a n i schem at m etry czn y całości w iersza, ani rożk ład rym ów nie stano w i żadnej przeszkody, b y uznać, że w iersz n a ­ p isa n y je s t stro fą dwuwersofwą n iezależnie od jego autorskiego rozczłon­ kow ania graficznego n a zw rotki czterow ersow e.

W lite ra tu rz e w ersologioznej kw e’stia form alnego określenia stro fy by ła już dysk u to w an a w ielokro tnie. 'Zw olennicy czystej m etody i „ścisłej analizy fo rm a ln e j” skłonni b y lib y kw estionow ać w bad an y ch tu w ie r­ szach zasadność zw ro tek czterow ersow yeh i tw ierdziliby, że to raczej a u to r nie zrozum iał sam siebie i że niep o trzeb n ie k azał d ru k o w ać te k s t w iersza w układzie zw ro tek czterow ersow yeh.

W Poemacie kresu , w k tó ry m zw ro tk i czterow ersow e są mocno po- zw ierane przez ry m y krzyżow e, spoty k am y dość długie sekw encje o w zm ocnionych p rze rz u tn iac h m iędzyzw rotkow ych. Takie k o n trasto w e p o trak to w an ie sch em atu rym ow ego i n a tu ra ln e j segm entacji w ypow iedzi n a okresy i zdania n ie je st niczym w y jątk o w y m w poezji. W poezji ro ­ syjskiej zjaw isko to w prow adził, ja k się zdaje, Żukow ski. N a p rzy k ład w Liście do*** (1814) cały fra g m en t 27-w ersow y, zaczynający się od słów

День почтовой есть день мученья... a kończący się w ersam i о jaw n ej into n acji zam ykającej

Зато всегда, всегда болтлив Когда твои воображаю

16 P on ad to w cyk lu Stó ł zw racają u w agę zw rotki czterow ersow e o następ u jącej kom binacji fortm

3 3 3' 1 3 Г 3 V 3 1 Г 2'

Столь драгоценные черты, И сам себе изображаю,

Сколь нежно мной любима ты —

za w ie ra siedem (jeżeli nie osiem) zakończonych zdań, ale je s t zbu do w any ta k , że k o lejn e z d an ie zawsze n aw iązu je sw y m ry m e m d o zdania po­ przedzającego. A nalogiczne zjaw isko m am y też w sześciu zw rotk ach szó­ stego ro zdziału P o em a tu kresu. P o d w zględem sy n ta k ty c zn y m te w sz y st­ k ie dw adzieścia c z te ry w ersy tw o rzą całą serię 'krótkich u ry w a n y c h zdań. A le w szystk ie pięć p rz e rz u tn i m iędzyśtroficznych są p rz e rz u tn ia m i w ja k n a jb a rd zie j ścisłym ro zu m ien iu tego term in u .

W cy k lu S tó ł p rz e rz u tn ia im iędzystraficzna w y stę p u je znacznie rza­ dziej; w naszym schem acie II zaznaczyliśm y ty lk o sześć z 27 p rzejść od z w ro tk i do zw ro tk i (w ram a ch jednego w iersza). W w ierszach tego cy klu, k tó re odznaczają się k rzyżow ym układbm ry m ów w edług w zo ru АЪАЪ (w iersze 2 i 3), w y stę p u je ponadto ten d e n c ja do usam odzielniania się dw uw ierszy. K o rzy stając z u m ow nej p o n iek ąd m eto dy ki Tom aszew skiego

ułożyłem d la ty c h w ierszy ta k ą oto .tabelę:

Tabela 8

Między wersami w zwrotce _Między

Moc pauzy czterowersowej sąsiednimi

1 i 2 2 i 3 3 i 4 zwrotkami 0 10 1 4 3 1 2 3 7 3 2 3 2 3 1 3 — 9 1 6 ' 15 15 15 13 x

:tna moc pauzy 0,53 2,27 1,07 1,92

U w a g a : 0 — t orak p a u z y (p r z e r z u t n ia ), 1 — p a u z a o „ m o c y p r z e ­ c in k a ” , 2 — p a u z a o „ m o c y ś r e d n ik a ” ; 3 — p a u z a o „ m o c y k r o p k i” .

Pod w zględem sta ty sty c z n y m różnica m iędzy 2,27 a 1,92 nie je st zn a­ cząca. D ane tabeli m ożna zreasum ow ać w n a stę p u jąc y sposób: w idać tu w y ra ź n ą ten d en cję do sy n tak ty czn ej zw artości sek w encji dw uw ersow ych. Z w rotki cztero w ersow e nie odznaczają się n ato m iast w iększą zw arto ścią sy n ta k ty c zn ą niż dw uw iersze.

W sposób zasadniczy różni się sy tu a c ja w w ierszach 1, 4 i 5, re a liz u ­ jący ch uk ład rym ów aabb. Zbudow ano d la nich (według tego sam ego system u) tab elę 9 (s. 303).

O bjętość próbek je st oczywiście bardzo m ała. D latego w szystkie te w y n ik i trak to w ać należy bardzo ostrożnie. Ale zbieżność z o b serw acjam i

Tabela 9

Między wersami w zwrotce _Między

Moc pauzy czterowersowej sąsiednimi

1 i 2 2 i 3 3 i 4 zwrotkami 0 3 11 8 3 1 5 6 5 2 2 9 — 3 2 3 — — 1 7 Razem 17 17 17 14

Przeciętna moc pauzy 1,35 0,35 0,82 1,93

Odchylenie standardowe

w ocenie mocy pauzy 0,58 0,12 0,85 0,33

Tom aszew skiego n a d ro zkład em p au z w d ru g im czterow ierszu stro f

E ugeniusza O niegina w y d a je się znam ienna. N ajb ardziej spoiście zw ią­

zane są z sobą w e rsy d ru g i i trz e c i (przeciętna m oc p a u z y 0,35). Z w rotkom czterow ersow ym , ry m o w an y m parzyście, zapew nia C w ietajew a zw artość, u n ik ają c p au z y międizy dw uw ierszam i!