Tom XXIV, numer 2 – 2014
KRZYSZTOF MIKOŁAJCZUK
OBLICZANIE CZASU W PRAWIE KANONICZNYM
WYBRANE ZAGADNIENIA
Prawo jest wyznacznikiem właĞciwego zachowania w stosunkach
społecz-nych. Jednak prawo nie moĪe regulowaü zachowaĔ społecznych, abstrahując od takich czynników, jak czas, miejsce, płeü i stan cywilny człowieka lub status prawny jednostki organizacyjnej. Okazuje siĊ jednak, Īe pojĊcie czasu jest trudne do jednoznacznego zdefiniowania, chociaĪ dotyczy mierzalnej przez ludzi przest-rzeni. Dla utrzymania jednolitoĞci przyjmuje siĊ toĪsame lub podobne miary licz-enia czasu (np. miesiąca, roku). Czas staje siĊ zatem kategorią jĊzyka prawnego1.
Aby czas mógł wpływaü na prawo, przepis prawa musi „ustanowiü” czas. Po-jawiasiĊ jednak problem, bowiem czasu nie udało siĊ zdefiniowaü, mimo Īe jego definicji odnoszących siĊ do róĪnorodnych desygnatów jest wiele. Dla dalszych rozwaĪaĔ przyjĊte zostanie upraszczające, a w rozwaĪaniach historycznych w peł-ni akceptowalne załoĪenie, Īe przedmiotem zainteresowaĔ są wzajemne nastĊp-stwa róĪnych czynnoĞci i wydarzeĔ, a takĪe metody wymierzania tych relacji oraz związane z nimi, przewidywane przez prawo, konsekwencje2.
Człowiek od wieków „stykał” siĊ z czasem. Początkowo zapewne nieĞwiado-mie i biernie, z biegiem lat coraz lepiej i systematycznie zaczął pojmowaü
Ks. dr KRZYSZTOF MIKOŁAJCZUK – adiunkt Katedry Prawa Katolickich KoĞciołów Wschodnich, Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: kmikolajczuk@kul.pl
1
Por. C. K o s i k o w s k i, Czas w prawie. wprowadzenie, „Białostockie Studia Prawnicze” 7 (2010), s. 9. Celem poznania wielu aspektów tego niezdefiniowanego pojĊcia – „czas”, m.in. zob.: S. Z iĊ b a, S. M a z i e r s k i, W. P r Ċ Ī y n a, Czas, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. III, Lublin 1979, kol. 770-776 [dalej cyt.: EK]; Z. S k ó r z yĔ s k i, Czas wolny, EK, t. III, kol. 777-780; J. K l o s e, J. S i m o n, L. S c h w i e n h o r s t - S c h ö n b e r g e r [i in.], Zeit. Zeitlichkeit, [w:]
Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. X, kol. 1404-1413; E. T a r k o w s k a, Czas w społe-czeĔstwie. Problemy, tradycje, kierunki badaĔ, Wrocław–Warszawa–Kraków–GdaĔsk–ŁódĨ 1987.
2 Por. J. M a t u s z e w s k i, Wpływ prawa na czas i czasu na prawo, „Białostockie Studia Prawnicze” 7 (2010), s. 13.
nologiczne zaleĪnoĞci miĊdzy róĪnorodnymi wydarzeniami swego Īycia, by w koĔcu podjąü próby samodzielnego organizowania i porządkowania swoich re-lacji z czasem. Warto zwróciü uwagĊ, Īe regulacje prawne, słuĪące uporządko-waniu zasad funkcjonowania czasu w prawie, odnosiły siĊ i odnoszą do dwóch
sfer: kalendarza i zegara. I na takim dopiero podłoĪu moĪliwa była budowa
wszystkich dalszych relacji miĊdzy czasem a prawem3.
Kolejnym zachowaniem człowieka było samodzielne stworzenie juĪ abstrakt-cyjnego kalendarza, który miał słuĪyü obok funkcji praktycznych poprawnemu
realizowaniu wyzwaĔ związanych ze „spotkaniem” z siłami nadprzyrodzonymi.
Pojawiły siĊ wiĊc, funkcjonujące do dziĞ i dominujące w systemach porządkowa-nia czasu, kalendarze religijne. Dopiero one umoĪliwiły oddziaływanie czasu na prawo4.
W przeszłoĞci kalendarza wskazaü naleĪy dwie epoki – czasy kultury oralnej, gdy brak moĪliwoĞci konstruowania stabilnego punktu odniesienia prowadzi do cyklicznego systemu organizacji czasu, i epokĊ kultury pisma, pozwalającej stwo-rzyü linearny system rachuby czasu, w którym stały punkt odniesienia (stworzenie Ğwiata, załoĪenie Miasta „Rzym”, narodziny Chrystusa itp.) narzuca trwanie wszystkich zdarzeĔ5. Pismo, jak równieĪ powstały wraz z nim kalendarz, stano-wiły efekt narastającego zapotrzebowania rozwijającej siĊ gospodarki (terminy kontraktów), biurokracji (pobieranie podatków) i religii (skuteczny rytuał tylko w tradycyjnych dniach). NaleĪy zauwaĪyü, Īe o ile rolnictwo, myĞlistwo,
zbierac-two czy zbójeckie napady mogły byü zrĊcznie dokonywane przy wykorzystaniu
wyłącznie kalendarza natury, o tyle juĪ rozwój miast i handlu, a co za tym idzie – finansów publicznych, kredytu, działaĔ militarnych, nie mógł byü realizowany bez znajomoĞci abstrakcyjnego kalendarza.
Przy jego budowie wykorzystywano wiedzĊ, pozwalającą mierzyü w sposób
jednolity czas ruchów łatwych do powszechnej obserwacji ciał niebieskich. W okresie tym zrozumiałe było to, Īe charakter religijny kalendarza prowadził do powierzenia grupie kapłaĔskiej nadzoru nad jego funkcjonowaniem. Jednak de-cyzje o obowiązującym charakterze tego czy teĪ innego kalendarza podejmowała i podejmuje władza Ğwiecka6. Dlatego dla przykładu przedstawione zostaną pro-cedury związane z nadaniem mocy obowiązującej przez narzucony całemu niemal Ğwiatu w ciągu europejskiej ekspansji XIX wieku system kalendarza gregoriaĔ-skiego.
3 TamĪe, s. 13-14.
4
TamĪe, s. 14-15.
5 Por. J. G o o d y, KradzieĪ historii, Warszawa 2009, s. 24-29. 6
Ma on u swojej podstawy pogaĔski kalendarz wprowadzony w 46 r. p.n.e.
przez Juliusza Cezara. Początkowo wskazywał lata ab Urbe condita (753 r.
p.n.e.)7, by od 532 r. n.e. (Dionizy Mały) powoli przyjmowaü jako punkt odnie-sienia „domniemaną” datĊ narodzin Chrystusa. Kalendarz ten miał dla KoĞcioła ogromne znaczenie, lecz zwiĊkszająca siĊ rozbieĪnoĞü miedzy rokiem
kalenda-rzowym a astronomicznym rodziła koniecznoĞü naprawy, a wiĊc pewnych
mody-fikacji8. Po ponad 350 lat trwających pracach zrealizowała ją ostatecznie bulla papieĪa Grzegorza XIII Inter gravissimas z 24 lutego 1582 r.9 Opublikowana 1 marca 1582 r. na drzwiach Bazyliki Ğw. Piotra została równoczeĞnie rozesłana do władców paĔstw katolickich. Przyjmowano ją w sposób bardzo róĪny, oporny i odległy w czasie – czĊsto z nutą nieufnoĞci co do zasadnoĞci wprowadzania takich zmian (dotyczyło to zarówno paĔstw katolickich, jak i innych)10.
Dodatkową niedogodnoĞü stwarzały odmiennoĞci w dacie rozpoczynającej
kolejny rok. Od Ğredniowiecza najczĊĞciej stawały ze sobą w jednym szeregu trzy
terminy początkujące nowy rok: BoĪe Narodzenie (datowany na 25 grudnia),
Circumcisio Domini (1 stycznia)11 i Zwiastowanie PaĔskie (25 marca)12.
Wskazanie przez prawodawcĊ systemu obowiązującego kalendarza nie
roz-wiązuje wszystkich dylematów związanych z wpływem czasu na prawo. Okazuje siĊ, Īe poszczególne elementy kalendarza gregoriaĔskiego nie są do siebie w pełni dopasowane, bowiem ani rok nie zawiera w sobie równej liczby miesiĊcy, ani miesiąc nie obejmuje pełnej liczby tygodni. Ponadto poszczególne miesiące nie są sobie równe, takĪe i rok bywa „róĪnej długoĞci”. Prawo wymaga jednak precyzji i dlatego naleĪy dąĪyü do usuniĊcia wszelkich wątpliwoĞci.
7
Mowa tutaj o łaciĔskim wyraĪeniu oznaczającym legendarne „powstanie (załoĪenie) Miasta Rzym”, które datuje siĊ na rok 753 p.n.e. Była to jedna z metod, którą posługiwano siĊ w czasach rzymskich do liczenia lat przeszłych. K. K o l aĔ c z y k, Prawo rzymskie, Warszawa 1986, s. 28; K. S ó j k a-Z i e l iĔ s k a, Historia prawa, Warszawa 1993, s. 19.
8
Por. E.G. R i c h a r d s, Kalendarz i jego historia. Odmierzanie czasu, Warszawa 1999, s. 218. 9 G r z e g o r z XIII, bulla Inter gravissimas, [w:]
http://www.dervio.org/qd/gloss/calen/greg.htm [dostĊp: 04.02.2014]. 10 Por. M a t u s z e w s k i, Wpływ prawa, s. 15-16.
11
W dniu tym w tradycyjnym kalendarzu liturgicznym, którym rządzi siĊ nadzwyczajny ryt rzymski, wypadało wspomnienie Obrzezania PaĔskiego (Circumcisio Domini). Od niepamiĊtnych czasów do reformy kalendarza w 1961 r. – w dniu 1 stycznia przypadała UroczystoĞü na czeĞü tego wydarzenia. „Pamiątka obrzezania Pana Jezusa jest dla nas upomnieniem abyĞmy nie trwali w nieobrzezaniu serca i uszu jako poganie, ani siĊ nie sprzeciwiali Duchowi ĝwiĊtemu, ale byĞmy rozpoczĊli rok nowy przez gruntowną zmianĊ Īycia”. ĝwiadczy to dobitnie o staroĪytnych Ĩródłach tradycyjnej liturgii katolickiej oraz podkreĞla Ğcisły związek chrzeĞcijaĔstwa z jego Īydowskimi korzeniami. G. R i p p e l, H. H i m j o b e n, PiĊknoĞci KoĞcioła katolickiego. Przedstawione w
zew-nĊtrznych uroczystoĞciach, obrzĊdach i zwyczajach, t. I, Warszawa 1889, s. 231.
12 Wiele interesujących informacji na powyĪsze zagadnienia moĪna odnaleĨü w ksiąĪce: B. W ł o d a r s k i, Chronologia Polska, Warszawa 2013, s. 57-70.
Jako konsekwentny i wydaje siĊ, Īe wzorcowy przykład moĪna by wskazaü Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r.13, w którym rozstrzygniĊto co do zasady – i powtórzono w nieco zmienionej formie w kodeksach z 198314 i 1990 r.15 – Īe dzieĔ zaczyna siĊ od północy, doba liczy sobie 24 godziny, tydzieĔ 7 dni, miesiąc 30 dni, a rok 365. Nie zawsze jednak prawodawcy „pamiĊtają” o takich rozstrzyg-niĊciach, w konsekwencji czego moĪliwe są sytuacje, Īe 3 miesiące oznaczaü mo-gą w Ğwietle prawa okres liczący od 89 do 92 dni16.
1. REGULACJE PRAWNE
W KODEKSIE PRAWA KANONICZNEGO Z 1917 R.
Wprawdzie Królestwo BoĪe osiąga swoją pełniĊ poza zasiĊgiem czasu, jak
napisał E. Sztafrowski, to ostatecznie, zgodnie z konstytucją soborową: „Króles-two to zajaĞniało ludziom w słowie, czynach i obecnoĞci Chrystusa. Oto słowo Pana jest porównane do ziarna, które wsiewa siĊ w rolĊ (por. Mk 4,14); ci, co słuchają go z wiarą i zaliczają siĊ do małej trzódki Chrystusa (Łk 12,32), otrzy-mali juĪ samo królestwo; nastĊpnie ziarno kiełkuje własną mocą i wzrasta aĪ do czasu Īniwa (por. Mk 4,26-29)”17. Tak wiĊc (kontynuując myĞl E. Sztafrow-skiego) dzieje ludu BoĪego zostały związane z czasem i zbawienie poszczegól-nych jej członków ma miejsce równieĪ w konkretnym – okreĞlonym czasie, mie-rzonym wskazówkami zegara18.
Kategoria czasu ma bardzo wielkie znaczenie w systemie prawa, zatem
i w prawie kanonicznym takĪe. Wiele praw podmiotowych czy obowiązków
pow-staje w czasie i zanika w czasie. Niektóre działania prawne domagają siĊ
13
Codex Iuris Canonici Pii X Pontificis Maximi iussu digestus Benedicti Papae XV auctoritate
promulgatus, AAS 9 (1917), pars II [dalej cyt.: KPK/17].
14
Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus, AAS 75 (1983), pars II;
Kodeks Prawa Kanonicznego, PoznaĔ 1984 [dalej cyt.: KPK/83].
15
Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium auctoritatem Ioannis Pauli PP. II promulgatus, AAS 82 (1990); Kodeks Kanonów KoĞciołów Wschodnich, promulgowany przez papieĪa Jana
Pawła II, Lublin 2002 [dalej cyt.: KKKW].
16 Por. M a t u s z e w s k i, Wpływ prawa, s. 18. 17
Sobór WatykaĔski II, Konstytucja Lumen gentium, nr 5, [w:] Sobór WatykaĔski II,
Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, tekst polski, nowe tłumaczenie, PoznaĔ 2002.
18
Por. E. S z t a f r o w s k i, PodrĊcznik prawa kanonicznego, t. I, Warszawa 1985, s. 282. Nauczanie zawarte w Katechizmie ubogaca jeszcze powyĪsze treĞci, bowiem dla „Boga wszystkie chwile czasu są teraĨniejsze w ich aktualnoĞci […] Czas obecny jest według Chrystusa czasem Ducha i Ğwiadectwa, ale jest to takĪe czas naznaczony jeszcze utrapieniami oraz doĞwiadczeniem zła […]”. Katechizm KoĞcioła Katolickiego, PoznaĔ 1994, nr 600; 672.
lenia wieku, a wiĊc kategorii czasu, niektóre okresy Īycia muszą trwaü odpo-wiedni czas19. Kodeksy KoĞcioła katolickiego w swych „normach ogólnych” po-dają przepisy obliczania tego czasu. Rozpoczynając tĊ kodeksową analizĊ, naleĪy wiĊc przybliĪyü poszczególne przepisy dotyczące czasu, znajdujące siĊ w KPK/1720.
Prawodawca wyraĨnie wskazuje, Īe czas oblicza siĊ według kan. 32-35, jeĪeli nie postanowiono inaczej21. Przepisy liturgiczne obliczania czasu (mowa tutaj np. o roku koĞcielnym) trwają nadal w swej mocy (kan. 31)22. Przy obliczaniu czasu spotykamy siĊ z czasokresem i terminem23. Z treĞci poszczególnych kanonów otrzymujemy informacje (krótkie w swej treĞci, ale jasne i precyzyjne), Īe „dzieĔ” składa siĊ z 24 godzin liczonych w sposób ciągły od północy (do północy). Taki „dzieĔ” oznacza dobĊ i moĪe słuĪyü jako termin lub czasokres24. Ponadto tydzieĔ
obejmuje 7 (kolejnych) dni. W kolejnym paragrafie pod mianem miesiąca w
prawie okreĞla siĊ 30 dni, roku 365 dni, chyba Īe „miesiąc i rok” naleĪy braü według kalendarza. Oznacza to, Īe „miesiąc” moĪe liczyü 31, 30, 29 lub 28 dni; zaĞ „rok” 365 lub 366 dni25.
Przy liczeniu „godzin dnia” zaleca siĊ korzystanie z miejscowego ogólnego zwyczaju – „wedle rachuby miejscowej”. Dalej prawodawca nieco konkretyzuje
i przedkłada okreĞlone przypadki. I tak: przy prywatnym odprawianiu Mszy
ĞwiĊtej, przy prywatnym odmawianiu godzin kanonicznych, przy przyjmowaniu Komunii ĞwiĊtej oraz zachowaniu postu iloĞciowego i jakoĞciowego, kaĪdy moĪe
19 Por. J. D u d z i a k, Prawo kanoniczne, I. Normy ogólne, Tarnów 2002, s. 126. 20
KPK/17, can. 31-35. To kanony zawarte w KsiĊdze Pierwszej (Liber Primus), Normy ogólne (Normae generales), Tytule III (Titulus III), O rachubie czasu (De temporibus supputatione).
21
KPK/17, can. 32-35.
22 KPK/17, can. 31. Por. F. Bą c z k o w i c z, Prawo kanoniczne. PodrĊcznik dla
duchowieĔ-stwa, t. I, Kraków 1932, s. 168. Niejako w uzupełnieniu autor dodaje: „Czasem liturgicznym
zajmuje siĊ tak zwany computus ecclesiasticus. WyraĨne zastrzeĪenia mamy np. w kan. 923 co do czasu sposobnego do zyskiwania odpustów, w kan. 1246 co do Ğwiąt i postów, w kan. 1635 co do terminów sądowych” (tamĪe).
23
Według Bączkowicza: „Czasokres to pewna iloĞü po sobie nastĊpujących jednostek czasu (dni miesiĊcy lat). Termin, w ĞciĞlejszym znaczeniu jest to chwila (momentum), która rozpoczyna (termin początkowy, terminus a quo), lub koĔczy czasokres (termin koĔcowy, terminus ad quem). W szerszym znaczeniu przez termin rozumiemy takĪe czasokres”. Autor rozbudowuje znaczenie słowa „termin” przywołując inne równie interesujące informacje: „termin moĪe byü niekiedy okreĞlony przez zdarzenie, które nie musi nastąpiü. Jest pewny, gdy wiemy czy i kiedy nastąpi; niepewny, gdy na jedno lub oba pytania nie ma pewnej odpowiedzi. Jest oznaczony, gdy wiemy dokładnie, kiedy przypadnie; jest nieoznaczony, gdy przypaĞü moĪe w róĪnych czasach”. Bą c z k o w i c z, Prawo kanoniczne, s. 168.
24 KPK/17, can. 32 § 1. Bą c z k o w i c z, Prawo kanoniczne, s. 168. 25
KPK/17, can. 32 § 2. Z powyĪszego wynika, Īe miesiąc i rok mają podwójną miarĊ, prawną (legalną) i kalendarzową. W jakich okolicznoĞciach naleĪy zastosowaü okreĞloną miarĊ, reguluje kan. 34, który zostanie przeanalizowany poniĪej. Por. B ą c z k o w i c z, Prawo kanoniczne, s. 168.
siĊ trzymaü czasu miejscowego, rzeczywistego, Ğredniego, nadzwyczajnego, urzĊdowego regionalnego lub innego nadzwyczajnego26. W odniesieniu do czasu,
w którym obowiązują zawarte umowy (kontrakty), naleĪy zachowaü przepisy
prawa cywilnego obowiązującego na danym terytorium, chyba Īe w umowie
okreĞlono inaczej27.
Kolejny kan. 34, w swej treĞci mocno rozbudowany, podaje wiele zajmujących informacji. I tak: „miesiąc i rok” liczy siĊ zgodnie z kalendarzem, jeĪeli je oznaczono ich własną nazwą lub równoznacznie, np. miesiąc luty (28 dni), rok 1923 (dni 365), rok 1924 (dni 366)28. JeĞli termin początkowy (a quo) nie jest oznaczony ani wyraĨnie (explicite), ani domyĞlnie (implicite), np. suspensa od odprawiania Mszy Ğw. przez miesiąc lub dwa lata, trzy miesiące wakacji w roku itd., to czas naleĪy liczyü od momentu (chwili) do momentu (do chwili). Gdy jest to czas ciągły (jak w powyĪszym przykładzie), to miesiące i lata liczy siĊ zgodnie z kalendarzem; jeĪeli jest przerywany, to przez tydzieĔ naleĪy rozumieü 7 dni, przez miesiąc 30, a przez rok 365 dni29.
Dalej prawodawca poucza, Īe o ile termin początkowy (a quo) jest oznaczony, zaĞ czas składa siĊ z jednego lub wiĊcej miesiĊcy, lat, z jednego lub wiĊcej ty-godni, lub z kilku dni, to naleĪy stosowaü nastĊpujące zasady: 1) miesiące i lata liczy siĊ zgodnie z kalendarzem; 2) jeĞli termin początkowy zbiega siĊ z począt-kiem dnia, np. dwa miesiące wakacji od 15 sierpnia, to pierwszy dzieĔ wlicza siĊ do obliczanych dni, a czas koĔczy siĊ rozpoczĊciem ostatniego dnia tej samej
26
KPK/17, can. 33 § 1. Bą c z k o w i c z, Prawo kanoniczne, s. 169: „Mamy tu wymienione róĪne rachuby czasu: a) czas bĊdący wĞród mieszkaĔców w powszechnem uĪyciu, którego trzeba siĊ trzymaü poza wymienionymi wyjątkami; b) czas miejscowy moĪe byü prawdziwy (astro-nomiczny), czyli ĞciĞle według miejscowego południka liczony, lub Ğredni, czyli według jednego dla róĪnych miejsc przyjĊtego południka, np. Ğrednioeuropejski, zachodnioeuropejski; c) czas jakiejĞ okolicy (regionis) lub jakiegoĞ kraju moĪe byü legalny, czyli przez prawomocny przepis nałoĪony, lub nadzwyczajny, czyli wszelki inny pozawyliczonemi, np. czas, uĪywany stale w jakimĞ klasz-torze, który ma przewaĪnie parĊ minut róĪnicy od miejscowego. UĪycie innego czasu, niĪ jest w uĪyciu powszechnem, jest ograniczone do wyĪej wyliczonych czynnoĞci prywatnych; przy innych czynnoĞciach trzeba siĊ trzymaü czasu powszechnie przyjĊtego. Przy kilku róĪnych czynnoĞciach prywatnych moĪna jednak równoczeĞnie kierowaü siĊ róĪnemi czasami, np. odmawiaü brewjarz według czasu astronomicznego, wstrzymaü siĊ od miĊsa według Ğredniego, komunjĊ Ğw. przyjąü wedle legalnego”.
27 KPK/17, can. 33 § 2. Bą c z k o w i c z, Prawo kanoniczne, s. 169. 28
KPK/17, can. 34 § 1. Bą c z k o w i c z, Prawo kanoniczne, s. 169.
29 KPK/17, can. 34 § 2. W uzupełnieniu powyĪszych treĞci Bączkowicz komentuje: „W prakty-ce ma to znaczenie. PrzypuĞümy, Īe ktoĞ ma mieü w ciągu roku trzy miesiące wakacyj; jeĞli są przerywane co miesiąc, wakacyj ma tylko 90 dni; jeĪeli te trzy miesiące są ciągłe, wakacje są dłuĪsze, gdy na dłuĪsze przypadną miesiące kalendarzowe; suspensa na miesiąc, nałoĪona np. 15 grudnia 1931, trwa do 15 stycznia 1932 r., według kalendarza, a nadto od momentu do momentu (godziny i minuty)” (Prawo kanoniczne, s. 170).
liczby (daty) (wakacje koĔczą siĊ 15 paĨdziernika wyłącznie); 3) jeĞli termin początkowy nie zbiega siĊ z początkiem dnia, np. czterdziesty rok Īycia, rok nowicjatu, osiem dni od vacatu stolicy biskupiej, dziesiĊü dni na apelacjĊ itd. Wtedy to pierwszego dnia nie wlicza siĊ, a czas koĔczy siĊ z upływem ostatniego dnia tej samej liczby (daty), tak wiĊc liczy siĊ cały dzieĔ, w którym przypada ostatni moment czasu; 4) jeĞli miesiąc nie ma dnia o tej samej liczbie, np. miesiąc wakacji liczony od 30 stycznia, to czas skoĔczyü trzeba, zaleĪnie od wypadku, z nastaniem lub z koĔcem ostatniego dnia miesiąca. JeĪeli wiĊc pierwszy dzieĔ cały wchodzi w rachubĊ, to siĊ go wlicza, a za to nie wlicza siĊ dnia ostatniego; jeĪeli pierwszy dzieĔ nie jest cały, to siĊ go nie wlicza, ale za to cały ostatni dzieĔ; miesiąc wakacji od 30 stycznia 1931 r. koĔczy siĊ z początkiem dnia 28 lutego, wakacje do 27 lutego włącznie; 5) jeĞli akty tego samego rodzaju mają ponawiaü siĊ w stałych czasach (np. trzy lata do profesji wieczystej, profesji po upływie czasowej, trzy lata lub inny jakiĞ okres czasu na odnowienie wyboru), to czas koĔczy siĊ z upływem tego dnia, w którym siĊ zaczął, lecz nowy akt moĪe byü dokonany w ciągu całego tego dnia30.
Kanon 35 omawianej kodyfikacji (KPK/17) zamyka swoją treĞcią Tytuł III – O rachubie czasu. Przywołuje dwa bardzo uĪyteczne pojĊcia czasu – tempus utile oraz tempus continuum31. Przez czas uĪyteczny (tempus utile) okreĞla siĊ czas na wykonanie lub dochodzenie swego prawa tak komuĞ przysługującego, Īe czas mu nie upływa, o ile nie wiedział o swoich uprawnieniach lub teĪ wiedząc o nich, nie mógł działaü. Natomiast czas ciągły (tempus continuum) jest to czas, który nie dopuszcza Īadnej przerwy32.
30 KPK/17, can. 34 § 3. Omawiając ten paragraf skorzystano z tekstu łaciĔskiego oraz uzupeł-niono go rozszerzonymi, czasem drobiazgowymi komentarzami F. Bączkowicza, Prawo
kanonicz-ne, s. 170.
31
Oba te pojĊcia zasadniczo tłumaczone są w nastĊpujący sposób: tempus utile – czas uĪyte cz-ny, stosowcz-ny, odpowiedni przydatny; tempus continuum – czas ciągły, okres nieprzerwany. Por. J. P i eĔ k o Ğ, Słownik łaciĔsko-polski, Warszawa 1993, s. 373. W podobnym tonie, chociaĪ jakby bardziej jurydycznym, opisał to A. Jougan: „tempus utile, tj. czas, który nie liczy siĊ jako miniony temu, który z niewiadomoĞci a z niemoĪnoĞci nie mógł dotrzymaü czasu prawem oznaczonego (C.i.c. 35) w przeciwieĔstwie do tempus continuum (C.i.c. 35)” (Słownik koĞcielny łaciĔsko-polski, Warszawa 1992, s. 677).
32 KPK/17, can. 35. Bączkowicz dodaje, Īe: „Tempus utile znano juĪ w prawie rzymskiem. Nowsze ustawy cywilne liczą siĊ tylko z tempus continuum. KoĞciół zachował tempus utile; trudną jest jednak rzeczą udowodniü, iĪ nie moĪna było działaü. Tempus utile wspominają np. kanony 161, 1675, 1881, 1885. Czas czyli termin moĪe byü oznaczony na skoĔczenie obowiązku (ad finiendam
obligationem), np. dzieĔ postu, lub na przynaglenie do spełnienia go (ad urgendam obligationem),
np. czas spowiedzi i komunji Ğw. wielkanocnej; kto bowiem temu przykazaniu w czasie wielka-nocnym zadoĞü nie uczynił, nie jest przez to wolnym, lecz tem bardziej przynaglonym” (Prawo
Jak odnotował w swym komentarzu R. SobaĔski, tytuł o rachubie czasu znalazł siĊ po raz pierwszy w KPK/1733.
2. REGULACJE PRAWNE W KODEKSACH JANA PAWŁA II
Tytuł XI KPK/83 róĪni siĊ od swego poprzednika opuszczeniem kan. 33
KPK/17, który albo wyraĪał oczywistoĞü (§ 2), albo straciło to na znaczeniu (§ 1). W KKKW przepisy dotyczące obliczania czasu znalazły siĊ w drugim rozdziale XXX tytułu34. PrzybliĪmy zatem przepisy tych dwu kodyfikacji Jana Pawła II za-wartych w KPK/83, kan. 200-203, oraz niemalĪe identyczne dyspozycje (chociaĪ z niewielkimi zmianami) zamieszczone w KKKW, kan. 1543-1546.
Kanony zawarte w obu kodyfikacjach ustanawiają zespół reguł prawnych
dotyczących miary czasu. Waga tych norm wynika z tego, Īe gdy do waĪnoĞci czynnoĞci prawnej wymaga siĊ okreĞlonego czasu, nawet nieznaczne spóĨnienie
moĪe przesądziü o niewaĪnoĞci aktu. Unormowania Kodeksu łaciĔskiego
i wschodniego dąĪą do lepszego wyjaĞnienia tych zagadnieĔ, które w poprzednim
Kodeksie piobenedyktyĔskim były nadmiernie skomplikowane. Prawo musi
uwzglĊdniaü fakt, Īe czynnoĞci i zdarzenia prawne dokonują siĊ w czasie.
Podstawowe prawa, które przysługują człowiekowi niezaleĪnie od czasu, są
usta-nawiane równieĪ w kategoriach czasu. Kategorie czasu odnaleĨü moĪna przy
okreĞlaniu wymaganego wieku, trwaniu czynnoĞci czy zobowiązaĔ, kolejnoĞci
czynnoĞci prawnych czy odstĊpu miĊdzy nimi, terminu czynnoĞci. Czas ma
wielkie oddziaływanie na tworzenie siĊ zwyczaju czy na przedawnienie. Stąd potrzeba ustalenia sposobu obliczania czasu35.
Według dyspozycji zawartych w KPK/83, kan. 200, jak równieĪ w KKKW,
kan. 1543, zostały ustanowione zasady ogólne, a mianowicie, Īe czas naleĪy
obliczaü zgodnie z regułami okreĞlonymi w kan. 201-203 (KPK/83) oraz kan.
33
R. S o b aĔ s k i, Tytuł XI. Obliczanie czasu (kan. 200-203), [w:] Komentarz do Kodeksu
Prawa Kanonicznego. KsiĊga I. Normy ogólne, red. J. Krukowski, t. I, PoznaĔ 2003, s. 292.
34 TamĪe.
35 Por. E. M o l a n o, Tytuł XI. Obliczanie czasu, [w:] Codex Iuris Canonici. Kodeks Prawa
Kanonicznego. Komentarz. Powszechne i partykularne ustawodawstwo KoĞcioła katolickiego. Podstawowe akty polskiego prawa wyznaniowego, red. P. Majer, Kraków 2011, s. 198; S o b aĔ
-s k i, Tytuł XI. Obliczanie cza-su, -s. 291-292; V.J. P o -s p i -s h i l, Ea-stern Catholic Church Law.
According to the Code of Canons of the Eastern Churches, New York 1993, s. 662; L. C h i a
-p -p e t t a, Il Codice di Diritto Canonico. Commento giuridico--pastorale, t. I, Roma 1996, s. 292-295; R.A. H i l l, Computation of time, [w:] The Code of Canon Law. A Text and Commentary, red. J. Coriden, T.J. Green, D.E. Heintschel, New York 1985, s. 112-114.
1544-1546 (KKKW), chyba Īe prawo wyraĨnie ustanawia jakiĞ wyjątek36. Po-wyĪsze przepisy obowiązują, jeĞli prawo (powszechne, partykularne, statutowe) wyraĨnie nie zastrzega czegoĞ innego. Nieco inne postanowienia znajdują siĊ w prawie liturgicznym, np. czas liturgiczny stosuje siĊ do „innych reguł” za-wartych w obu kodyfikacjach37. JeĞli w ustawach kanonizowanych prawo Ğwiec-kie zawiera reguły obliczania upływu czasu koniecznego do przedawnienia, obo-wiązują one równieĪ na forum kanonicznym. Inne zasady mogą zaistnieü równieĪ
w prawie procesowym, w którym prawo zostawia sĊdziemu swobodĊ okreĞlania
terminów. Podobnie władza wykonawcza moĪe zawieraü róĪne niĪ te zawarte
w kan. 201-203 oraz kan. 1544-1546 ustalenia w dekretach wykonawczych i ins-trukcjach38.
Okazuje siĊ, Īe duĪe znaczenie praktyczne przy obliczaniu czasu ma jego podział na czas ciągły i uĪyteczny. Podziału tego dokonał sam ustawodawca, by – jak siĊ wydaje – lepiej zabezpieczyü prawa osób, których uprawnienia pozostają
w zaleĪnoĞci od okreĞlonego czasu. Kan. 201 oraz kan. 1544 uwzglĊdnia dwa
rodzaje czasu, w zaleĪnoĞci od tego, czy jego bieg moĪe byü przerwany (czas uĪyteczny) czy teĪ nie (czas ciągły). Rachuba czasu ciągłego przebiega od jedne-go momentu do drugiejedne-go, natomiast czas uĪyteczny liczony jest w dniach, a ra-chuba dopuszcza pominiĊcie dni, podczas których wykonywanie lub dochodzenie swego prawa nie jest moĪliwe39.
Czas, w którym moĪna czyniü uĪytek z uprawnieĔ, jest albo ciągły, albo uĪyteczny40. Czas ciągły to taki, który dla zaistnienia zaleĪnych od niego skutków prawnych musi płynąü w sposób ciągły – to czas nieprzerwany i niepodzielny.
36
Por. M o l a n o, Tytuł XI. Obliczanie czasu, s. 198; C h i a p p e t t a, Il Codice, s. 292; P o s p i s h i l, Eastern Catholic Church, s. 662.
37
Por. T. P a w l u k, Prawo kanoniczne według kodeksu Jana Pawła II, t. I: Zagadnienia
wstĊpne i normy ogólne, t. I, Olsztyn 1985, s. 320. Wiele ciekawych informacji dotyczących prawa
liturgicznego (obu kodyfikacji) moĪna odnaleĨü w ksiąĪce J. Nowaka (Prawo w słuĪbie wydarzeĔ
zbawczych. Zarys prawodawstwa liturgicznego, PoznaĔ 2004, s. 65-98) – szczególnie w jej
roz-dziale V: „Prawodawstwo liturgiczne w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 r.” oraz w rozroz-dziale VI: „Prawodawstwo liturgiczne w Kodeksie Kanonów KoĞciołów Wschodnich z 1990 r.” Tego typu dyspozycje znajdują siĊ np. w Ogólnych normach roku liturgicznego i kalendarza: „KaĪdy dzieĔ jest uĞwiĊcony przez liturgiczne czynnoĞci ludu BoĪego, zwłaszcza przez OfiarĊ eucharystyczną i LiturgiĊ godzin. DzieĔ liturgiczny trwa od północy do północy. Obchód niedzieli i uroczystoĞci rozpoczyna siĊ wieczorem dnia poprzedniego” (Komisja Kultu BoĪe i Dyscypliny Sakramentów Episkopatu Polski, Ogólne normy roku liturgicznego i kalendarza, nr 3, [w:] http://www.kkbids. episkopat.pl/index.php?id=197 [dostĊp: 3.02.2014]).
38
S o b aĔ s k i, Tytuł XI. Obliczanie czasu, s. 292.
39 Por. M o l a n o, Tytuł XI. Obliczanie czasu, s. 198; M. S i t a r z, Czas ciągły; czas uĪyteczny, [w:] t e nĪ e, Słownik prawa kanonicznego, Warszawa 2004, kol. 35; C h i a p p e t t a, Il Codice, s. 293; H i l l, Computation of time, s. 113; P o s p i s h i l, Eastern Catholic Church, s. 662.
40
Bieg jego pozostaje niezaleĪny od subiektywnego stanu osób, którym przysłu-guje, działa na ich korzyĞü lub niekorzyĞü. Gdyby czas taki doznał przerwy, mu-siałby dla zaistnienia skutków prawnych zacząü biec od początku. Wyjątkowo, i to w ograniczonym zakresie, prawo dopuszcza przerwĊ w czasie ciągłym, w ta-kiej sytuacji moĪna byłoby uwaĪaü go za uĪyteczny, gdyby prawo przyznawało jakąĞ korzyĞü, która nie przynosi szkody innym41.
Czas uĪyteczny to czas przysługujący wykonującemu lub dochodzącemu
swego prawa, a charakteryzujący siĊ tym, Īe nie płynie dla niewiedzącego lub tego, który nie moĪe działaü42. Czas ten uwzglĊdnia przerwy. W jego przebieg
41 Przykładowo mowa tu o biskupie diecezjalnym (eparchialnym) i jego rezydowaniu w diecezji (eparchii) w okreĞlonym przez prawo czasie; o tym KPK/83, kan. 395 § 2, oraz KKKW, kan. 204 § 2. S o b aĔ s k i, Tytuł XI. Obliczanie czasu, s. 293; P a w l u k, Prawo kanoniczne, s. 320. E. Sztafrowski w swym komentarzu uzupełnia powyĪsze treĞci twierdząc, Īe: „PoniewaĪ czas z na-tury swej rozwaĪany fizycznie i obiektywnie jest ciągły, stąd trzeba przyjąü, Īe czas przyznany ogólnie przez prawo, czy teĪ ustalony przez kompetentną osobĊ, jest w zasadzie czasem ciągłym, chyba Īe co innego zostanie udowodnione. To ostatnie ma miejsce wtedy, gdy z pewnoĞcią wykaĪe siĊ, wyraĨne lub przynajmniej milczące wskazanie, Īe w danym wypadku idzie o czas uĪyteczny, a nie ciągły. WyraĨnie czyni to np. kan. 162, 165 itd. W wypadku wątpliwoĞci przypuszcza siĊ, Īe chodzi o czas ciągły, zwłaszcza gdy przerwanie go spowodowałoby czyjąĞ szkodą” (PodrĊcznik
prawa, s. 284-285).
42
Jak zauwaĪa SobaĔski: „Czas uĪyteczny zachodzi przeto wtedy, gdy to w prawie powiedziano wprost (np. kan. 152; 162; 165; 177 § 1; 179 § 1; 182 § 1; 183 § 2; 1460 § 3; 1505 § 4; 1592 § 2; 1599 § 2; 1606; 1630 § 1; 1634 § 2; 1641 n. 2; 1668 § 2; 1734 § 2; 1737 § 2; 1744 § 1; 1751 § 2) lub poĞrednio (kan. 379; 382 § 2; 527 § 3; 1520). Autorzy są zgodni, Īe czas uĪyteczny moĪna przyjąü takĪe wtedy, gdy prawo wprawdzie nie postanawia tego ani wprost, ani poĞrednio, ale termin przyznaje siĊ jakiejĞ osobie bez szkody dla innych osób czy ogółu (np. kan. 158 § 1; 700; 1357 § 2; 1735; 1742 § 1, ale nie: kan. 198; 268 § 1; 693; 718 § 1; 1152 § 3; 1362; 1363). Co do terminów prawa procesowego naleĪy uwzglĊdniü kan. 1465-1467, przyjmując załoĪenie, Īe czas przyznawany stronom jest uĪyteczny, natomiast sądowi czas płynie w sposób ciągły” (Tytuł XI.
Obliczanie czasu, s. 293). Podobny katalog znajduje siĊ we włoskim komentarzu do KPK L.
Chiappetty: „Nella presentazione a un ufficio ecclesiastico: cann. 158, § 1; 159; 161; Nella elezione: cann. 165, 177, 179, § 1; Nella postulazione: can. 182; Per il ricorso in appello contro il giudice che s'ü dichiarato incompetente: can. 1505, § 4: Per la presentazione delie prove: cann. 1516 e 1599, § 2; Per la presentazione delie difese e delie osservazioni: cann. 1601 e 1606; Per la presentazione dell'appello: cann. 1630, § 1, e 1641, n. 2; Per l'emissione delia sentenza differita nel giudizio contenzioso orale: can. 1668, § 2; Nei ricorsi amministrativi: cann. 1734, § 2; 1637, § 2; Nelle rimozioni amministrative dei parroci: cann. 1742, § 1; 1744, § 1; ecc.” (Il Codice, s. 295). Warto w tym miejscu odnotowaü, Īe powyĪsze kanony pochodzą z KPK/83. Ich odpowiedniki zapisane w KKKW moĪna w sposób doĞü przystĊpny odnaleĨü w polskim tłumaczeniu i wydaniu KKKW. Jak informuje we słowie wstĊpnym L. Adamowicz: „W wydaniu, które oddajemy do rąk szerokiego grona odbiorców, zamieszczamy […] odsyłacze do kanonów paralelnych kodyfikacji prawa Ko Ğcio-ła Ğcio-łaciĔskiego z lat 1983 i 1917 […]” (Słowo wstĊpne do wydania polskiego, [w:] Kodeks Kanonów
KoĞciołów Wschodnich, promulgowany przez papieĪa Jana Pawła II, Lublin 2002). W tym artykule
przywoływane są kanony z KKKW jedynie w bardzo niewielkim stopniu, bowiem są niemal identyczne jak w KPK/83.
wlicza siĊ (i sumuje) tylko te etapy, w których osoba, której to przysługuje, mogła z tego korzystaü.
NiemoĪliwoĞü korzystania z przysługującego czasu moĪe wynikaü z nieznajo-moĞci (przysługującego prawa, wyznaczonego czasu, skutków braku stosownego
działania), nie moĪe to byü jednak nieznajomoĞü ciĊĪko zawiniona lub teĪ
umyĞlnie spowodowana (np. przez odmowĊ przyjĊcia wezwania sądowego). Nie
płynie teĪ czas uĪyteczny wiedzącemu wprawdzie, ale nie mogącemu działaü (np. z powodu choroby, przeszkód siły wyĪszej). O ile w trakcie upływu czasu za-istnieją przeszkody, czas doznaje przerwy. NieznajomoĞü prawa lub istnienie przeszkody trzeba udowodniü. NaleĪy podkreĞliü, Īe ogromną zasadnoĞcią wpro-wadzenia przez prawo czasu uĪytecznego jest niewątpliwie ochrona moĪliwoĞci wykonywania praw subiektywnych, w szczególnoĞci zaĞ ochrona dobrej wiary43.
Kolejny kanon z KPK/83 i KKKW okreĞla ustawową długoĞü poszczególnych
okresów czasu, jakie prawo przyjmuje w swojej rachubie. WyróĪnia siĊ dni,
tygodnie, miesiące i lata. OkreĞla takĪe moment a quo, w którym naleĪy rozpo-cząü rachubĊ poszczególnych okresów, ustanawiając początek dnia o północy. Przyjmując dzieĔ za jednostkĊ czasu, pozostałe okresy (tydzieĔ, miesiąc i rok) takĪe są okreĞlone ustawowo (chyba Īe czas naleĪy liczyü zgodnie z kalenda-rzem). NaleĪy wiĊc tak obliczaü miesiące i lata, kiedy termin odnosi siĊ do czasu ciągłego44.
43 Por. S o b aĔ s k i, Tytuł XI. Obliczanie czasu, s. 293-294. 44
Por. M o l a n o, Tytuł XI. Obliczanie czasu, s. 198; KPK/83, kan. 202 §§ 1-2; KKKW, kan. 1545 §§ 1-2. PrzybliĪmy kilka podstawowych, niezbĊdnych dla naszych analiz terminów: „godzina”, „dzieĔ”, „doba”, „tydzieĔ”, „miesiąc”, „rok”. Godzina to dwudziesta czwarta czĊĞü doby, składająca siĊ z szeĞüdziesiĊciu minut. Ta z kolei składa siĊ z szeĞüdziesiĊciu sekund. Godzi-ny liczymy kolejno od północy, czyli od momentu dolnej kulminacji SłoĔca. Aby ujednoliciü licze-nie godzin na całej kuli ziemskiej, w 1884 r., na podstawie porozumienia miĊdzynarodowego, posta-nowiono za punkt wyjĞciowy przy ustalaniu czasu przyjąü czas związany z południkiem zerowym, za który uznano południk przechodzący przez obserwatorium astronomiczne w Greenwich. Czas Ğredni słoneczny tego południka, zwany czasem uniwersalnym lub zachodnioeuropejskim, jest podstawą do obliczania czasu strefowego. Ziemia jest podzielona na 24 strefy czasowe, z których kaĪda obejmuje przestrzeĔ 15 stopni długoĞci geograficznej. RóĪnice miĊdzy czasami kolejnych stref wynoszą dokładnie jedną godzinĊ. W Polsce obowiązuje czas Ğrodkowoeuropejski, według 15 południka, wiĊkszy o jedną godzinĊ od czasu zachodnioeuropejskiego. Zasadniczo w jednym paĔstwie stosuje siĊ czas jednej strefy; tylko paĔstwa o bardzo duĪym obszarze mają kilka czasów strefowych, które czasami modyfikują. Por. P a w l u k, Prawo kanoniczne, s. 321. WiĊcej na powyĪszy temat zob.: D u d z i a k, Prawo kanoniczne, s. 127-128. DzieĔ to czas złoĪony z 24 godzin, liczonych od północy do północy. Tak pojĊty dzieĔ nazywamy dobą. DzieĔ moĪe mieü równieĪ znaczenie terminu. R. SobaĔski przedkłada czytelnikowi nieco inne, lecz równie zajmujące informacje dotyczące terminu „dzieĔ”. „Podstawowa jednostka czasu to dzieĔ. Oznacza on w pra-wie stały nieprzerwany czasokres obejmujący 24 godziny i zaczyna siĊ liczyü od północy do północy, chyba Īe w prawie wyraĨnie zaznaczono inaczej. Tak wiĊc czasokres miĊdzy godz. 6
Kolejnym kanonem koĔczącym rozwaĪania na temat obliczania czasu w pra-wie kanonicznym jest kan. 203 KPK/83 i kan. 1546 KKKW. Zostały tu przed-stawione dwie reguły obliczania czasu: dies a quo, czyli dzieĔ, którego nie naleĪy wliczaü do biegu terminu, chyba Īe jego początek przypada dokładnie na po-czątek dnia, oraz dies ad quem, a wiĊc dzieĔ, który naleĪy wliczyü do terminu w taki sposób, Īe termin upływa po zakoĔczeniu jego ostatniego dnia. NaleĪy
odnotowaü pewną subtelną zmianĊ w tych dwu kodyfikacjach, a dotyczących
sformułowania kan. 203 i kan. 1546. W miejsce pojĊü a quo i ad quem zapisanych w kodyfikacji łaciĔskiej, uĪywa siĊ wyraĪeĔ: a quo calculus incipit (od którego
w poniedziałek a godz. 4 w ĞrodĊ liczy siĊ jako jeden pełny dzieĔ, a od godz. 8 w poniedziałek do godz. 10 we wtorek nie ma pełnego dnia. Czasokres jednego dnia biegnie od momentu do momentu (a wiĊc nie od północy) tylko wtedy, gdy to wyraĨnie, wprost lub poĞrednio, postanowiono. Obejmuje on wtedy 24 kolejne, nieprzerwane godziny. Gdyby w czasokresie jednego dnia dopuszczano przerwy, musiałoby to zostaü wyraĨnie – zgodnie z kan. 200 – zaznaczone. W nie-których kanonach nazwĊ «dzieĔ» naleĪy rozumieü i interpretowaü wedle prawa liturgicznego”. S o b aĔ s k i, Tytuł XI. Obliczanie czasu, s. 294-295. Doba to okres obrotu Ziemi dookoła własnej osi. Pierwotnie, mając za podstawĊ pozorny wschód i zachód SłoĔca, dobĊ dzielono na dzieĔ i noc. Miarą doby jest przejĞcie SłoĔca przez miejscowy południk; moment tego przejĞcia nazywamy południem. JednakĪe ze wzglĊdów praktycznych początkiem doby uczyniono chwilĊ o pół doby wczeĞniejszą, tj. północ (zmiana daty). Prawdziwa doba słoneczna nie jest jednostajna, gdyĪ Ziemia nie porusza siĊ jednostajnie dookoła swej osi. Jednostajny ruch zegarów mechanicznych spowodował, Īe wprowadzono pojĊcie tzw. słoĔca Ğredniego, co pozwoliło okreĞliü Ğrednią dobĊ słoneczną, która jest jednostajną miarą czasu, składającą siĊ z 24 godzin równych. TydzieĔ to czĊĞü miesiąca licząca siedem dni, zasadniczo od poniedziałku do niedzieli. W katolickim kalendarzu liturgicznym pierwszym dniem tygodnia jest niedziela. TydzieĔ to czasokres siedmiu nastĊpujących po sobie dni. Nie ma znaczenia, z którym dniem tygodnia rozpoczynamy liczenie. JeĪeli nie zaznaczono inaczej, naleĪy go rozumieü jako czas ciągły. Por. P a w l u k, Prawo kanoniczne, s. 321-322. Miesiąc to jednostka rachuby czasu obejmująca od 28 do 31 dni. Jest to okres bliski okresowi jednego okrąĪenia KsiĊĪyca wokół Ziemi. W prawie miesiąc zwykle oznacza jakikolwiek okres liczący 30 dni. Rok to jednostka rachuby czasu równa okresowi obiegu Ziemi wokół SłoĔca. Rok kalendarzowy, liczony od 1 stycznia, składa siĊ z 365 albo w roku przestĊpnym 366 dni. W prawie rok zwykle oznacza czasokres, niekoniecznie ciągły, złoĪony z 365 dni. Niezwykle istotne jest, by przy ustalaniu miesiąca i roku rozróĪniü oznaczenie kalendarzowe i ustalenia ustawowe. Ustawowo miesiąc to 30 dni, zaĞ rok 365 dni. Kalendarzowo miesiąc i rok to zawsze czas ciągły. Zasadniczo rozumienie miesiąca i roku dokonuje siĊ przez okreĞlenie ustawowe (KPK/83, kan. 236; 379; 382 § 2; 395 § 2 i 4; 410; 533 § 2; 648 § 1; 649 § 1; 653 § 2; 665 § 1; 1116 § 1, 2º; 1152 § 2; 1520; 1621; 1623; 1633; 1646 §§ 1-2). Kalendarzowy miesiąc czy teĪ rok naleĪy uwzglĊdniü wtedy, gdy wyraĨnie uĪyto nazwy zindywidualizowanej lub gdy prawo tak nakazuje (KPK/83, kan. 246 § 5; 268 § 5; 268 § 1; 399 § 2; 400 § 1; 453; 489 § 2; 493; 494 § 3; 514 §2; 637; 920 § 1; 934 § 2; 958 § 2; 989; 1284 § 2, 8º; 1287 § 1; 1655 § 2). Kalendarzowe rozumienie miesiąca czy roku zakłada siĊ, gdy nazw tych uĪyto dla okreĞlenia terminów ustawowych (KPK/83, kan. 11; 26; 72; 111 § 2; 272; 354; 525 § 2; 643 § 1, 1º; 1031; 1035 § 2; 1383). JeĪeli czas jest ciągły, miesiąc i rok liczymy zgodnie z kalendarzem (KPK/83, kan. 57 § 1; 102 §§ 1 i 2; 153 § 2; 158 § 1; 177 § 2; 189 § 3; 418 § 1; 437 § 1; 953; 1250; 1357 § 2; 1610 § 3). Por. S o b aĔ s k i, Tytuł
rozpoczyna siĊ liczenie) i ad quem calcidus dirigitur (do którego liczy siĊ) w kodyfikacji wschodniej45.
Przy rachubie czasu w prawie praktyczne znaczenie ma ustalenie terminu początkowego i koĔcowego. Termin początkowy okreĞla dzieĔ, od którego pow-staje skutek prawny, natomiast termin koĔcowy zamyka okres uregulowany praw-nie. Czas zaczyna płynąü z chwilą zdarzenia prawnego (np. urodziny, poprawne dorĊczenie wyroku). Staje siĊ to o róĪnych porach dnia, dlatego teĪ tego dnia siĊ nie wlicza i według prawa czas zaczyna biec dopiero z początkiem dnia nastĊp-nego (urodzonemu 1 stycznia czas zaczyna biec 2 stycznia o godz. 0.00). DzieĔ ten wlicza siĊ tylko wtedy do rachuby czasu, kiedy zdarzenie dokonało siĊ dok-ładnie o północy (zbiega siĊ z początkiem dnia)46, a takĪe wówczas, gdy prawo
wyraĨnie zastrzega co innego (np. vacatio legis ustaw ogłoszonych w „Acta
Apostolicae Sedis” zaczyna siĊ z dniem podanym na stronie tytułowej)47.
Chcąc obliczyü czyjąĞ pełnoletnioĞü, przedawnienie czy trwanie uprawnienia lub obowiązku, trzeba dokładnie wiedzieü, od jakiego momentu naleĪy liczyü up-ływ czasu i kiedy on upup-ływa (jeĞli jest okreĞlony). O ile nie postanowiono inaczej, dzieĔ koĔcowy wlicza siĊ do czasokresu, który jeĞli obejmuje jeden lub wiĊcej miesiĊcy albo lat, jeden lub kilka tygodni, koĔczy siĊ po upływie ostatniego dnia o tej samej liczbie, albo jeĞli miesiąc nie ma dnia o tej samej liczbie – po upływie ostatniego dnia miesiąca48. NaleĪy zatem stwierdziü, Īe nie wlicza siĊ ostatniego
45 KPK/83, kan. 203 §§ 1-2; KKKW, kan. 1546 §§ 1-2; P o s p i s h i l, Eastern Catholic Church, s. 662; M o l a n o, Tytuł XI. Obliczanie czasu, s. 198.
46 Np. „gdyby komuĞ przyznano urlop dziesiĊciodniowy, pierwszy dzieĔ urlopu wliczy siĊ do czasokresu, gdyĪ początek urlopu pokryje siĊ z początkiem dnia” (P a w l u k, Prawo kanoniczne, s. 323).
47
TamĪe, s. 322; S o b a Ĕ s k i, Tytuł XI. Obliczanie czasu, s. 296.
48 Np.: „Kto wiĊc urodził siĊ 1 grudnia 1982 r., pełnoletnioĞü uzyska dopiero 2 grudnia 2000 r.; jeĞli zaĞ urodziny przypadły na dzieĔ 28 lutego, kaĪdy ukoĔczony rok osiągnie siĊ dopiero 1 marca, a w roku przestĊpnym 29 lutego” (P a w l u k, Prawo kanoniczne, s. 323; D u d z i a k, Prawo
Kano-niczne, s. 130). R. SobaĔski w swym komentarzu uĞciĞla te wymienione terminy „początkowy
i koĔcowy”, podając jednoczeĞnie własne przykłady podobne, lecz nieco odmienne: „1) Termin ciągły składający siĊ z jednego lub kilku tygodni koĔczy siĊ z upływem ostatniego dnia o takiej nazwie, jaką nosił nie wliczany dzieĔ początkowy (zwrot «ostatniego dnia tej samej daty» nie moĪe daü podstawy do przedłuĪania tygodnia do oĞmiu dni. Przepis kan. 34 § 3 n. 3 wyraĪał to jaĞniej, stwierdzając, Īe pierwszego dnia nie wlicza siĊ, a termin koĔczy siĊ z upływem ostatniego dnia tej samej liczby, tzn. dnia nie wliczonego. JeĞli ktoĞ wyjechał we wtorek na tygodniowy urlop, koĔczy go w nastĊpny wtorek o godz. 24, jeĞli natomiast zaczynał urlop we wtorek o godz. 0.00, koĔczy go w poniedziałek o godz. 24.00). 2) Termin składający siĊ z jednego lub wiĊcej miesiĊcy lub lat koĔczy siĊ z upływem ostatniego dnia tej samej daty (tzn. nie wliczanej – p. wyĪej. Np. kto urodził siĊ 1.1.2000, staje siĊ pełnoletni z upływem 1.1.2018, czyli 2.1.2018 o godz. 0.00; jeĞli biskup zmarł 5.5., rok wakansu upływa 5.5. o godz. 24.00). 3) JeĞli miesiąc kalendarzowy nie ma dnia odpowiadającego początkowi terminu, koĔczy siĊ on po upływie ostatniego dnia miesiąca (termin
dnia terminu tylko wtedy, kiedy wlicza siĊ dzieĔ pierwszy. Dotyczy to oczywiĞcie czasu ciągłego i uĪytecznego49.
Za podstawĊ obliczeĔ godzin, a tym samym początku i koĔca dnia, powinno siĊ uĪywaü czasu bĊdącego w powszechnym uĪyciu w danym miejscu, zazwyczaj jest to czas urzĊdowy. Gdyby chodziło o czynnoĞci podejmowane indywidualnie (prywatnie), np. przestrzeganie dnia pokutnego, odmawianie liturgii godzin, wol-no trzymaü siĊ kaĪdego czasu (związanego z danym miejscem). Jednak podczas tej samej czynnoĞci nie wolno uĪywaü dwóch róĪnych czasów50.
3. NIEKTÓRE ZAGADNIENIA SZCZEGÓŁOWE
Wiedza na temat sposobu obliczania czasu w prawie jest bardzo istotna i po-mocna dla kanonisty, urzĊdnika USC i duszpasterza parafialnego. Dotyczy to np. styku systemów prawa kanonicznego i prawa cywilnego w Polsce. Jako przykład mogą posłuĪyü dwie kwestie, mające niejako swoje Ĩródło w powstałej nowej ins-tytucji uznania skutków cywilnych małĪeĔstwa zawieranego w formie
wyznanio-wej: obliczanie wieku wymaganego do zawarcia małĪeĔstwa oraz prawidłowe
(we właĞciwym terminie) dorĊczenie przez duchownego do urzĊdu stanu
cywilne-go ZaĞwiadczenia stanowiącego podstawĊ aktu małĪeĔstwa zawartego w sposób
okreĞlony w art. 1 § 2 i 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuĔczego.
W nastĊpstwie wejĞcia w Īycie Konkordatu zawartego miĊdzy Stolicą Apos-tolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisanego 28 lipca 1993 r.51, zaistniała mo
Ī-liwoĞü zawarcia małĪeĔstwa wyznaniowego ze skutkami według prawa
pol-skiego52. Regulacje zawarte w art. 10 ust. 1 Konkordatu53 zobowiązały
miesiąca, który zaczął siĊ 31.1., koĔczy siĊ 28 wzgl. 29.2. o godz. 24.00). 4) JeĞli termin nie obejmuje pełnego tygodnia, miesiąca lub roku, nie wlicza siĊ pierwszego dnia, a wlicza ostatni (termin 10 dni od 1.10. zaczyna siĊ 2.10, a koĔczy 11.10. o godz. 24; termin 30 dni od 15.6. koĔczy siĊ 15.7. o godz. 24.00). 5) Termin jednego dnia upływa (jeĞli nie zastrzeĪono inaczej) z upływem nastĊpnego dnia (np. wezwany w poniedziałek do rezygnacji w ciągu jednego dnia ma czas do wtorku godz. 24)” (S o b aĔ s k i, Tytuł XI. Obliczanie czasu, s. 296).
49 Por. S o b aĔ s k i, Tytuł XI. Obliczanie czasu, s. 296. 50
Por. P a w l u k, Prawo kanoniczne, s. 323.
51 Konkordat miĊdzy Stolicą Apostolską i Rzecząposoplitą Polską podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz. U. 1998, Nr 51, poz. 318).
52 Por. K. P i a s e c k i, Prawo małĪeĔskie, Warszawa 2011, s. 108-109; W. G ó r a l s k i,
MałĪeĔstwo kanoniczne, Warszawa 2011, s. 278-279. WiĊcej interesujących informacji zob.
J. K r u k o w s k i, KoĞcielne prawo publiczne. Prawo konkordatowe, Lublin 2013; Konkordat
Polski w 10 lat po ratyfikacji. Materiały z konferencji, red. J. WroceĔski, H. Pietrzak, Warszawa
2008; W. G ó r a l s k i, A. P i eĔ d y k, Zasada niezaleĪnoĞci i autonomii paĔstwa i KoĞcioła
dawcĊ polskiego (art. 10 ust. 6)54 do wprowadzenia w prawie polskim odpowied-nich zmian. Realizując ten obowiązek, Sejm Rzeczypospolitej Polskiej dokonał stosownej nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuĔczego i innych ustaw ustawą
z 24 lipca 1998 r. o zmianie ustaw – Kodeks rodzinny i opiekuĔczy, Kodeks
postĊpowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku
PaĔstwa do KoĞcioła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw55.
NaleĪy odnotowaü, Īe na kanwie powyĪszych działaĔ KoĞciół katolicki
w Polsce wprowadził InstrukcjĊ dla ksiĊĪy dotyczącą małĪeĔstw
konkordato-wych56; weszła ona w Īycie z dniem 15 listopada 1998 r., i niejako uzupełnia oraz aktualizuje poprzednią (lecz nadal obowiązującą)57, przyjĊtą 5 wrzeĞnia 1986 r. InstrukcjĊ Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małĪeĔstwa w KoĞ-ciele katolickim58.
podpisania do ratyfikacji, Warszawa 1998; J. K r u k o w s k i, Konkordaty współczesne. Doktryna, teksty (1964-1994), Warszawa 1995.
53 Art. 10 ust. 1: „Od chwili zawarcia małĪeĔstwo kanoniczne wywiera takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małĪeĔstwa zgodnie z prawem polskim, jeĪeli (1) miĊdzy nupturientami nie istnieją przeszkody wynikające z prawa polskiego, (2) złoĪą oni przy zawieraniu małĪeĔstwa zgodne oĞwiadczenie woli dotyczące wywarcia takich skutków i (3) zawarcie małĪeĔstwa zostało wpisane w aktach stanu cywilnego na wniosek przekazany UrzĊdowi Stanu Cywilnego w terminie piĊciu dni od zawarcia małĪeĔstwa; termin ten ulega przedłuĪeniu, jeĪeli nie został dotrzymany z powodu siły wyĪszej, do czasu ustania tej przyczyny”.
54
Art. 10 ust. 6: „Celem wprowadzenia w Īycie niniejszego artykułu dokonane zostaną konieczne zmiany w prawie polskim”.
55
Dz. U. Nr 117, poz. 757; G ó r a l s k i, MałĪeĔstwo kanoniczne, s. 278. Ponadto wprowadzono w Īycie: rozporządzenie Ministra Spraw WewnĊtrznych i Administracji z 26 paĨdziernika 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad sporządzania aktów stanu cywilnego, sposobu prowadzenia ksiąg stanu cywilnego, ich kontroli, przechowywania i zabezpieczania oraz wzorów aktów stanu cywilnego, ich odpisów, zaĞwiadczeĔ i protokołów (Dz. U. Nr 136, poz. 884); obwieszczenie Ministra Spraw WewnĊtrznych i Administracji z 4 listopada 1998 r. w sprawie ogłoszenia wykazu stanowisk, których zajmowanie upowaĪnia do sporządzenia zaĞwiadczenia stanowiącego podstawĊ sporządzenia aktu małĪeĔskiego zawartego w sposób okreĞlony w art. 1 § 2 i 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuĔczego (M.P. Nr 40, poz. 554). P i a s e c k i, Prawo małĪeĔskie, s. 109.
56 Konferencja Episkopatu Polski, Instrukcja dla ksiĊĪy dotycząca małĪeĔstw konkordatowych, „Akta Konferencji Episkopatu Polski” 2 (1998), s. 55-63.
57 „Z wejĞciem w Īycie niniejszej Instrukcji uchyla siĊ te postanowienia Instrukcji Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małĪeĔstwa w KoĞciele katolickim z dnia 5 wrzeĞnia 1986 r., które są jej przeciwne, potwierdzając obowiązywalnoĞü pozostałych przepisów w niej zawartych” (tamĪe, s. 59).
58 Konferencja Episkopatu Polski, Instrukcja Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia
małĪeĔstwa w KoĞciele katolickim, „Akta Konferencji Episkopatu Polski” 1 (1998), s. 85-108.
Instrukcja ta została przyjĊta przez KEP 5 wrzeĞnia 1986 r.; zatwierdzona przez StolicĊ Apostolską 17 stycznia 1987 r.; ogłoszona jako obowiązująca we wszystkich diecezjach polskich 13 grudnia
Nie wnikając w szczegółowe dyspozycje powyĪszych ustaw, rozporządzeĔ, obwieszczeĔ czy instrukcji, naleĪy postawiü pytanie: jaki jest właĞciwy wiek nupturientów uprawniający do zawarcia małĪeĔstwa w Polsce? KwestiĊ tĊ normu-je art. 10 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuĔczego59. Zarówno mĊĪczyzna, jak i kobieta muszą mieü ukoĔczone lat 18. JednakĪe jeĞli kobieta ma mniej jak lat 18, a juĪ skoĔczone 16 lat, to sąd opiekuĔczy moĪe zezwoliü jej na zawarcie małĪeĔstwa, jeĞli bĊdzie to zgodne z dobrem załoĪonej rodziny. Jest to dosyü nowa regulacja, poniewaĪ art. 10 § 1 uzyskał swoje brzmienie dopiero w 1998 r.
WczeĞniej, by mĊĪczyzna mógł zawrzeü związek małĪeĔski, musiał mieü
skoĔ-czone lat 21. Sąd opiekuĔczy mógł wyraziü zgodĊ na Ğlub mĊĪczyzny 18-letniego, jeĞli byłoby to zgodne z dobrem rodziny. Granice wiekowe dla kobiety pozostały do dzisiaj takie same.
KoĞciół katolicki w Polsce w przywoływanej juĪ instrukcji dotyczącej mał-ĪeĔstw konkordatowych nakazuje: „Zgodnie z nr 50 Instrukcji Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małĪeĔstwa w KoĞciele katolickim z dnia 5 wrzeĞ-nia 1986 r., stanowiącym, Īe wiekiem obowiązującym do godziwoĞci zawarcia małĪeĔstwa w Polsce (por. kan. 1083 § 2 KPK) jest granica wieku okreĞlona
aktualnie obowiązującym ustawodawstwem paĔstwowym, w związku z wejĞciem
w Īycie zmiany polskiego Kodeksu rodzinnego i opiekuĔczego, z dniem 15
listopada 1998 r. do godziwego zawarcia małĪeĔstwa wymaga siĊ ukoĔczenia 18. roku Īycia zarówno przez mĊĪczyznĊ, jak i kobietĊ. Zmiana ta odnosi siĊ do
wszystkich małĪeĔstw, a nie tylko do małĪeĔstwa konkordatowego. Prawo
polskie przewiduje, Īe sąd opiekuĔczy moĪe zezwoliü na zawarcie małĪeĔstwa kobiecie niepełnoletniej, która ukoĔczyła 16. rok Īycia. ChociaĪ w takim przy-padku małĪeĔstwo moĪe byü uznane lub zawarte według prawa paĔstwowego, do
jego zawarcia w KoĞciele wymaga siĊ dyspensy Ordynariusza miejsca zgodnie
z nr 50 Instrukcji z 1986 r.”60
Wszystko byłoby jasne, gdyby nie art. 112 Kodeksu cywilnego61: „Termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach koĔczy siĊ z upływem dnia, który
1989 r. Por. Przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski, Dekret, „Akta Konferencji Episkopatu Polski” 1 (1998), s. 81.
59
Ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuĔczy (Dz. U. 2012, poz. 788 z póĨn. zm.) [dalej cyt.: k.r.o.].
60
Konferencja Episkopatu Polski, Instrukcja dla ksiĊĪy, nr 8-10. Prawodawca koĞcielny przypomina o tym równieĪ w nr 16 Instrukcji: „Do zawarcia małĪeĔstwa konkordatowego przez kobietĊ, która nie ukoĔczyła 18. roku Īycia wymaga siĊ zezwolenia sądu opiekuĔczego oraz dyspen-sy Ordynariusza miejsca (por. nr 8-10 niniejszej Instrukcji)”.
61
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. 2014, poz. 121 z póĨn. zm.) [dalej cyt.: k.c.]. Nadto zacytowany art. 112 k.c. stanowi o sposobie obliczania terminów liczonych m.in. w miesiącach. Według tych przepisów, ZaĞwiadczenie stwierdzające brak okolicznoĞci
wy-nazwą lub datą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było – w ostatnim dniu tego miesiąca. JednakĪe przy obliczaniu wieku osoby fizycznej termin upływa z początkiem ostatniego dnia”.
Znamiennym wyjątkiem w Kodeksie cywilnym jest obliczanie wieku osoby
fizycznej. Termin taki upływa juĪ z początkiem ostatniego dnia. DziĊki temu
moĪna np. zawrzeü małĪeĔstwo w tym dniu jako osoby do tego uprawnione,
pełniü rolĊ Ğwiadków Ğlubu, uczestniczyü w wyborach w dniu 18 urodzin, mimo Īe ten dzieĔ jeszcze siĊ nie zakoĔczył. Prawodawstwo KoĞcioła katolickiego wyraĨnie wskazuje – jak to dokładnie opisano wczeĞniej – Īe np. urodzonemu 1 stycznia czas zaczyna biec dnia nastĊpnego – 2 stycznia. Tak wiĊc osoba pełno-letnia według prawa cywilnego w dniu swoich urodzin nie jest jeszcze pełnopełno-letnia w Ğwietle prawa kanonicznego. Pozostał wiĊc w mocy przepis instrukcji Konfe-rencji Episkopatu Polski z 1986 r. (n. 50) oraz dyspozycja kan. 1071 § 1, 6º62.
Kolejna kwestia to dyspozycja art. 10 ust. 1 Konkordatu: „Od chwili zawarcia małĪeĔstwo kanoniczne wywiera takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małĪeĔstwa zgodnie z prawem polskim, jeĪeli: [...] zawarcie małĪeĔstwa zostało wpisane w aktach stanu cywilnego na wniosek przekazany urzĊdowi stanu cywil-nego w terminie piĊciu dni od zawarcia małĪeĔstwa; termin ten ulega przedłuĪ-Īeniu, jeĪeli nie został dotrzymany z powodu siły wyĪszej, do czasu ustania tej przyczyny”. Wydaje siĊ, Īe termin piĊciu dni jest obcy zasadom, zarówno przyj-mowanym przez prawo kanoniczne, jak i prawo polskie, co do terminów jakie
przyjmuje siĊ za uzasadnione do podejmowania czynnoĞci lub uzyskiwania
okreĞlonych skutków prawnych. MoĪliwe, Īe prawodawca chciał w ten sposób
zobligowaü duchownych do bezzwłocznego przekazania zaĞwiadczenia do
właĞ-ciwego urzĊdu stanu cywilnego, by kierownik USC mógł sporządziü akt małĪeĔ-ski gwarantujący skutki cywilne dla zawartego małĪeĔstwa kanonicznego63.
Po zmianie Kodeksu rodzinnego i opiekuĔczego w 1998 r. art. 8 § 3 tej ustawy brzmiał: „ZaĞwiadczenie, o którym mowa w § 2, wraz z zaĞwiadczeniem
łączających zawarcie małĪeĔstwa z USC wystawione np. 17 listopada 1998 r., straci swą waĪnoĞü 17 lutego 1999 r., ale wystawione 29 lub 30 listopada 1998 r., koĔczy waĪnoĞü 28 lutego 1999 r., w ostatni dzieĔ miesiąca, w którym nie ma dnia odpowiadającego cyfrą. Jednak zaĞwiadczenie wy-dane 28 lutego 1999 r. koĔczy waĪnoĞü 28 maja 1999 r. Por. Konferencja Episkopatu Polski,
Instrukcja dla ksiĊĪy, nr 13.
62
Por. G ó r a l s k i, MałĪeĔstwo kanoniczne s. 112. Jak przypomina Góralski, „od 15 listopada 1998 r. dotyczy to wyłącznie kobiety, gdyĪ jak juĪ zaznaczono, mĊĪczyzna niepełnoletni nie moĪe uzyskaü takiej dyspensy”.
63 Por. B. G l i n k o w s k i, Ocena przepisów prawnych i współpracy duchownych z
kierow-nikami USC po 11 latach od wejĞcia w Īycie konkordatu miĊdzy Stolicą Apostolską i Rzeczą-pospolitą Polską, „Seminare” 28 (2010), s. 49. Konferencja Episkopatu Polski, Instrukcja dla
dzonym przez kierownika urzĊdu stanu cywilnego na podstawie art. 4 § 1 du-chowny przekazuje do urzĊdu stanu cywilnego przed upływem piĊciu dni od za-warcia małĪeĔstwa; nadanie jako przesyłki poleconej w polskim urzĊdzie poczto-wym jest równoznaczne z przekazaniem do urzĊdu stanu cywilnego. JeĪeli zacho-wanie tego terminu nie jest moĪliwe z powodu siły wyĪszej, bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas trwania przeszkody”.
W związku z powyĪszym zgodnie z art. 110-112 i 115 k.c. terminy liczy siĊ nastĊpująco: dzieĔ zdarzenia nie wlicza siĊ do terminu (art. 111 § 2 k.c.)64.
W nawiązaniu do art. 10 Konkordatu, duchowny ma obowiązek poinformowania
USC w terminie piĊciodniowym, nic wiĊcej nie dodając, wiĊc liczy siĊ kolejnych piĊü dni kalendarzowych, bez wzglĊdu, czy są to dni wolne od pracy czy dni robocze. Art. 115 k.c.65 jedynie stwierdza, Īe jeĪeli ostatni dzieĔ terminu przypada w dzieĔ ustawowo wolny od pracy, to termin upływa dnia nastĊpnego. Zgodnie z brzmieniem tego artykułu, chodzi tu jedynie o niedziele i dni Ğwią-teczne. Art. 1 ustawy o dniach wolnych od pracy podaje: „Dniami wolnymi od pracy są: 1) dni niĪej wymienione: a) 1 stycznia – Nowy Rok, b) 6 stycznia – ĝwiĊto Trzech Króli [od 2011 r.66], c) pierwszy dzieĔ Wielkiej Nocy, d) drugi
dzieĔ Wielkiej Nocy, e) 1 maja – ĝwiĊto PaĔstwowe, f) 3 maja – ĝwiĊto Narodo-we Trzeciego Maja, g) pierwszy dzieĔ Zielonych ĝwiątek, h) dzieĔ BoĪego Ciała,
i) 15 sierpnia – WniebowziĊcie NajĞwiĊtszej Maryi Panny, j) 1 listopada –
Wszystkich ĝwiĊtych, k) 11 listopada – Narodowe ĝwiĊto NiepodległoĞci,
l) 25 grudnia – pierwszy dzieĔ BoĪego Narodzenia, m) 26 grudnia – drugi dzieĔ BoĪego Narodzenia; 2) niedziele”67. Wolne soboty i tzw. dni odpracowane nie są,
zgodnie z orzecznictwem Sądu NajwyĪszego, dniami ustawowo wolnymi od
pracy, wiĊc nie wchodzą do tego katalogu. Zgodnie z powyĪszym, gdyby np.
małĪeĔstwo zostało zawarte w sobotĊ, termin zaczynamy liczyü od niedzieli, która jest jego pierwszym dniem, a czwartek dniem piątym, wiĊc duchowny ma
obowiązek dorĊczyü zaĞwiadczenie o zawartym małĪeĔstwie do USC do
czwar-tku włącznie lub do godz. 24 (północ z czwartku na piątek) we czwartek nadaü to
zaĞwiadczenie przesyłką poleconą w polskim urzĊdzie pocztowym. Gdyby we
czwartek wypadło np. BoĪe Ciało – termin upływa w piątek itd. Gdyby Ğlub był
64 Art. 111 § 2 k.c.: „JeĪeli początkiem terminu oznaczonego w dniach jest pewne zdarzenie, nie uwzglĊdnia siĊ przy obliczaniu terminu dnia, w którym to zdarzenie nastąpiło”.
65 Art. 115 k.c.: „JeĪeli koniec terminu do wykonania czynnoĞci przypada na dzieĔ uznany ustawowo za wolny od pracy, termin upływa dnia nastĊpnego”.
66 Ustawa z dnia 24 wrzeĞnia 2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 224, poz. 1459).
67 Ustawa z dnia 18 stycznia 1951 o dniach wolnych od pracy (Dz. U. Nr 4, poz. 28 z póĨn. zm.) [dalej cyt.: u.d.w.p.]. Zmiany dokonywano w tej ustawie w 1960, 1989, 1990, 2010 r.
zawierany w niedzielĊ – termin upływa w piątek o godz. 24, czyli o północy z piątku na sobotĊ.
Sytuacja ta jednak uległa zmianie, kiedy to w 2008 r. dokonano zmiany w cytowanym juĪ art. 8 § 3 k.r.o.68 Artykuł ten otrzymał brzmienie: „Za
Ğwiad-czenie, o którym mowa w § 2, wraz z zaĞwiadczeniem sporządzonym przez
kierownika urzĊdu stanu cywilnego na podstawie art. 4¹ § 1, duchowny prze-kazuje do urzĊdu stanu cywilnego przed upływem piĊciu dni od dnia zawarcia małĪeĔstwa; nadanie jako przesyłki poleconej w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego jest równoznaczne z przekazaniem do urzĊdu stanu cywil-nego. JeĪeli zachowanie tego terminu nie jest moĪliwe z powodu siły wyĪszej69, bieg terminu ulega zawieszeniu70 przez czas trwania przeszkody. Przy obliczaniu biegu terminu nie uwzglĊdnia siĊ dni uznanych ustawowo za wolne od pracy”.
Kolejna, choü niewielka juĪ zmiana art. 8 § 3 k.r.o. nastąpiła w 2012 r. Aktualnie przepis ten brzmi nastĊpująco: „ZaĞwiadczenie, o którym mowa w § 2, wraz z zaĞwiadczeniem sporządzonym przez kierownika urzĊdu stanu cywilnego na podstawie art. 4¹ § 1, duchowny przekazuje do urzĊdu stanu cywilnego przed upływem piĊciu dni od dnia zawarcia małĪeĔstwa; nadanie jako przesyłki poleco-nej w polskiej placówce pocztowej operatora wyznaczonego w rozumieniu usta-wy z dnia 23 listopada 2012 r. – Prawo pocztowe (Dz. U. poz. 1529) jest równo-znaczne z przekazaniem do urzĊdu stanu cywilnego. JeĪeli zachowanie tego ter-minu nie jest moĪliwe z powodu siły wyĪszej, bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas trwania przeszkody. Przy obliczaniu biegu terminu nie uwzglĊdnia siĊ dni uznanych ustawowo za wolne od pracy”71.
Znowelizowany przepis reguluje sposób obliczania piĊciodniowego terminu
przewidzianego dla przekazania przez duchownego zaĞwiadczenia do USC bez
uwzglĊdnienia dni uznanych ustawowo za wolne od pracy (wykaz zamieszczono
68
Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuĔczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 220, poz. 1431).
69
PojĊcie siły wyĪszej, niezdefiniowane na gruncie k.r.o., naleĪy traktowaü tak samo, jak w innych przepisach prawa cywilnego. Siła wyĪsza jest to zdarzenie zewnĊtrzne, niemoĪliwe do przewidzenia i niemoĪliwe do zapobieĪenia. Por. K. G r o m e k, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy.
Komentarz, Warszawa 2009, s. 59 n. Nie wydaje siĊ, by tą siłą wyĪszą były jakieĞ uroczystoĞci
koĞcielne (np. UroczystoĞü ku czci patrona parafii), które uniemoĪliwiają duszpasterzowi działanie, a jednoczeĞnie pozwalają ten przewidziany prawem czas zawiesiü.
70
NaleĪy jednak pamiĊtaü, Īe bieg piĊciodniowego terminu do przekazania zaĞwiadczeĔ do urzĊdu stanu cywilnego ulega zawieszeniu (a nie przerwaniu, po którym termin ten biegłby na nowo – art. 124 k.c.) przez czas trwania przeszkody, jeĪeli zachowanie tego terminu nie jest moĪliwe z powodu siły wyĪszej. ZaĞwiadczenia powinny wiĊc zostaü przekazane zaraz po ustaniu przeszkody, co moĪe byü niewątpliwie utrudnione.
71 W tym wypadku z dniem 1 stycznia 2013 r., art. 8 § 3 zmieniony został przez art. 133 ustawy z dnia 23 listopada 2012 r. – Prawo pocztowe (Dz. U. Nr 0, poz. 1529).
powyĪej)72. Ustanawia jako zasadĊ obliczanie terminu, tak jak czynią to przepisy prawa cywilnego. Ułatwi to zachowanie tego krótkiego terminu, gdyĪ w wiĊk-szoĞci przypadków małĪeĔstwa w formie wyznaniowej zawierane są w dniu
pop-rzedzającym dzieĔ wolny od pracy lub kilka dni wolnych od pracy (okres
Ğwiąteczny). Wydaje siĊ wiĊc – co naleĪy wyraĨnie zaakcentowaü – Īe
prawo-dawca w dokonanych zmianach znacznie zbliĪył siĊ do kanonicznej koncepcji
czasu uĪytecznego (tempus utile).
Zgodnie wiĊc z nowymi dyspozycjami wynikającymi ze zmian art. 8 § 3 k.r.o. i art. 1 u.d.w.p. i pozostałymi bez zmian art. 110-112 i 115 k.c., gdyby np. małĪeĔstwo zostało zawarte w sobotĊ, termin zaczynamy liczyü od poniedziałku, który jest jego pierwszym dniem (soboty nie uwzglĊdnia siĊ – art. 112 k.c.; zaĞ niedziela to dzieĔ ustawowo wolny – art. 1 u.d.w.p.), a piątek dniem piątym, wiĊc
duchowny ma obowiązek dorĊczyü zaĞwiadczenie o zawartym małĪeĔstwie do
USC do piątku włącznie lub do godz. 24 (północ z piątku na sobotĊ) w piątek
nadaü to zaĞwiadczeniem przesyłką poleconą w polskiej placówce pocztowej
operatora wyznaczonego w rozumieniu ustawy z dnia 23 listopada 2012 r. –
Prawo pocztowe. Gdyby we czwartek wypadło np. BoĪe Ciało – termin upływa
w sobotĊ itd. Gdyby Ğlub był zawierany w sobotĊ 21 grudnia 2013 r., termin zaczynamy liczyü od poniedziałku 23 grudnia, który jest jego pierwszym dniem (soboty 21 grudnia nie uwzglĊdnia siĊ – art. 112 k.c.; zaĞ niedziela 22 grudnia 2013 r., to dzieĔ ustawowo wolny – art. 1 u.d.w.p.). Drugim dniem jest wtorek 24 grudnia 2013 r., trzeci i czwarty dzieĔ (to Ğroda 25 grudnia 2013 r. i czwartek 26 grudnia 2013 r., lecz to dni ustawowo wolne od pracy – art. 1 u.d.w.p.).
MoĪliwym zatem do działania dniem trzecim i czwartym staje siĊ piątek
27 grudnia 2013 r. i sobota 28 grudnia 2013 r. Kolejny, piąty dzieĔ to niedziela 29 stycznia 2013 r. (dzieĔ ustawowo wolny – art. 1 u.d.w.p.). Tak wiĊc dniem piątym (nieprzekraczalnym) do dorĊczenia zaĞwiadczenia do USC staje siĊ ponie-działek 30 grudnia 2013 r. (dorĊczenie osobiste lub do godz. 24 w poniedziałek
nadaü to zaĞwiadczenie przesyłką poleconą w polskiej placówce pocztowej
operatora wyznaczonego w rozumieniu ustawy z dnia 23 listopada 2012 r. – Prawo pocztowe)73.
72 Cytowana juĪ ustawa z dnia 18 stycznia 1951 r. o dniach wolnych od pracy (Dz. U. Nr 4, poz. 28 z póĨn. zm.).
73 Na rynku wydawniczym znaleĨü moĪna wiele publikacji, które przybliĪają nam jeszcze bardziej omawiane zagadnienia. Dla przykładu: G. JĊ d r e j e k, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy.
MałĪeĔstwo. Komentarz do art. 1-61, Warszawa 2013; Przesłanki konieczne zawarcia małĪeĔstwa. Próba systematyzacji zagadnienia w aspekcie wymogów formy religijnej, red. A. Tunia, Lublin
2011; A. M e z g l e w s k i, A. T u n i a, Wyznaniowa forma zawarcia małĪeĔstwa cywilnego, Warszawa 2007, i wiele innych.
*
Podsumowując powyĪsze rozwaĪania naleĪy stwierdziü, Īe czas jest miarą bytu zjawisk i zdarzeĔ. Stanowi on podstawĊ porządku oraz organizacji i plano-wania działaĔ w Īyciu społecznym i religijnym. Czas ma niebagatelne znaczenie w sferze prawnej. Wpływa on na powstanie, trwanie, zmianĊ czy teĪ wygaĞniĊcie praw i obowiązków. Przepisy prawa kanonicznego czĊsto wymieniają czas; np. Īądają okreĞlonego wieku do zawarcia sakramentalnego małĪeĔstwa, ĞwiĊceĔ, do przyjĊcia urzĊdu koĞcielnego, ustanawiają terminy sądowe, okreĞlają czas na pod-jĊcie okreĞlonych czynnoĞci prawnych, korzystanie z uprawnieĔ, spełnianie
obo-wiązków. Zapewne dlatego wĞród norm ogólnych prawa kanonicznego znalazły
siĊ normy obliczania czasu.
Pierwotnie czas ustalano w sposób prosty: według wschodu i zachodu SłoĔca, południa i zapadania zmroku. W póĨniejszym okresie zaistniała potrzeba i ko-niecznoĞü dokładniejszego pomiaru czasu. Stało siĊ to moĪliwe dziĊki wynale-zieniu zegara i dokładnym obliczeniom ruchu Ziemi wokół własnej osi oraz wo-kół SłoĔca. DziĊki „obserwacji Ğwiata” i zdobytej wiedzy, za sprawą astrono-mów podzielono czas na okreĞlone jednostki, ułoĪono kalendarz.
ĝwiadectwa pierwotnego KoĞcioła dowodzą, Īe pierwsi chrzeĞcijanie oddawa-li czeĞü Bogu na modlitwie w okreĞlonej porze dnia, odmierzali swój religijny czas dniem PaĔskim. Zapewne pierwotnie korzystali z kalendarza Īydowskiego, a póĨniej z kalendarza juliaĔskiego.
Obecnie obowiązującym w KoĞciele katolickim i w wiĊkszoĞci krajów Ğwiata
jest kalendarz zwany gregoriaĔskim, który wprowadził papieĪ Grzegorz XIII
w 1582 r. Ponadto KoĞciół katolicki korzysta z kalendarza liturgicznego, okreĞla-jącego ĞwiĊta liturgiczne w ciągu roku, który w liturgii rozpoczyna siĊ w I nie-dzielĊ Adwentu. Katolickie KoĞcioły wschodnie ze swoją bogatą liturgią pozosta-ły przy kalendarzu juliaĔskim. Aktualnie obowiązującą zasadą prawa kanoniczne-go jest to, Īe ilekroü zachodzi potrzeba ustalenia lub obliczenia czasu, naleĪy kierowaü siĊ przepisami zawartymi w obu kodyfikacjach Jana Pawła II (łaciĔskiej i wschodniej). Niekiedy odrĊbną rachubĊ czasu dla celów liturgicznych podaje prawo liturgiczne74.
Konkludując naleĪy podkreĞliü, Īe chociaĪ przedstawiona problematyka zapre-zentowanego artykułu nie wyczerpuje w pełni wszystkich jego kwestii, to moĪe staü siĊ przyczynkiem do nowych podobnych lub nieco odmiennych rozwaĪaĔ na temat czasu w prawie i prawie kanonicznym. A ten lub pokrewny mu artykuł – moĪe przybliĪy czytelnika do tych fascynujących zagadnieĔ, jakim jest czas.
74
BIBLIOGRAFIA ħródła prawa kanonicznego
Codex Iuris Canonici Pii X Pontificis Maximi iussu digestus Benedicti Papae XV auctoritate promulgatus, AAS 9 (1917), pars II.
Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus, AAS 75 (1983), pars II; Kodeks Prawa Kanonicznego, PoznaĔ 1984.
Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium auctoritatem Ioannis Pauli PP. II promulgatus, AAS 82 (1990); Kodeks Kanonów KoĞciołów Wschodnich, promulgowany przez papieĪa Jana Pawła II, Lublin 2002.
Katechizm KoĞcioła Katolickiego, PoznaĔ 1994.
Sobór WatykaĔski II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, tekst polski, nowe tłumaczenie, PoznaĔ 2002.
Konferencja Episkopatu Polski, Instrukcja Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małĪeĔstwa w KoĞciele katolickim, „Akta Konferencji Episkopatu Polski” 1 (1998), s. 85-108.
Konferencja Episkopatu Polski, Instrukcja dla ksiĊĪy dotycząca małĪeĔstw konkordatowych, „Akta Konferencji Episkopatu Polski” 2 (1998), s. 55-63.
ħródła prawa paĔstwowego
Ustawa z dnia 18 stycznia 1951 r. o dniach wolnych od pracy (Dz. U. Nr 4, poz. 28 z póĨn. zm.).
Ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuĔczy (Dz. U. 2012, poz. 788 z póĨn. zm.).
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. 2014, poz. 121 z póĨn. zm.). Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuĔczy oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 220, poz. 1431).
Ustawa z dnia 24 wrzeĞnia 2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 224, poz. 1459).
Ustawa z dnia 23 listopada 2012 r. – Prawo pocztowe (Dz. U. Nr 0, poz. 1529).
Konkordat miĊdzy Stolicą Apostolską i Rzecząposoplitą Polską podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz. U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318).
Literatura
Bą c z k o w i c z F.: Prawo kanoniczne. PodrĊcznik dla duchowieĔstwa, t. I, Kraków 1932.
C h i a p p e t t a L.: Il Codice di Diritto Canonico. Commento giuridico-pastorale, t. I, Roma 1996.
H i l l R.A.: Computation of time, [w:] The Code of Canon Law. A Text and Commentary, red. J. Coriden, T.J. Green, D.E. Heintschel, New York 1985, s. 112-114.
D u d z i a k J.,: Prawo kanoniczne. I Normy ogólne, Tarnów 2002.
G l i n k o w s k i B.: Ocena przepisów prawnych i współpracy duchownych z kierowni-kami USC po 11 latach od wejĞcia w Īycie konkordatu miĊdzy Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, „Seminare” 28 (2010), s. 41-53.
G o o d y J.: KradzieĪ historii, Warszawa 2009.
G ó r a l s k i W.: Konkordat Polski 1993 od podpisania do ratyfikacji, Warszawa 1998. G ó r a l s k i W.: MałĪeĔstwo kanoniczne, Warszawa 2011.
G ó r a l s k i W., PieĔdyk A.: Zasada niezaleĪnoĞci i autonomii paĔstwa i KoĞcioła w Kon-kordacie polskim z 1993 roku, Warszawa 2000.
