KS. STANIS=AW JANECZEK
*Z DZIEJÓW KULTURY NAUKOWEJ –
KONCEPCJA NAUKI JEANA LE ROND D’ALEMBERTA
Od poczKtku nowoOytnoQci ujawnia siV proces swoistego wyzwalania siV
nauk szczegóZowych, najpierw przyrodniczych, z dominacji filozofii pojVtej
jako wszechnauka. Tendencja ta zaowocowaZa w XX wieku zepchniVciem
filozofii na swoistK kanapkV freudowskK, gdyO w tradycji filozofii
anali-tycznej nierzadko utoOsamiono filozofiV wrVcz z bZVdem filozoficznym
1.
Paradoksalnie jednak, w dobie panowania ideaZów charakterystycznych dla
tzw. trzeciej kultury,
gdy coraz mocniej formuZuje siV ideV wspóZpracy nauk
humanistycznych i spoZecznych z matematycznymi i przyrodniczymi
2,
na-rasta zainteresowanie filozofiK na jej styku z naukami przyrodniczymi
i spoZecznymi. W najbardziej klarownej formie ujawnia siV to w rozmaicie
dzisiaj pojVtej (autonomicznej i nieautonomicznej) filozofii przyrody,
upra-wianej w kontekQcie nauk przyrodniczych
3.
Taki spoZeczny kontekst poznawczy moOe rodzib zainteresowanie
upra-wianiem badac z zakresu historii nauki, zwZaszcza w kwestii zZoOonego
i trudnego do interpretacji procesu samego wyZaniania siV nauk z filozofii.
Ks. prof. dr hab. STANIS=AW JANECZEK – Dziekan WydziaZu Filozofii KUL, kierownik
Katedry Historii Filozofii w Polsce KUL w Instytucie Filozofii Teoretycznej na Wydziale Filozofii KUL; adres do korespondencji: WydziaZ Filozofii KUL, Al. RacZawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: janeczek@kul.lublin.pl
1 T. S z u b k a. Filozofia analityczna. Koncepcje, metody, ograniczenia. WrocZaw 2009 s. 132. 2 C.P. S n o w. Dwie kultury. PrzeZ. T. Baszniak. Warszawa 1999; Trzecia kultura. Red.
J. Brockman. PrzeZ. P. Amsterdamski i in. Warszawa 1996.!
3 Zob. A. L e m a c s k a. Filozofia przyrody a nauki przyrodnicze. Warszawa 1998 s. 41-53;
Z. H a j d u k. Wspó>czesna posta? sporów o koncepcj@ filozofii przyrody. „Studia Philosophiae Christianae” 30:1994 fasc. 2 s. 115-116. Por. J. B r e m e r. Dwa obrazy Bwiata: manifestujDcy si@ i naukowy. „Roczniki Filozoficzne” 60:2012 nr 1 s. 27-49; J. T u r e k. Filozoficzne interpretacje faktów naukowych. Lublin 2009.!!
Dotyczy to jednak nie tyle podejmowanej szeroko w literaturze problematyki
metodologicznych i merytorycznych dokonac pionierów wspóZczesnej
scien-ce, jakimi byli Galileusz i Newton, ale – paradoksalnie – wieku oQwiecenia,
który w starszych opracowaniach historii nauki, pisanych pod dyktando
ideologii pozytywizmu, ze wzglVdu na ówczesne upowszechnianie siV
idea-Zów empiryzmu miaZ byb juO wyrarnym przejawem dominacji nauki nad
filozofiK. WspóZczesne badania, akcentujKce znaczenie róOnych form kultury
intelektualnej w ksztaZtowaniu QwiadomoQci spoZecznej
4, umoOliwiajK
wyj-Qcie poza Qwiat stereotypów upowszechnianych przez ujVcia
encyklope-dyczno-podrVcznikowe, które przeceniaZy znaczenie dokonac nowych i
ory-ginalnych. Dostrzega siV natomiast rolV szkolnictwa czy róOnego rodzaju
piQmiennictwa, np. rynku wydawniczego i ksiVgozbiorów badanych
meto-dami statystycznymi
5. Waga tego podejQcia ujawnia siV w odniesieniu do
kultury naukowej drugiej poZowy XVIII wieku, gdy istotnie „rozszerza siV
pole poznania”
6. Epatowano siV bowiem odkryciami w zakresie nauk o ziemi
i biologii, powstaZy liczne przyrodnicze „muzea” czy imponujKce ogrody,
sZu-OKce tyleO celom badawczym, co popularyzacyjnym, rozszerzaZa siV,
podejmo-wana nieraz samorzutnie, dziaZalnoQb odczytowa. JednoczeQnie, na zasadzie
long durée, obserwuje siV proces poczKtkowo eklektycznej symbiozy
trady-cyjnie pojVtej filozofii, która w ówczesnej praktyce dydaktycznej
uniwer-sytetów i szkóZ Qrednich inkorporuje osiKgniVcia przyrodnicze w ramach
tra-dycyjnego kursu filozofii; ostatecznie go rozsadzi w sposób wZaQciwy
wspóZ-czesnej praktyce szkolnej, obywajKcej siV nierzadko bez wykZadu filozofii
7.
4 S. J a n e c z e k. Koncepcja historii filozofii w kontekBcie relacji: BwiatopoglDd a filozofia.
W: HwiatopoglDdowe odniesienia filozofii polskiej. Red. S. Janeczek, R. Charzycski, M. Macio-Zek. Lublin 2011 s. 23-35. Por. t e n O e. Komisja Edukacji Narodowej. Perspektywy badawcze w kr@gu historii kultury intelektualnej. „Roczniki Kulturoznawcze” 1:2010 s. 115-134.!
5 PrzykZadem statystycznych analiz w zakresie historii recepcji moOe byb praca poQwiVcona
dziaZalnoQci bawarskiego dziaZacza oQwiatowego, eksbenedyktyna H. Brauna: Ch. K e c k. Das Bildungs- und Akkulturationsprogramm des bayerischen Aufklärers Heinrich Braun. Eine rezep-tionsgeschichtliche Werkanalyse als Beitrag zur Kulturgeschichte der katholischen Aufklärung in Altbayern. München 1998. !
6 P. C h a u n u. La civilisation de l’Europe des Lumières. Paris 1971 – cyt. jako: Cywilizacja wieku OBwiecenia. PrzeZ. E. BKkowska. Warszawa 1993 s. 175-224.!
7 S. J a n e c z e k. Przyrodoznawstwo w polskim szkolnictwie koBcielnym okresu oBwiecenia.
„Roczniki Filozoficzne” 41:1993 z. 3 s. 87-109; t e n O e. Z badaW nad przyrodoznawstwem w szko->ach Komisji Edukacji Narodowej. W: WiernoB? rzeczywistoBci. Ksi@ga PamiDtkowa z okazji jubi-leuszu 50-lecia pracy naukowej na KUL O. prof. Mieczys>awa A. KrDpca. Lublin 2001 s. 699-712; t e n O e. Epistemologia w dydaktyce fizyki Komisji Edukacji Narodowej. „Roczniki Filozoficzne” 50:2002 z. 1 s. 203-262; t e n O e. Witalistyczno-mechanistyczna koncepcja \ycia w podr@cznikach Komisji Edukacji Narodowej. W: Z potrzeby serca. Red. Z. Krzyszowski i in. Lublin 2004 s. 98-116.!
Paradoksalnie jednak odOywa waga zunifikowanej wizji przyrody, która
wy-raOa siV np. w polskiej oQwiacie w formie wprowadzenia przedmiotu
„przyro-da”, zastVpujKcego praktykV rozczZonkowanych przedmiotów przyrodniczych.
Swoistym papierkiem lakmusowym intelektualnej kultury XVIII wieku
byZa Wielka Encyklopedia Francuska
8. DzieZo to, o charakterze
eklektycz-nym (nawet wrVcz kompilacyjeklektycz-nym, bez dbaZoQci o prawa autorskie) i
racjo-nalistycznym pod wzglVdem QwiatopoglKdowym (mimo Oe z redakcjK
wspóZ-pracowaZo dziewiVciu ksiVOy katolickich i trzech pastorów)
9, byZo
doko-naniem licznej grupy autorów, okreQlajKcych siV jako „filozofowie”.
Ency-klopedyQci – na co wskazuje m.in. programowa wypowiedr Denisa Diderota
w haQle Encyclopédie
10– stanowili pierwszK zorganizowanK grupV filozofów
(„société de gens de lettres”), która programowo zmierzaZa do zmiany
men-talnoQci wspóZczesnych, stKd Encyklopedia stanowiZa instrument propagandy
o znaczeniu rewolucyjnym
11. Radykalizm ten doprowadziZ z czasem wrVcz
do „wandalizmu” i „barbarzycstwa”, ujawniajKcego siV w jakobicskiej
poli-tyce kulturowej w dobie rewolucji francuskiej
12. Sekretarzem Encyklopedii,
który w odczuciu spoZecznym miaZ gwarantowab jej profesjonalizm
nauko-wy, byZ – przynajmniej w pierwszych latach jej edycji – Jean le Rond
d’Alembert (1717-1783)
13. Uczony ten znany byZ w dobie oQwiecenia nie
8 Encyclopédie ou dictionnaire universel raisonné des sciences, des arts et des métiers, par une société de gens de lettres. Mis en ordre et publié par … [Denis] Diderot et quant à la partie mathématique par … [Jean le Rond] D’Alembert. T. 1-35. Paris 1751-1780.!
9 J. L o u g h. The Contributors to the Encyclopédie. London 1973; F.A. K a f k e r. The En-cyclopedists as Individuals. A Biographical Dictionary of the Authors of the “Encyclopédie”. Oxford 1988; t e n O e. The Encyclopedists as a Group. A Collective Biography of the Authors of the Encyclopédie. Oxford 1996.!
10 Encyclopédie ou dictionnaire universel raisonné t. 5 s. 635-649.!
11 Zob. K. H o r n. „Philosophische“ Propaganda in der „Encyclopédie“. Mainz 1976. Por. Aufklärung als Mission. Hg. W. Schneiders. Marburg 1993.!
12 D. J u l i a. L’institution du citoyen – Die Erziehung des Staatsbürgers. Das öffentliche Unterrichtswesen und die Nationalerziehung in den Erziehungsprogrammen der Revolutionszeit (1789-1795). W: Französische Revolution und Pädagogik der Moderne. Aufklärung, Revolution und Menschenbildung im Übergang vom Ancien Régime zur bürgerlichen Gesellschaft. Hg. U. Herrmann, J. Oelkers. Weinheim 1989 s. 99 przyp. 83.!
13 BiografiV d’Alemberta w jVzyku polskim najpeZniej omawia T. Kotarbicski we
wprowa-dzeniu do Wst@pu do Encyklopedii. PrzeZ. J. Hartwig. Warszawa 1954 s. VII-XXI. PrzekZad tego dzieZa, jeQli nie zaznaczono inaczej, cytujV za wydaniem polskim. W kwestii rodowodu nauko-wego d’Alemberta i jego pozycji w Qrodowisku naukowym, zwZaszcza w krVgu matematyków, zob. syntetycznie: T.L. H a n k i n s. Jean d’Alembert. Science and the Enlightenment. Oxford 1970 s. 11-65. Szerzej zob. Jean d’Alembert, savant et philosophe. Portrait à plusieurs voix. Actes du Colloque organisé par Centre International de Synthèse – Fondation pour la Science, Paris, 15-18 juin 1983. Red. M. Emery, P. Monzani. Paris 1989 (bibliografia – s. 237-255);
tylko wKskiemu Qwiatu akademickiemu, ale takOe szerszej publicznoQci
dziVki dziaZalnoQci zwiKzanej wZaQnie z publikacjK Encyklopedii, co
tZuma-czy wagV jego wypowiedzi metodologicznych. UjawniZy siV one zwZaszcza
w Discours préliminaire de l’Encyclopédie, opublikowanym w pierwszym
tomie Encyklopedii w 1751 r.
14, który spotkaZ siV z entuzjastycznym
przy-jVciem elity ówczesnych filozofów (Buffon, Monteskiusz, Wolter)
15.
WaO-nym pokZosiem licznych haseZ encyklopedycznych i innych wypowiedzi
w zakresie statusu róOnych przejawów ludzkiej aktywnoQci poznawczej jest
teO Essai sur les éléments de philosophie, ou sur les principes des
con-naissances humaines
16, w którym d’Alemebert bodaj jeszcze wyrarniej
sfor-muZowaZ swe stanowisko epistemologiczne.
*
NieQmiertelny podrVcznik W. Tatarkiewicza okreQla naukowo-filozoficznK
koncepcjV d’Alemberta jako „p o z y t y w i z m”
17. Tatarkiewicz akcentuje
nade wszystko empiryzm, który prowadziZ do uznania faktów za jedyny
przed-miot nauki, na dodatek winny to byb tylko fakty zewnVtrzne, wbrew
psycho-logizmowi nowoOytnego empiryzmu. Taka postawa miaZa gwarantowab nauce
pewnoQb i obiektywnoQb. RównoczeQnie miaZa prowadzib nie tylko do
rezyg-nacji z korzystania z hipotez, ale nawet do dyskwalifikacji metafizyki
(„Nale-G. C h a u s s i n a n d - N o g a r e t. D’Alembert. Une vie d’intellectuel au siècle des Lumières. Paris 2007. Por. I. H a l p e r n a (M y Q l i c k i). Rzekoma i prawdziwa klasyfikacja wiedzy d’Alemberta. „PrzeglKd Filozoficzny” 21:1918 s. 65-97; S. J a n e c z e k, Teoria nauki w uj@ciu J. le Ronda d’Alemberta. Mi@dzy empiryzmem, racjonalizmem i intuicjonizmem. W: Philosophia vitam alere. Prace dedykowane Profesorowi Romanowi Darowskiemu SJ. Kraków 2005 (wZaQci-we 2006) s. 199-212; t e n O e. Z dziejów nowo\ytnej koncepcji logiki. J. le Rond d’Alembert. W: W kr@gu zagadnieW filozofii XVII wieku. Red. H. Jakuszko, L. Kopciuch. Lublin 2009 s. 103-112.!
14 Paris 1751; repr. wyd. trzeciego z 1763 – Paris 1984. Na temat roli d’Alemberta w Encyklopedii zob. J.N. P a p p a s. Diderot, d’Alembert, et l’Encyclopédie. „Diderot Studies” 4:1963 s. 191-208; H a n k i n s. Jean d’Alembert s. 65-103; R. G r i m s l e y. Jean d’Alembert. Oxford 1963 s. 1-77; J. L o u g h. Essays on the Encyclopédie of Diderot and d’Alembert. London 1968 s. 1-51. Por. J. P r o u s t. Diderot et l’encyclopédie. Paris 1962 s. 45-79; A.M. W i l s o n. Diderot. The Testing Years 1713-1759. New York 1957. ListV haseZ d’Alemberta zamieszczonych w Encyklopedii zestawia J. Lough w Essays on the Encyclopédie of Diderot and d’Alembert (s. 230-251).!
15 Zob. G r i m s l e y. Jean d’Alembert s. 18-19.!
16 Essai sur les éléments de philosophie, ou sur les principes des connaissances humaines
zostaZ wydany w ramach czwartego tomu Mélanges de littérature, d’histoire et de philosophie (Amsterdam 1759 ). Integralnym elementem tego dzieZa sK Eclaircissements z 1767 r. (w piKtym tomie Mélanges; repr. caZoQci wedZug wydania trzeciego z 1773 r. – Paris 1986).!
Oy wyZKczyb z nauki wszelkK metafizykV”), gdyO dociekania „istoty bytu” nie
mieszczK siV w wiedzy programowo faktualnej. KonsekwencjK takiej postawy
miaZo byb unikanie wypowiedzi na tematy QwiatopoglKdowe, a wiVc
wyrar-nego opowiedzenia siV za teizmem lub materializmem.
Trudno siV nie zgodzib z Tatarkiewiczem, Oe podstawowym wymiarem
teorii nauki d’Alemberta jest p r e f e r e n c j a e m p i r y z m u. Duch
empiryz-mu w nauce europejskiej narastaZ jednak bardzo powoli. Pierwszy
nowo-Oytny uczony-przyrodnik, jakim byZ Galileusz, zalecajKc metodV
ekspery-mentalnK, sam stosowaZ przede wszystkim eksperymenty myQlowe
18. Z
dru-giej strony Kartezjusz, podtrzymujKc systemowK wizjV filozofii, w której
metafizyka dostarcza fizyce naczelnych kategorii, doceniaZ rolV opisowej
historia naturalis, ceniZ pisma przyrodnicze Arystotelesa i nowoOytnych
przyrodników (Bacon, Gassendi), jak równieO sam dokonywaZ obserwacji
przyrodniczych (np. epatujKc siV anatomiK zwierzKt)
19. Nic dziwnego, Oe
pierwsza katedra fizyki eksperymentalnej zostaZa utworzona na
uniwer-sytecie paryskim dla jezuity J.-A. Nolleta dopiero w 1738 r. W dobie
oQwie-cenia wymóg empiryzmu gZoszK powszechnie uczeni-praktycy, jak np.
Buf-fon, cieszKcy siV najwiVkszK powagK w zakresie metodologicznych podstaw
18 A. K o y r é. Le « De Motu gravium » de Galilée, de l’expérience imaginaire et de son abus.
„Revue d’histoire des sciences” 13:1960 s. 231-232. Galileusz, zdajKc sobie sprawV z kosztów wymaganych na przeprowadzanie eksperymentów, a nawet ze specyfiki uOywanych w nich mate-riaZów, które nie w peZni odpowiadajK apriorycznym konstrukcjom idealnych modelów o cha-rakterze matematycznym, stwierdziZ kategorycznie, Oe i bez doQwiadczenia i przed doQwiadcze-niem wie dokZadnie, jaki bVdzie wynik: „Bez tych doQwiadczec przekonany jestem, Oe wyniki bVdK takie, jak wam mówiV, gdyO muszK tak wypaQb. W dodatku wy sami wiecie, Oe wypaQb nie mogK inaczej” (Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo Ptolemaico e Copernicano. Firenze 1632 – cyt. jako: Dialog o dwóch g>ównych systemach wszechBwiata – ptolemeuszowym i kopernikowym. PrzeZ. E. Ligocki, K. Giustani-KVpicska. Warszawa 1953, 19622, s. 154; zob.
egzemplifikacjV s. 245-251). Nie uznawaZ wiVc doQwiadczenia za rozstrzygajKce kryterium fal-syfikacji, nie przejmujKc siV eksperymentami, które nie potwierdzaZy jego teorii, stKd teO po-woZujKc siV na doQwiadczenie w ustaleniu jakiQ praw, nie podawaZ jego wyników, Qwiadomy, Oe w ówczesnych warunkach technicznych dane te nie potwierdziZyby ustalec matematycznych (np. Discorsi e dimonstrazione matematiche intorno à due nuove scienze. Lugdunum Batavorum 1638; cyt. jako: Rozmowy i dowodzenia matematyczne w zakresie nowych umiej@tnoBci dotyczDcych mechaniki i ruchów miejscowych. PrzeZ. F.K. Warszawa 1930 s. 132133). Zob. J. K r a -k o w s -k i. Mathesis i metafizy-ka. Studium metodologiczne prze>omu -kartezjaWs-kiego. WrocZaw 1992 s. 28-33. Na aprioryczny charakter fizyki Galileusza wskazuje zwZaszcza: A. K o y r é. Galileo and the Scientific Revolution of the Seventeenth Century. „The Philosophical Rewiew” 1943 nr 52, s. 3467; zob. szerzej: t e n O e. Études Galiléennes. Paris 1939. Por. H. B u t t e r -f i e l d. The Origins o-f Modern Science 1300-1800. London 1949 – cyt. jako: Rodowód wspó>-czesnej nauki 1300-1800. PrzeZ. H. Krahelska. Warszawa 1963 s. 76-93.
19 Œuvres de Descartes. Ed. Ch. Adam, P. Tannery. Paris 1897-1913; repr. Paris 1996 – t. 1
oQwieceniowej mineralogii i biologii
20, dla którego rzeczywiQcie „jedynie
prawdziwK naukK jest wiedza o faktach”
21. PodejQcie empiryczne
radyka-lizuje siV takOe na gruncie oQwieceniowej teorii poznania w formie przejQcia
od empirystycznej epistemologii Locke’a do sensualizmu Condillaca, który
uwaOaZ, Oe „tylko poszczególne dobrze ustalone fakty mogK zasadami
nauk”
22. Nie moOna zaQ zapomnieb, Oe to wZaQnie jego dzieZa miaZ pod rVkK
d’Alembert, piszKc Discours préliminaire de l’Encyclopédie
23.
Ducha epistemologii oQwiecenia nie moOna sprowadzab tylko do
empi-ryzmu, mimo swoistego kultu odkryb, znajdujKcego instytucjonalne
umoc-nienie w róOnego rodzaju muzeach czy ogrodach, a nawet epatowania siV
osobliwoQciami, kosztem dbaZoQci o to, co typowe w ramach opisowej
histo-rii naturalnej, przed czym przestrzegaZ juO Descartes
24. Nie zanika bowiem
swoisty k u l t m a t e m a t y k i, rodem z wieku XVII. yciera siV jednak ideaZ
nauki wZaQciwy jeszcze geometrii Euklidesa z preferencjK podejQcia
syste-mowo-dedukcyjnego, z apoteozK algebry, wiKzanej z metodK analizy,
a w praktyce takOe z preferencjK indukcjonizmu. Duch uprawiania nauki
w postaci ideaZu róOnie pojVtego more geometrico byZ upowszechniany
w oQwieceniu w pierwszym przypadku za sprawK Wolffa, a w drugim –
przez Condillaca, którzy w róOny sposób siVgajK aO ideaZów Kartezjusza
25.
Obydwaj podkreQlajK uniwersalny charakter metody matematycznej jako
zgodnej z naturK funkcjonowania naszego umysZu, a przez to uniwersalnej.
Nic wiVc dziwnego, Oe M. Paty, eksponujKc twórczoQb d’Alemberta z
za-kresu matematyki i fizyki, przeciwstawianK tradycyjnej filozofii, najwiVcej
20 Zob. A.O. L o v e j o y. The Great Chain of Being. Cambridge, Mass. 1936; cyt. jako: Wielki >aWcuch bytu. Studium z dziejów idei. PrzeZ. A. PrzybysZawski. Warszawa 1999 s. 213-336.! 21 „Les gens sensés cependant sentiront to!jours que le seule et vraie science est la
con-naissance des fait, l’esprit ne peut pas y suppléer, et les faits sont dans les Sciences ce qu’est l’expérience dans la vie civile” (G.-L. L e c l e r c d e B u f f o n. Œuvres philosophiques. Red. J. Piveteau. Paris 1954 s. 15 B – wydanie dwuszpaltowe).!
22 Œuvres philosophiques de Condillac. T. 1. Red. G. Le Roy. Paris 1947 s. 123, 211.! 23 Zob. uwagi R.N. Schwaba we wstVpie do przekZadu Discours préliminaire de l’Encyclo-pédie – Preliminary Discourse to the Encylopedia of Diderot. Indianopolis 1963 s. XXIX.!
24 Œuvres de Descartes t. 1 s. 196.!
25 Zob. S. J a n e c z e k. Z dziejów nowo\ytnej koncepcji logiki. Od F. Bacona do É. Condil-laca. „Zeszyty Naukowe KUL” 52:2009 nr 3 (207) s. 21-33; t e n O e. Koncepcja logiki w „Wiel-kiej Encyklopedii Francus„Wiel-kiej”. Studium z historii recepcji. „Studia Philosophiae Christianae” 2010 [wZaQc. 2011] fasc. 2 s. 5-24; t e n O e. Z dziejów nowo\ytnej dyskusji nad metodD analizy i syntezy. Kartezjusz, Pascal, Logika z Port-Royal. „Zeszyty Naukowe KUL” 53:2010 nr 2 (210) s. 63-78; t e n O e. Z dziejów nowo\ytnej dyskusji nad metodD analizy i syntezy. Étienne B. de Condillac i jego krytycy. W: Veritatem in caritate. Ksi@ga Jubileuszowa z okazji 70. urodzin Ksi@dza Biskupa Profesora Jana Hrutwy. Red. W. Depo i in. Lublin 2011 s. 493-506.!
uwagi poQwiVca kategorii wZaQciwego pisarstwu d’Alemberta ducha „raison
physico-mathématique”, który pZynie z podkreQlenia roli poznania
matema-tycznego i fizycznego takOe w jego twórczoQci filozoficznej
26.
Zwraca siV dzisiaj uwagV na nowoczesnoQb metodologii d’Alemberta,
który chob eksponowaZ rolV danych „prostych faktów” uzyskanych w
do-Qwiadczeniu, jako punktu wyjQcia aktywnoQci wiedzotwórczej i podstawowy
wyróOnik sprawdzianu ich wartoQci, to przecieO nie ograniczaZ aktywnoQci
naukowej do rejestracji faktów. WidziaZ w niej bowiem zZoOony proces
po-znawczy zwZaszcza w zakresie relacji teoria–eksperyment. Opracowanie
da-nych obserwacyjda-nych przypomina mechanizm idealizacji umoOliwiajKcy
sformuZowanie hipotez i ich weryfikacjV empirycznK. RównoczeQnie
d’Alem-bert zwracaZ uwagV na róOny poziom uteoretycznienia poszczególnych nauk,
z czym zwiKzany byZ, jako nawet swoisty miernik, poziom wykorzystania
matematyki z jej jVzykiem oraz dyscyplinK konstrukcyjnK i dowodowK,
najwiVkszK w mechanice, mniejszK w tak zwanej mathématique mixte, czyli
fizyko-matematyce (matematyka stosowana), a najmniejszK w
przyrodo-znawstwie czysto opisowym, najmniej zintegrowanym w warstwie
konstruk-cji i wyjaQnienia oraz z najmniejszym wykorzystaniem matematyki
27. JeQli
bowiem d’Alembert uzna stanowczo za „jedyny sZuszny sposób
filozofo-wania w fizyce… stosowanie analizy matematycznej do doQwiadczec lub
samej tylko obserwacji, przeQwietlonej metodycznoQciK, wspomaganej od
czasu do czasu przez domysZy, jeQli otwierajK nam one jakieQ horyzonty, ale
stanowczo wolnej do wszelkich hipotez arbitralnych”
28, to przecieO bVdzie
Qwiadomy, Oe przyrodoznawstwo róOni siV od matematyki, która ma
cha-rakter dedukcyjny i niezawodny; jest wiedzK o chacha-rakterze indukcyjnym
i tylko prawdopodobnym
29.
TV nowoczesnK równowagV metodologicznK dobrze ilustruje
encyklope-dyczne hasZo Méthode (czVQb logiczna i matematyczna), które z jednej strony
jest wielkK proklamacjK metody uOywanej przez matematyków
30, gZównie
26 M. P a t y. D’Alembert ou la raison physico-mathématique au siècle des Lumières. Paris 1998. 27 T e n O e. D’Alembert et la théorie physique. W: Jean d’Alembert, savant et philosophe
s. 233-260; t e n O e. La rapport des mathématiques et de la physique dans la pensée de d’Alem-bert. „Dix-huitième siècle” 16:1984 (D’Alembert et les sciences de son temps) s. 69-79.!
28 D’A l e m b e r t. Discours préliminaire de l’Encyclopédie. W: Œuvres complètes de d’Alembert t. 1 s. 29; t e n O e. Wst@p do Encyklopedii s. 24-25.!
29 H a n k i n s. Jean d’Alembert. Science and the Enlightenment s. 116.!
30 D’A l e m b e r t [sygnowany jako „O”]. Méthode. W: Encyclopédie ou dictionnaire uni-versel t. 10 s. 445-446.!
jednak w duchu Wolffa
31, który miaZ udowodnib (takOe w praktyce), Oe
meto-da ta jest nie tylko „naturalna dla ludzkiego umysZu” („naturelle à l’esprit
hu-main”), ale takOe, Oe pozwala odkryb prawdy wszelkiego typu („qui fait
découvrir les verités de tout genre”). Jest wiVc „metodK wszystkich nauk” („la
méthode mathématique était celle de toutes les sciences”), a tym samym
umoOliwia osiKgniVcie wysokich standardów epistemologicznych,
analogicz-nie jak w matematyce, czyli pewnoQci („certitude”). UtoOsamiajKc tV metodV
z procedurami dowodowymi („démonstration”), d’Alembert postuluje wykZad
wiedzy w formie ciKgu dowodowego, w którym kolejne zdania znajdujK nie
tylko wyjaQnienie, ale takOe uzasadnienie w zdaniu je poprzedzajKcym. Tym
samym podkreQla rolV pierwszorzVdnych zasad tego ciKgu myQlowego („toute
science repose sur certains principes”)
32, które winny byb dostatecznie
udo-wodnione („tous les principes soient suffisamment prouvés”), czyli odznaczab
siV wymogami „certitude et évidence”, co byZo charakterystyczne dla
wszyst-kich krytyków formalizmu tradycyjnej logiki, poczKwszy od Kartezjusza,
pod-kreQlajKcych wagV wartoQci materialnej poszczególnych elementów tego ciKgu
dowodowego, co relatywizuje znaczenie technik wynikania.
Chob zabrzmi to dziwnie w ustach matematyka, to przecieO d’Alembert
z niechVciK odnosiZ siV do ideaZu powszechnego stosowania metod
charak-terystycznych dla geometrii, w czym widziaZ jedno ze rródeZ bZVdów w
nau-ce, gdy abstrakcyjne aksjomaty przestajK wyraOab w sposób zwyczajny
pro-ste idee
33. D’Alembert okazuje siV wnikliwym krytykiem wspóZczesnych
sobie prób rozciKgania tej metody na wszystkie nauki czy nawet dziedziny
kultury i wytwórczoQci. Dotyczy to nawet „naduOyb” w zakresie stosowania
matematyki do fizyki. Tym wiVkszK ironiK darzy próby stosowania metody
matematycznej, charakterystycznej dla przyrodoznawstwa, w takich
dziedzi-nach jak medycyna
34czy etyka i estetyka
35.
31 Rozumienie matematycznej metody dowodzenia, uznanej za metodV filozofii, sformuZowaZ
Ch. Wolff najpeZniej w Kurtze Unterricht von der mathematischen Methode, którK rozpoczyna Anfangsgründe aller mathematischen Wissenschaften (Halle 1710; polski przekZad z komen-tarzem w: R. K u l i n i a k, T. M a Z y s z. XVII- i XVIII-wieczne popularne podr@czniki studio-wania matematyki. Ze szczególnym uwzgl@dnieniem Christiana Wolffa „Krótkiego wyk>adu o ma-tematycznej metodzie nauczania”. W: Oblicza filozofii XVII wieku s. 335-356). Por. H.W. A r n d t. Methodo scientifica pertractatum. Mos geometricus und Kalkülbegriff in der philoso-phischen Theorienbildung des 17. und 18. Jahrhunderts. Berlin 1971 s.128-129.!
32 Por. Principes, premiers. W: Encyclopédie ou dictionnaire universel t. 13 s. 373-375.! 33 D’A l e m b e r t. Discours préliminaire de l’Encyclopédie. W: Œuvres complètes de d’Alem-bert t. 1 s. 31; t e n O e. Wst@p do Encyklopedii s. 28.!
34 T e n O e. Discours préliminaire de l’Encyclopédie. W: Œuvres complètes de d’Alembert
WedZug d’Alemberta niezbVdne jest teO wykorzystanie metod
owocujK-cych tylko w i e d z K p r a w d o p o d o b n K. UzupeZni on bowiem tradycyjnK
logikV o sztukV przypuszczec (l’art de conjecturer), skoro nawet
mate-matycy w przypadkach, gdy dysponujK jedynie niekompletnK metodK
do-kZadnego rozwiKzywania jakiegoQ problemu, starajK siV go rozwiKzab, na ile
jest to tylko moOliwie. Tym bardziej w naukach przyrodniczych czy w
his-torii zmuszeni jesteQmy w nieskocczonej iloQci przypadków do „dziaZania
i rozumowania”, jakbyQmy posiadali dostatecznK wiedzV, stKd paradoksalnie
najwyOej ceni samK umiejVtnoQb wartoQciowania wiedzy, tak zróOnicowanej
epistemicznie
36.
W kontekQcie wyróOnienia róOnego rodzaju pewnoQci d’Alembert
wska-zuje na dwa typy umysZowoQci: esprit purement géométrique, który ma
ograniczony zasiVg, jedynie bowiem do tego, co jest bezpoQrednio dane, oraz
esprit géométrique, który dKOy do objVcia swym zasiVgiem caZoQci poznania,
a wiVc takOe wtedy, gdy ogranicza siV do przeczub, jakby dostrzegania
z daleka, gdy jest jeszcze „ulotna”, co jest synonimem elastycznoQci
umy-sZu
37. Wydaje siV wiVc, Oe rozróOnienie to sZuOy podkreQleniu podmiotowych
uwarunkowac poznania, wbrew dogmatyzmowi indukcjonizmu i
matema-tycznego fizykalizmu wspóZczesnego neopozytywizmu. D’Alembert
dostrze-ga bowiem rolV czynnika inwencyjnego w nauce, która nie ogranicza siV do
stwierdzania faktów, skoro juO w eksperymencie dostrzega charakter
kon-struktywny
38. Stosowanie eksperymentów jest warunkowane bowiem
mate-matycznym postrzeganiem przyrody, co moOna by okreQlib w kategoriach
konstruowania modelu naukowego odpowiadajKcego wspomnianemu
ustana-wianiu praw mechaniki, odpowiednio do zamiennego stosowania terminów
„établir” i „créer”, a wiVc tyle co „ustanawiab” czy „okreQlab, ale
równo-czeQnie przecieO tyle co „tworzyb” i „stwarzab”. Tylko rachunek („calcul”)
pozwala odkryb prawdziwe przyczyny zjawisk, umoOliwiajKc dedukcyjne
35 D’A l e m b e r t. Discours préliminaire de l’Encyclopédie. W: Œuvres complètes de d’Alem-bert t. 1 s. 78; t e n O e. Wst@p do Encyklopedii s. 100-101. Por. t e n O e. Essai sur les éléments de philosophie. W: Œuvres complètes de d’Alembert t. 1 s. 153.!
36 „Tel est l’usage de cet esprit de conjecture plus admirable quelquefois que l’esprit même de
découverte, par la sagacité qu’il suppose dans celui qui en est pourvu” (t e n O e. Essai sur les éléments de philosophie. W: Œuvres complètes de d’Alembert t. 1 s. 154).!
37 T e n O e. Discours préliminaire de l’Encyclopédie. W: Œuvres complètes de d’Alembert
t. 1 s. 18-20; t e n O e. Wst@p do Encyklopedii s. 152-155.!
38 „L’expérience cherche " pénétrer la nature plus profondément, " lui dérober ce qu’elle
cache, " créer en quelque manière […] de nouveaux phénomènes pour les étudier” (t e n O e. Essai sur les éléments de philosophie. W: Œuvres complètes de d’Alembert t. 1 s. 337).!
wyprowadzenie z nich natury fenomenów jako tradycyjnie pojVtych
skut-ków, które mogK byb porównywane z danymi doQwiadczenia
39.
Za najistotniejszy bodaj przejaw ducha pozytywizmu moOe byb uznana
podjVta przez d’Alemberta k r y t y k a m e t a f i z y k i, która ma doprowadzib
do usuniVcia jej z zakresu wartoQciowego poznania
40. Postawa ta ujawni siV
poczKwszy od krytyki „d u c h a s y s t e m u”. To prawda, w spekulacjach
do-tyczKcych bytu, traktowanych jako faZszywie pojVta metafizyka, d’Alembert
dostrzegaZ przejaw ducha konstruktywistycznego, który utrudnia, przez
swo-je doktrynerskie uprzedzenia, systematyczne myQlenie i odkrycie prawdy.
PostawV tV odnosiZ w równej mierze do metafizyki nowoOytnego
arysto-telizmu chrzeQcijacskiego i kartezjacskich prób budowania nauki more
geo-metrico. Charakterystyczne dla tradycyjnej filozofii „zamiZowanie do
syste-mów”, które „bardziej […] schlebiaZo wyobrarni niO siV przydawaZo do
oQwiecenia rozumu”, miaZo zostab na szczVQcie usuniVte ze wspóZczesnego
mu piQmiennictwa, zwZaszcza za sprawK Condillaca. D’Alembert, usiZujKc
uniknKb demagogicznej krytyki, potrafiZ jednak dostrzec, Oe duch ten mógZ
byb uOyteczny w „uczeniu siV samodzielnego myQlenia”, gdyO „bywa
nie-zbVdny do tego, by skierowab nas na drogV prawdy”. Gdy jednak nauka od
czasów nowoOytnych stopniowo wchodzi na drogV prawdy, to skZonnoQb do
budowania systemów „zawodzi jako samodzielna na tej drodze
prze-wodniczka”
41.
DobrK ilustracjK zrównowaOonego traktowania „ducha systemu” moOe
byb dokonana przez d’Alemberta ocena sztandarowych w dobie oQwiecenia
metod a n a l i z y i s y n t e z y. Bliska mu byZa wysoka ocena metody
ana-litycznej sformuZowana przez Condillaca, który np. w haQle Décomposer,
za-mieszczonym w Dictionnaire des synonymes, potraktowaZ analizV jako
szczególnK formV rozbioru, która przez ukazanie stosunków, w jakich
po-39 D’ A l e m b e r t. Discours préliminaire de l’Encyclopédie. W: Œuvres complètes de d’Alem-bert t. 1 s. 77; t e n O e. Wst@p do Encyklopedii s. 99.!
40 „UwaOaZ on poznanie naukowe za jedyny wartoQciowy rodzaj poznania, byZ wiVc scjentystK
[…] Z punktu widzenia dalszego rozwoju filozofii, d’Alembert byZ nie tylko empirystK, ale i pozytywistK, pierwszym tak wyrarnym w dziejach myQli. Jako pozytywista dezawuowaZ wszelkie problemy metafizyczne tyczKce siV istoty Qwiata. W tym byZ podobny do Hume’a, innego prekursora myQli pozytywistycznej. Ale byZa miVdzy nimi istotna róOnica, gdyO Hume byZ probabilistK, a d’Alembert wierzyZ, Oe poznanie empiryczne moOe byb pewne” (J. W o l e c s k i. Epistemologia. T. 1: Zarys historyczny i problemy meta teoretyczne. Kraków 2000 s. 87-88). !
41 D’ A l e m b e r t. Discours préliminaire de l’Encyclopédie. W: Œuvres complètes de d’Alem-bert, t. 1, s. 77; t e n O e. Wst@p do Encyklopedii s. 98-99. W odniesieniu do krytyki „ducha sys-temu” przeprowadzonej przez Condillaca zob. S. J a n e c z e k. Logika czy epistemologia? Histo-rycznofilozoficzne uwarunkowania nowo\ytnej koncepcji logiki. Lublin 2003 s. 501-514.
zostajK poszczególne elementy wobec siebie, umoOliwia dotarcie do „zasad
i rodzenia siV rzeczy”, co oznacza ukazanie elementów konstytuujKcych danK
rzecz
42. Condillac zdradziZ w Essai sur l’origine des connaissances
hu-maines, Oe podkreQlenie operacji rozkZadania ma fundamentalne znaczenie
w procesie okreQlenia pryncypiów, starannie wyodrVbnionych, które
nastVp-nie mogZyby byb wZaQciwym fundamentem ujVb o charakterze
systemo-wym
43. TakOe jednak Condillac, ze wzglVdu chobby na dostrzeOenie wagi
ujVcia o charakterze systemowym, nie lekcewaOyZ bynajmniej drugiego
czZo-nu tej operacji, czyli postrzegania w kategoriach caZoQci, tak w punkcie
wyj-Qcia, jak i dojQcia procesu analizy, traktujKc jK w praktyce jako operacjV
rozkZadania i skZadania, chob doktrynersko akcentowaZ znaczenie pierwszego
jej przejawu
44. W praktyce wiVc nawet Condillac nie oddaliZ siV zbytnio od
wywaOonej w gruncie rzeczy oceny obydwu metod dokonanej przez
Karte-zjusza. PodkreQlajKc rolV analizy, charakterystycznej dla fundamentalnych
operacji o charakterze intuicyjnym, ujmujKcych w sposób jasny i wyrarny
najprostsze prawdy (aksjomaty) ukonstytuowane na drodze
analityczno--redukcyjnej, nie odrzucaZ on bowiem syntezy, niezbVdnej do
ukonstytuo-wania struktury wiedzy w formie systemu dedukcyjnego, którego model
zaczerpnKZ z geometrii Euklidesa
45.
Jeszcze bardziej dystansuje siV d’Alembert wobec jednostronnej
preferen-cji metody analitycznej, polemizujKc z opiniK zawartK w encyklopedycznym
haQle L’Analyse en Logique, napisanym przez jezuitV Claude’a Yvona
42 „Décomposer, analyser. Separer les parties qui formoient un composé. Ils se disent
proprement des corps, et figurément des choses spirituelles. Décomposer, analyser une idée, un raisonnement, un système. Ces deux mots different en ce que pour décomposer il suffit de séparer les parties, au lieu que pour analyser il faut de plus saisir les rapports des parties. En un mot analyser c’est décomposer dans un ordre qui montre les principes et la génération de la chose” (É. C o n d i l l a c. Dictionnaire des synonymes. W: Œuvres philosophiques de Condillac t. 3 s. 179).
43 PamiVtajKc o genetycznym charakterze analiz Condillaca, postulat „siVgania do poczKtków
rzeczy” naleOy uznab za synonim operacji odkrywania pierwszych zasad: „Analiza […] jest prawdziwK tajemnicK odkryb, poniewaO kaOe nam zawsze siVgab do poczKtków rzeczy (remonter à l’origine des choses)” (t e n O e. O pochodzeniu poznania ludzkiego. PrzeZ. K. Brocczyk. Kraków 1952 s. 49; t e n O e. Essai sur l’origine des connaissances humaines. W: Œuvres philo-sophiques de Condillac t. 1 s. 26).!
44 Mimo programowej krytyki „esprit de sytème”, chobby w Traité des systèmes (La Haye
1749; cyt. w wyd. Œuvres philosophiques de Condillac t. 1 s. 119-217), Condillac podtrzymywaZ systemowK wizjV nauki w odniesieniu nie tylko do nauk przyrodniczych, ale nawet spoZecznych. Zob. J a n e c z e k. Logika czy epistemologia? s. 501-514; I.F. K n i g h t. The Geometric Spirit. The Abbé de Condillac and the French Enlightenment. New Haven 1968 s. 52-78. Szerzej zob. E. M c N i v e n H i n e. A Critical Study of Condillac’s “Traité des systèmes”. The Hague 1979.!
w duchu dokonac Condillaca
46. D’Alembert w haQle Analytique traktuje
metodV analizy i syntezy komplementarnie, stwierdzajKc, Oe w filozofii
przy-rody i w matematyce w rozwiKzywaniu trudnoQci naleOy zaczKb od
zastoso-wania metody analitycznej, a nastVpnie dopiero przejQb do metody
synte-tycznej („il faut commencer à applanir les difficultés par la méthode
analy-tique, avant que d’en venir à la méthode synthétique”)
47. Jak jednak sZusznie
uwaOa Th.L. Hankins, który zestawia rozumienie analizy sformuZowane
przez d’Alemberta z koncepcjK Condillaca
48, ambiwalentny stosunek
d’Alem-berta do analizy i syntezy byZ spowodowany czVQciowo przez róOne
rozu-mienie tych terminów w matematyce i przyrodoznawstwie. RóOni siV wiVc
od Condillaca, który konsekwentnie – trzeba by powiedzieb, Oe doktrynersko
– uznawaZ analizV za jedynie prawomocnK metodV w kaOdej nauce.
Ducha empiryzmu w pisarstwie d’Alemberta wspieraZ równieO,
zrozu-miaZy u matematyka, d u c h r a c j o n a l i z m u, który ujawniaZ siV nawet na
wielu poziomach, poczKwszy od wspomnianej
syntetyczno-dedukcjoni-stycznej (wzorowanej na metodzie geometrycznej) wizji ukZadu tez nowej
nauki. Postawa ta wyrasta z postulatu „ducha prostoty” („esprit simpliste”)
49,
gdyO d’Alembert uwaOa, Oe caZoQb wiedzy da siV sprowadzib w procesie
analizy do najprostszych terminów, z których wyprowadzi siV wszystkie
inne
50. RozwiKzanie bVdzie jednak najprostsze, gdy problem bVdzie
sformu-Zowany w sposób jasny i prosty, co zakZada charakterystyczne dla analizy
cofanie siV do pierwszych zasad i powiKzanie ich z faktami
51. Nic wiVc
dziwnego, Oe d’Alembert zdobVdzie siV na rzetelnK ocenV Kartezjusza,
któ-rego koncepcja byZa przecieO przejawem najczystszego „ducha systemu”
52.
46 W: Encyclopédie ou dictionnaire universel t. 1 s. 401-403.!
47 Sygnowany jako „O”. W: Encyclopédie ou dictionnaire universel t. 1 s. 403-404.! 48 H a n k i n s. Jean d’Alembert s. 114-117.!
49 Por. R.E. B u t t s. Rationalism in Modern Science. D’Alembert and the “esprit simpliste”.
„Bucknell Review” 8:1958-1959 s. 127-139; P. C a s i n i. D’Alembert, l’économie des principes et la « metaphysique des sciences ». W: Jean d’Alembert, savant et philosophe s. 135-141.!
50 Jak zauwaOa R.N. Schwab, wspóZczesny wydawca angielskiej wersji Wst@pu do Encyklo-pedii, d’Alembert w teorii nauki odwoZuje siV do wzoru struktury wykZadu geometrii, uwaOajKc, Oe caZoQb wiedzy da siV sprowadzib w procesie analizy do najprostszych terminów, jeQli juO nawet nie przez aplikacjV reguZ matematyki czy logiki, to przynajmniej przez takie uporzKdkowanie faktów, Oe moOna znalerb fakt, który wyjaQni wszystkie inne. D’A l e m b e r t. Preliminary Discourse to the Encyclopedia of Diderot s. XXXIV.
51 Zob. D.F. E s s a r. The Language Theory, Epistemology, and Aesthetics of Jean Lerond d’Alembert. Oxford 1976 s. 66.!
52 D’Alembert oceniZ filozofiV Kartezjusza jako „vaste, noble, et bien entendu” (J. le Rond
d’A l e m b e r t. Cartésiansme. W: Encyclopédie ou dictionnaire universel t. 2 s. 725), co odnosiZ, obok zasZug w zakresie matematyki, takOe do jego koncepcji nauki (t e n O e. Discours
Kultura metodologiczna oQwiecenia, wbrew obiegowym opiniom,
bynaj-mniej nie podKOaZa jednostronnie za Newtonem, ceniono bowiem dalej
fizykV Kartezjusza. UjawniZo siV to np. w dokonaniach naukowych jezuitów,
niechVtnych Newtonowi, mimo Oe byli nastawieni wrogo wobec Descartes’a
z przyczyn QwiatopoglKdowych, gdyO postrzegali uniwersalny wymóg
oczy-wistoQci prawomocnej wiedzy jako zagroOenie dla epistemologicznego
statu-su wiary religijnej
53. yladem Kartezjusza d’Alembert sKdziZ, Oe w niektórych
naukach, najwyOej metodologicznie zaawansowanych, takich jak mechanika,
astronomia czy optyka, moOliwe jest wyprowadzanie z pierwszych zasad
wszystkich innych szczegóZowych twierdzec
54. StKd teO w Traité de
dyna-mique wyrarnie wskazuje na Descartes’a, który uOyczyZ mu idei rozciKgZoQci
i ruchu, by mógZ zbudowab mechanikV. Poszczególne zjawiska, stanowiKce
przedmiot mechaniki, mogK byb bowiem wydedukowane a priori z takich
podstawowych zasad, jak idea przestrzeni, czasu i nieprzenikliwoQci ciaZ
55.
Chob bowiem w Traité de l’équlilibre et du mouvement des fluides chwaliZ
metodologiV Newtona, ugruntowanK na eksperymentach, to przecieO
równo-czeQnie stwierdzaZ kategorycznie, Oe prawa ruchu bazujK na
metafizyczno--matematycznych zasadach, które sK niezaleOne od doQwiadczenia
56.
minaire de l’Encyclopédie. W: Œuvres complètes de d’Alembert t. 1 s. 65-68; t e n O e. Wst@p do Encyklopedii s. 80-84).!
53 Zob. A. D e s a u l t e s. Les « Mémoires de Trévoux » et de le mouvement des idées au XVIIIe siècle. 1701-1734. Roma 1956 s. 2-18; G. S o r t a i s. Le Cartésianisme chez les Jésuites français au XVIIe et au XVIIIe siècle. Paris 1929 s. 37-40. !
54 D’ A l e m b e r t. Éléments de sciences. W: Encyclopédie ou dictionnaire universel t. 5
s. 495. Por. t e n O e. Discours préliminaire de l’Encyclopédie. W: Œuvres complètes de d’Alem-bert t. 1 s. 29; t e n O e. Wst@p do Encyklopedii s. 24-25.!
55 Zob. H a n k i n s. Jean d’Alembert s. 233-235. Por. tamOe s. 151-194.!
56 DKOenie Newtona do matematyzacji mechaniki znalazZo zwiecczenie w dokonaniach
d’Alemberta, gdy staZa siV ona jednK z dziedzin matematyki, speZniajKcK, ze wzglVdu na ogólnoQb tez, warunek jasnoQci i prostoty. Zob. artykuZy M. Paty’ego i P. Costabela w: D’Alembert (1717-1783) w stanowiKcym t. 16 (1984) „Dix-huitiéme si#cle”. Na temat wzajemnego stymulowania siV w rozwoju matematyki i fizyki w wieku XVIII zob. Z.E. R o s k a l. Nowe idee w matematyce XVII i XVIII wieku, „Roczniki Filozoficzne” 44:1996 z. 3 s. 59-74. Por. Historia matematyki od czasów najdawniejszych do poczDtku XIX stulecia. Red. A.P. Juszkiewicz. T. 3: Matematyka XVIII stulecia. PrzeZ. S. Dobrzycki. Warszawa 1977 s. 450-456; A.P. Y o u s c h k e v i t c h (Jusz-kiewicz). D’Alembert et l’analyse mathématique. W: Jean d’Alembert, savant et philosophe s. 315-332; M. B l a y. La naissance de la mécanique analytique. Paris 1992. RównoczeQnie mechanika d’Alemberta, podobnie zresztK jak mechanika Newtona, operowaZa kategoriami zaczerpniVtymi z tradycji filozoficznej (np. kategoria siZy czy masy), traktowanymi jako pojVcia czysto matematyczne (mechanika miaZa byb „a completely rationalistic system”, a „the laws of mechanics were based on metaphysical principles which were independent of experiment”). H a n k i n s. Jean d’Alembert s. 23-28. Por. V. L e R u. D’Alembert philosophe. Paris 1994 s. 77-92.
Zespolenie procedur empirycznych z operacjami intelektualnymi,
uogól-nianiem, modelowaniem, tZumaczy fakt, dziwny u filozofa-empirysty, za
ja-kiego uchodzi d’Alembert, Oe np. badania dotyczKce teorii ksiVOyca, w
prak-tyce analizy zasad funkcjonowania sytemu sZonecznego, prowadziZ bez
jakichkolwiek obserwacji astronomicznych, co zarzucali mu dyskutanci.
Po-dobnie rzecz siV miaZa z poszukiwaniem przyczyn powstawania wiatrów
57.
DostrzeOenie tego podejQcia umoOliwia wiVc podwaOenie aO dwu
podsta-wowych tez, które miaZy wyraOab ducha pozytywizmu w pisarstwie
d’Alem-berta, czyli jego empiryzmu i niechVci do metafizyki, dzielonej z Newtonem.
OpiniV tV formuZowaZ nie tylko Tatarkiewicz, ale i Z. Kuderowicz,
twier-dzKc, Oe francuski myQliciel „w fizyce Newtona widziaZ najdoskonalszK
teo-riV przyrodniczK, która wyparZa kartezjacskK filozofiV przyrody z jej teoriK
wirów”
58. NaleOaZoby jednak wskazab kontekst tej krytyki dokonania
Des-cartes’a, d’Alembert bowiem w sposób nowoczesny dostrzegaZ historyczny
charakter kaOdej wypowiedzi naukowej. To prawda, d’Alembert dystansowaZ
siV od kartezjacskiej koncepcji wirów („dziQ jeszcze niemal Qmiech
budzK-cej”), ale z drugiej strony dodawaZ, Oe „nie moOna byZo wykoncypowab
owymi czasy nic lepszego”
59. Z drugiej strony, doceniajKc wartoQb wymiaru
stricte naukowego pisarstwa Newtona, d’Alembert ceniZ go równoczeQnie za
dbaZoQb o zachowanie refleksji filozoficznej, mimo Oe – niesZusznie – staraZ
siV minimalizowab jej znaczenie
60.
57 Zob. z dokumentacjK: H a n k i n s. Jean d’Alembert s. 28-65. Por. J. Lévy. D’Alembert et l’astronomie. „Revue Dix-huitième siècle” 16:1984 s. 47-54.!
58 Z. K u d e r o w i c z. Filozofia nowo\ytnej Europy. Warszawa 1989 s. 427.!
59 D’ A l e m b e r t. Discours préliminaire de l’Encyclopédie. W: Œuvres complètes de d’Alem-bert t. 1 s. 66; t e n O e. Wst@p do Encyklopedii s. 82. Zob. P. C o s t a b e l. D’Alemd’Alem-bert et la querelle des forces vives. Leçons d’un examen critique. W: Jean d’Alembert, savant et philosophe s. 361-394.!
60 D’Alembert pisaZ: „Co zaQ do metafizyki, to jak siV zdaje, nie zaniedbaZ jej caZkowicie”,
chob równoczeQnie wyrarnie mniej jK ceniZ, wskazujKc, Oe obecna byZa tylko w skromnym wymiarze w pisarstwie tego autora („[…] wstrzymaZ siV niemal zupeZnie od rozprawiania o meta-fizyce, przynajmniej w swych pismach najbardziej znanych”), co jednak nie jest do kocca prawdK, jeQli uwzglVdni siV nie tylko sygnalizowane zachowanie kategorii filozoficznych w samej fizyce, ale przede wszystkim zainteresowania filozoficzno-religijne Newtona (argumentacja fizyko-teologiczna za istnieniem Boga, czas i przestrzec jako „organy” Boga), a nawet pasjo-nowanie siV komentowaniem Biblii, szczególnie ksiVgi Apokalipsy. D’Alembert zaQ dyploma-tycznie stwierdza, Oe skoro Newton „nie dokonaZ w tej dziedzinie Oadnego przewrotu, [to – S.J.] pozwolimy sobie nie zastanawiab siV nad niK” (D’ A l e m b e r t. Discours préliminaire de l’En-cyclopédie. W: Œuvres complètes de d’Alembert t. 1 s. 68-70; t e n O e. Wst@p do Encyklopedii s. 84-87). Zob. Z. H a j d u k. Racjonalna rekonstrukcja filozofii przyrody Isaaca Newtona. W: Oblicza filozofii XVII wieku s. 423-440; J a n e c z e k. Logika czy epistemologia? s. 351-362.!
W tym kontekQcie pojawia siV pytanie, czy obok empiryzmu i
racjona-lizmu moOna dostrzec i inne przejawy postawy epistemologicznej
d’Alem-berta. Tatarkiewicz, pytajKc o „konkretne warunki” powstawania wiedzy,
wskazuje nie tylko na uwarunkowania spoZeczne, ale takOe na „warunki
bio-logiczne: zasady nauk pojmujemy jako rodzaj i n s t y n k t u, któremu naleOy
siV poddab bez oporu, gdyO inaczej wypadZoby w poszukiwaniu zasad cofab
siV w nieskocczonoQb, a to byZoby niedorzeczne”
61. O ile moOna siV zgodzib
na tezV o spoZecznych uwarunkowaniach nauki
62, przede wszystkim w
kon-tekQcie mocno akcentowanej przez d’Alemberta utylitarnej koncepcji genezy
nauki, która stoi u podstaw jego genetycznej klasyfikacji nauk, o tyle trudno
byZoby wspomniany instynkt traktowab jedynie jako uwarunkowania
bio-logiczne poznania. Chob rzecz wymaga badac, bo wKtku tego nie dostrzega
dotychczasowa literatura przedmiotu, wiKOKc to podejQcie – chob
aspektyw-nie sZuszaspektyw-nie – z rówaspektyw-nie trudnK do interpretacji „logikK serca” Pascala
63, to
koncepcjV instynktu d’Alemberta moOna chyba traktowab takOe jako pewnK
formV filozofii zdrowego rozsKdku. OdwoZanie siV do prawomocnoQci
po-znawczej ogólnikowo pojVtego instynktu, byZo jednak typowe nie tylko dla
61 T a t a r k i e w i c z. Historia filozofii t. 2 s. 142. D’Alembert pisze wprost o skZonnoQci do
utrzymywania z nieprzezwyciVOalnK pewnoQciK, („penchant insurmontable à assuer”) jako o pew-nego rodzaju instynkcie, pewniejszym niO sam rozum („instinct, plus sûr que la raison même”). D’ A l e m b e r t. Discours préliminaire de l’Encyclopédie. W: Œuvres complètes de d’Alembert t. 1 s. 19-20; t e n O e. Wst@p do Encyklopedii s. 9. Nic wiVc dziwnego, Oe kierujKc siV tym in-stynktem, musimy coQ „uznab bez wahania” („abandonner sans résistance”). T e n O e. Essai sur les éléments de philosophie. W: Œuvres complètes de d’Alembert t. 1 s. 185.!
62 T e n O e. Essai sur les éléments de philosophie. W: Œuvres complètes de d’Alembert t. 1
s. 123-126. OdnoszKc siV do tego tekstu, E. Cassirer dostrzega, Oe d’Alembert traktuje wiedzV jako pewnK funkcjV spoZecznK. D’Alembert, kreQlKc „metodyczny samorozwój idei jako takich”, w sensie zastKpienia kumulatywnie pojVtej „polihistorii”, skoncentrowanej na „gromadzeniu wciKO nowych, szczegóZowych wiadomoQci”, przez „filozoficznK naukV o zasadach” rozwoju ludzkiego ducha, wskazywaZ, Oe rozwój ten nie tyle dokonywaZ siV przez wiVksze nagromadzenie geniuszy w dobie oQwiecenia, ale przez spoZeczne wspóZdziaZanie, i to nie tylko jako wspóZ-dziaZanie samych uczonych, ale takOe „na gruncie ustabilizowanej organizacji spoZeczecstwa”. E. C a s s i r e r. Die Philosophie der Aufklärung. Tübingen 1932; cyt. jako: Filozofia oBwiecenia. PrzeZ. T. Zatorski. Warszawa 2010 s. 204, 246.!
63 Pascal nie tylko przeciwstawiaZ zmysZ matematyczny (esprit de géométrie) przyrodzonej
bystroQci (esprit de finesse), ale takOe przez logikV serca rozumiaZ poznanie o charakterze intuicyjno-intynktownym (dostarczajKcej wiedzy o takich pierwszych „zasadach” jak przestrzec, czas, ruch, liczba), róOnej od dyskursu, chob o nie mniejszej od niego pewnoQci, stKd to wZaQnie ten typ poznania jest ostatecznK odporK dla sceptycyzmu. B. P a s c a l. MyBli. PrzeZ. T. elecski (Boy). Warszawa 1972 s. 31-32, 205-206. Por. W. M a r c i s z e w s k i. A Rationalistics Inter-pretation of Reasons of the Heart. A Study in Pascal. „Dialectics and Humanism” 7:1980 nr 4 s. 155-162; J a n e c z e k. Logika czy epistemologia? s. 273-279. !
szkockiej filozofii zdrowego rozsKdku, ale mieQciZo siV w ramach szerszej
tradycji kartezjacskiej
64, eklektycznie ZKczonej z ideaZami empiryzmu, np.
upowszechnianej w oQwieceniowej Francji za sprawK reformatora szkoZy
jezuickiej C. Buffiera, w którym niekiedy widzi siV pioniera szkoZy common
sense
65.
MoOna wskazab na szereg wKtków ilustrujKcych tV postawV w pisarstwie
d’Alemberta, poczKwszy juO od analizy natury poznania. Ujmuje je bowiem
w kategoriach wZaQciwej wszystkim logiki naturalnej, wZaQnie o charakterze
instynktownym („il y a en nous une logique naturelle et comme d’instinct”),
która kieruje procesem powstawania idei, co ma przypominab smak
este-tyczny
66. Nie inaczej d’Alembert ujmuje rolV danych zmysZowych, wyraOanK
w kategoriach realizmu teoriopoznawczego, gdy akceptujemy realnoQb
Qwia-ta pozapodmiotowego na zasadzie instynktownej, w tym sensie, Oe
uzna-jemy, iO postrzegane przedmioty sK przyczynK wraOec
67. OdwoZujKc siV
zdroworozsKdkowo do tradycyjnej kategorii proporcjonalnej odpowiednioQci
skutku do swej przyczyny, istnienie zewnVtrznych przedmiotów uzna za
„niewzruszonK zasadV”, a wiVc jako poznanie „jasne i najbardziej pewne”,
w czym widzi skuteczny argument przeciw sceptycyzmowi. Podobnie
zdro-worozsKdkowy charakter ma argumentacja uzasadniajKca prawomocnoQb
ka-tegorii substancji, wobec trudnoQci w jej rozumieniu jako jedynie
konglo-meratu atrybutów. NiechVb do fenomenalizmu, który byZ spowodowany
przez reprezentacjonizm Locke’a, próbuje d’Alembert przeZamab przez
od-woZanie siV od „instynktu”, podpierajKc siV przy tym koncepcjK celu naszej
wiedzy, jakim jest przede wszystkim zaspokojenie naszych potrzeb, nie zaQ
ciekawoQb. Przy okazji agnostycznie wyzna jednak, Oe nie naleOy siV
mart-wib o brak moOliwoQci poznania istoty tych przedmiotów, gdyO rozwiKzanie
wiVkszoQci problemów podejmowanych na gruncie metafizyki przekracza
nasze moOliwoQci poznawcze. Kwestie te miaZy byb zasZoniVte przez
Naj-wyOszK InteligencjV dla naszego ograniczonego widzenia, stKd jest rzeczK
64 J. S t r a s s e r. Lumen Naturale – Sens Commun – Common Sense. Zur Prinzipienlehre Descartes’, Buffiers und Reids. „Zeitschrift für Philosophische Forschung” 23:1969 z. 2 s. 177- 198. Por. S. Z a b i e g l i k. Krzywe zwierciad>o filozofii czyli dzieje poj@cia zdrowego rozsDdku. Warszawa 1987 s. 102-105.!
65 Zob. S. J a n e c z e k. Z dziejów dydaktyki logiki w szko>ach KEN. Claude Buffier SJ.
„Roczniki Filozoficzne” 56:2008 nr 2 s. 83-99.!!
66 D’ A l e m b e r t. Essai sur les éléments de philosophie. W: Œuvres complètes de d’Alem-bert t. 1 s. 180-181, 235.!
67 T e n O e. Discours préliminaire de l’Encyclopédie. W: Œuvres complètes de d’Alembert
nieuOytecznK próbowab rozerwab tV zasZonV, gdyO sytuacja ta jest smutnK
przypadZoQciK ludzkiej natury
68.
PodkreQlenie ponadyskursywnego charakteru operacji poznawczych, przy
wyakcentowaniu naturalnych usprawniec poznawczo-logicznych, umoOliwi
w koccu d’Alembertowi zminimalizowanie tradycyjnego rozziewu miVdzy
teoretycznie ukierunkowanK naukK a bazujKcK przede wszystkim na praktyce
wiedzK w zakresie technik wytwórczych, którK jednak dalej okreQla
tradycyj-nym terminem „ars”. Wynika to z jednej strony z ukazania wspólnego nauce
i sztuce celu utylitarnego, a nade wszystko z wyakcentowania roli niezbVdnych
usprawniec, zwZaszcza inwencyjnoQci i wprawy, która takOe w nauce moOe siV
przeksztaZcib w zwykZK rutynV. SprzyjaZa temu rola rzemieQlników w
ówczes-nym postVpie technologiczówczes-nym, bVdKcym bardziej efektem odkrywczej
dzia-ZalnoQci praktyków niO efektem zastosowac teorii naukowej
69. Podobnie w
kate-goriach inwencji i sprawnoQci bVdzie postrzegaZ dziaZalnoQb artystycznK, chobby
sZuOyZa nie tyle zaspokojeniu potrzeb praktycznych, co zadowoleniu
70.
KulturV naukowK postulowanK przez d’Alemberta najbardziej bodaj
okreQla dbaZoQb o okreQlenie istoty i funkcji szeroko pojVtego tzw. z m y s Z u
f i l o z o f i c z n e g o (esprit philosophique) jako synonimu pewnoQci czy
dogZVbnoQci analiz („siVga rródeZ wszystkiego”
71. Mówi on o koniecznoQci
68 D’ A l e m b e r t. Essai sur les éléments de philosophie, w: Œuvres complètes de d’Alem-bert t. 1 s. 181-188, 191-193.!
69 T e n O e. Discours préliminaire de l’Encyclopédie. W: Œuvres complètes de d’Alembert
t. 1 s. 39-43, 93-98; t e n O e. Wst@p do Encyklopedii s. 40-44, 124-133. Tendencja ta byZa charak-terystyczna dla edytorów Encyklopedii, którzy poszukiwali symbiozy poszczególnych sztuk mechanicznych z odpowiednimi dziedzinami nauki, np. tkactwa artystycznego z historiK czy zegarmistrzostwa z astronomiK, co miaZo podnieQb rangV sztuk mechanicznych. I. S t a s i e -w i c z [- J a s i u k o -w a]. PoglDdy na nauk@ -w Polsce okresu OB-wiecenia na tle europejskim. Ossolineum 1967 s. 72. Szczególne zasZugi w tym wzglVdzie ma Diderot, dziVki któremu Ency-klopedia zawiera bogaty zestaw plansz, dajKcych wglKd w ówczesnK kulturV materialnK, np. w zakresie dziaZalnoQci rzemieQlniczej. Zob. C h a u n u. Cywilizacja wieku OBwiecenia s. 358. Por. J.R. P a n n a b e c k e r. Representing Mechanical Arts in Diderot=s Encyclopédie. „Techno-logy and Culture” 39:1998 z. 1 s. 33-73; P. S c h i r m b e c k. Anfänge der modernen Welt – Arbeit, Technik, Kultur in Kupferstichen der Enzyklopädie 1750-1780. Rüsselsheim 1982.!
70 D’A l e m b e r t. Discours préliminaire de l’Encyclopédie. W: Œuvres complètes de d’Alem-bert t. 1 s. 42; t e n O e. Wst@p do Encyklopedii s. 44-45. Por. A.C. S i m o w i t z. Theory of Art in the Encyclopédie. Ann Arbor, Mi. 1983; K. G a b r y j e l s k a. Doktryny literackie i estetyczne w has>ach Encyklopedii Diderota. Wroc$aw 1986; K. S e m s c h. Abstand von der Rhetorik. Strukturen und Funktionen ästhetischer Distanznahme von der „ars rhetorica“ bei den franzö-sischen Enzyklopädisten. Hamburg 1999.!
71 „[…] esprit philosophique qui remonte à la source de tout” (D’ A l e m b e r t. Discours préliminaire de l’Encyclopédie. W: Œuvres complètes de d’Alembert. t. 1 s. 35; t e n O e. Wst@p do Encyklopedii s. 34).!
formuZowania metafizyki kaOdej nauki, co jest jednak przeciwne negatywnie
ocenianemu esprit de système, „który wszystko chce mieb naocznie i niczego
nie przypuszczab”. Jest to, jak wskazano wyOej, wZaQciwy matematyce esprit
purement géometrique, który ma ograniczony zasiVg („son talent est restreint
dans une sphère étroite bornée”) i uznaje za prawdV tylko to, co jest mu
bezpoQrednio dane. WZaQciwy duch filozofii esprit géometrique chce
nato-miast objKb swym zasiVgiem caZoQb poznania („applicable à tout”), a wiVc
tak-Oe sferV pozostajKcK w „mroku i daleko”, co zdaniem A. Schober ma
odpo-wiadab Pascalowskiemu esprit de finesse, a wiVc przyrodzonej bystroQci
72.
WZaQciwie pojVty duch filozoficzny (véritable esprit philosophique) ma
umoOliwib dotarcie do podstawowych zasad rzeczywistoQci. Wydaje siV, Oe
utoOsamia siV on z celem nowoOytnie pojVtej logiki, która przeksztaZcaZa siV
w epistemologiV, nawet w sensie swoistej medicina mentis, rozszerzajKc pole
ksztaZcenia logicznego z dbaZoQci o formalnK prawidZowoQb procedur
nauko-wych o troskV o wyksztaZcenie postawy krytycznego wydawania sKdów
w szeroko pojVtej praktyce Oyciowej
73. Odpowiada to ogólnikowo pojVtemu
rozumieniu bystroQci umysZu (sagacité), jego elastycznoQci (flexibilité),
w formie umiejVtnoQci przewidywania i swoistego wyczuwania prawdy,
wprost odnoszonego przez d’Alemberta do sztuki przewidywania (art de
conjecturer)
74. To z kolei zdaje siV odpowiadab Pascalowskiemu esprit droit,
który „wyciKga wnioski z niewielu zasad” oraz „wnika Oywo i gZVboko
w konsekwencje zasad”, a takOe odznacza siV „siZK i trafnoQciK”. Tak pojVty
esprit philosophique, toOsamy z esprit droit, umoOliwiaZby dKOenie do
sfor-muZowania zasad, które stanowiK zaZoOenia wszystkich nauk. PodstawK ich
przyjVcia sK nie tyle skomplikowane racjonalne zabiegi heurystyczne, ile
raczej wspomniana droga instynktowna. Postawa ta jednoczeQnie pozwala
uniknKb abstrakcjonizmu, gubiKcego swoistoQb konstytuujKcK kaOdK rzecz
75,
72 D’ A l e m b e r t. Discours préliminaire de l’Encyclopédie. W: Œuvres complètes de d’Alem-bert t 1 s. 77-78, 127; t e n O e. Wst@p do Encyklopedii s. 99-100; t e n O e. Essai sur les éléments de philosophie. W: Œuvres complètes de d’Alembert t. 1 s. 154. Por. A. S c h o b e r. D’Alembert der vermeintliche Vater des Positivismus. Eine historisch-systematische Untersuchung. Erlangen 1982, s. 48-55.!
73 Na przykZad w przypadku J. Locke’a rozwaOania dotyczKce natury i szeroko pojVtych zadac
logiki stanowiK poczKtek traktatu Of the Conduct of the Understanding. J. L o c k e. O w>aBciwym u\ywaniu rozumu. W: t e n O e. Rozwa\ania dotyczDce rozumu ludzkiego. PrzeZ. B. Gawecki. T. 2. Warszawa 1955 s. 499-522; t e n O e. Some Thoughts on the Conduct of the Understanding. W: The Works of John Locke. T. 1-10. London 18233; repr. Aalen 1963 – t. 3 s. 205-222.!!
74 D’ A l e m b e r t. Essai sur les éléments de philosophie s. 154.!
75 T e n O e. Réflexions sur l’usage et sur l’abus de la philosophie dans les matières de gout.
a wiVc tym samym zapewnia tak waOne w epistemologii d’Alemberta
zako-rzenienie w sferze danych doQwiadczenia.
Idea integralnie pojVtego ducha filozoficznego znalazZa zastosowanie
w dbaZoQci d’Alemberta o sformuZowanie wZaQciwej k l a s y f i k a c j i n a u k.
OpracowaZ jK tyleO dla potrzeb okreQlenia metodologii Encyklopedii, co
wynika ona ze swoiQcie metafilozoficznego podejQcia, charakteryzujKcego
bodaj najbardziej jego styl uprawiania nie tylko filozofii, ale i nauki pojVtej
w sensie wVOszym (nowoOytnym)
76. W porzKdkowaniu nauk d’Alembert
deklaratywnie wzoruje siV na Baconie
77, faktycznie jednak oddaje meandry
staroOytnych, Qredniowiecznych i nowoOytnych dyskusji na temat
dyferen-cjacji i unifikacji ówczeQnie uprawianych nauk. FormuZuje on bowiem
roz-maite wizje uporzKdkowania nauki, operujKc tyleO podejQciem
systematycz-nym, co historyczsystematycz-nym, zestawiajKc przykZadowo traktowane podziaZy nauk
w aspekcie mniej lub bardziej koniecznego charakteru nauk, ich przedmiotu,
wartoQci kryteriologicznej, rródZa pochodzenia (objawienie, rozum czy
uczu-cie) oraz celu (praktyczny i teoretyczny). Wszystkie te aspekty mieszczK siV
doskonale w systemowym i jednoczeQnie genealogicznym, w sensie
psycho-logicznym i po czVQci historycznym przedstawieniu. Chob przyznaje tej
dyferencjacji i unifikacji charakter normatywny, to wieloQb
zaproponowa-nych ujVb wskazuje na ich wzglVdny, a nawet wtórny charakter
78.
Wskazana wyOej perspektywa zdroworozsKdkowo zorientowanej teorii
poznania, zespalajKcej empiryzm z racjonalizmem, przy wyakcentowaniu
roli instynktu, tZumaczy wagV tyleO elementarnej sfery potrzeb, co teO
roz-76 Por. A. C r u m e y. D’Alembert’s Principle. Memory, Reason and Imagination. Sawtry
1996; H.J. d e V l e e s c h a u w e r. Autour de la classification psychologique des sciences. Juan Huarte de San Juan, Francis Bacon, Pierre Charon, D’Alembert. Pretoria 1958.!
77 O ile w samym Wst@pie do Encyklopedii d’Alembert odwoZuje siV do klasyfikacji Bacona,
sygnalizujKc równoczeQnie odstVpstwa, co zbiera zwZaszcza w dwóch dodatkach omawiajKcych klasyfikacjV tego autora w zestawieniu przynajmniej z Prospektem do Encyklopedii i doZKczonym doc ukZadem tabelarycznym nauk, które wyszZy pierwotnie spod pióra Diderota, to przecieO prawdK jest, Oe w pórniejszych wydaniach Discours minimalizowaZ rolV tych filiacji, zarówno w zakresie problematyki genezy ludzkiego poznania, co stanowi czVQb pierwszK tego dzieZa, jak teO w odniesie-niu do czVQci drugiej, która stanowi filozoficznK historiV rozwoju nauki nowoOytnej. Zob. z do-kumentacjK H a l p e r n. Rzekoma i prawdziwa klasyfikacja wiedzy d’Alemberta s. 6-9.!
78 WaOniejsze od podziaZów nauk, czyli od systematyzacji okreQlanej jako metafizyczna, jest
uprawianie samych nauk, które jedynie porzKdkujK w sensie dedukcyjnym, a wiVc rozpoczyna siV od nauk najbardziej abstrakcyjnych, gdy przeciwny mu jest porzKdek genealogiczny, ludzkoQb bowiem poczVZa od wiedzy konkretnej, a stworzyZa wiedzV dotyczKcK abstraktów, czyli oderwa-nych wZaQciwoQci, by mogZa je tym gZVbiej poznab. D’ A l e m b e r t. Discours préliminaire de l’Encyclopédie. W: Œuvres complètes de d’Alembert t. 1 s. 53-54; t e n O e. Wst@p do Encyklo-pedii s. 61-63.!
