Czasy N ow ożytne,
tom IV /1998Periodyk poświęcony dziejom polskim i powszechnym od XV do XX wieku
Emilia D en kiew icz-S zczep an iak (Toruń)
O rganizacja Todta w bud ow ie system u niem ieckich fortyfikacji na terenie N orw egii w okresie II w ojny św iatow ej
C iekaw ym i m ało znanym zagadnieniem okresu II w ojny św iatow ej je st budow a system u niem ieckich fortyfikacji w ojskow ych w N o rw e g ii'. Ich ilość i rozmiary św iadczą o tym , że kraj ten zam ieniono podczas w ojny w potężną twierdzę obronną H itlera na północy. P race fortyfikacyjne trw ały w N orw egii przez ca łą wojnę, ale najw iększe ich natężenie przypadło na lata 1942-1944, kiedy w iększość budów fo rty fik a c y jn y c h b y ła w y k o n y w a n a p rz e z p a ra m ilita rn ą o rg an iz ac ję budow laną, z w a n ą od nazw iska je j założyciela, dra inż. F ritza Todta (1 8 9 1 -1 9 4 2 ), O rganizacją Todt2 (OT).
Z anim zostanie przedstaw iony udział O T w budow ie „tw ierdzy n orw eskiej” , należy podać pow ody, dla których N orw egia stała się obiektem szczególnego zainteresow ania H itlera.
Po trwającej 6 tygodni kam panii norwesko-niem ieckiej, H itler zajął w czerwcu 1940 r. p o łu d n io w ą i środkow ąN orw egię, zaś do północnej je j części, Finnm arku, wojska W ehrm achtu w kroczyły dopiero w połow ie sierpnia tego ro k u 3. B ył to czas, kiedy północna N orw egia zaczęła odgryw ać coraz w ięk szą rolę w planach
1. W dalszej części artykułu używa się za źródłami niemieckimi określenia „twierdza norweska” (Festung Norwegen)
2. Na wiosnę 1942 r. została utworzona grupa operacyjna (Einsatzgruppe) OT pod nazwą „Wiking”, obejmująca swym działaniem Danię i Norwegię. Na jej czele stanął Willy Henne, bliski współpracownik Todta z czasów przedwojennych, patrz: F. W. Seidler, Die Organisation Todt. Bauen f r Staat und Wehrmacht 1938-1945, Koblenz 1987, s. 54- 60
strategicznych H itlera. W ów czas dow ództw o W ehrm achtu, n a czele którego stal gen. N .v o n F a lk e n h o rst4, otrzy m ało trzy z a sa d n icz e za d an ia do w ykonania: p rz y g o to w a n ie p o łu d n io w o -z a c h o d n ie j N o rw e g ii ja k o b az y w y p ad o w ej dla planow anej inw azji n a W ielką B rytanię (akcja „S eelö w e”), uczynienie północnej N orw egii je d n ą z b ram w jazdow ych dla przem arszu w ojsk i agresji na Zw iązek Sow iecki (plan „B arbarossa” ) oraz stw orzenie tam w arunków do obrony przed in w az ją b ry ty jsk ą w N orw egii. P ierw sze z zadań zw iązane z atakiem na Anglię zostało odłożone na czas nieokreślony, n atom iast dw a pozostałe, ze w zględu na p rz y g o to w y w a n ą p rz e z H itlera kam p an ię n a w sch o d z ie i niebezpieczeństw o za ata k o w a n ia N o rw e g ii p rzez alian tó w o d stro n y m orza, p o zo staw a ły nadal ak tu a ln e . H itle r p rz y w ią z y w a ł o g ro m n ą w ag ę do stra te g ic z n e g o p o ło ż en ia norw eskiego F innm arku. Przyczyna była prosta: plan „B arbarossa” b ył w trakcie opracow yw ania, a H itler chciał za w sze lk ą cenę uniknąć prow adzenia w ojny na dw a fronty. O baw iał się, że B rytyjczycy b ę d ą próbow ali w ylądow ać w N orw egii i z o rg a n iz o w a ć m ie js c o w ą lu d n o ść do n ie p o k o jó w i w y stą p ie ń p rze ciw k o N iem com , kiedy on rozpocznie w ojnę z S ow ietam i3. Stąd tak bardzo zależało mu na zw ięk szen iu sto p n ia obronności N orw egii, a zw łaszcza jej północnej części, która m ia ła d odatkow o stanow ić bazę dla w ojsk niem ieckich, w ysyłanych do fińskiej Laponii i na północny odcinek frontu w schodniego. Po pierw szym , udanym nalocie pow ietrznym aliantów na Lofoty w dniu 4 m arca 1941 r., H itler przekonany o słuszności sw ych w cześniejszych obaw, 18 m arca t.r. w ydał rozkaz o obronie norw eskich w ybrzeży przez artylerię w ojsk lądowych (Sicherung der norwegischen K ste d u rch die H ee resartilleri)6. Spow odow ało to skierow anie do N orw egii 160 baterii w ojsk lądow ych, składających się z dział różnego typu. M iały one być zainstalow ane do końca m aja 1941 r., a w ięc na krótko przed przystąpieniem Trzeciej R zeszy do realizacji planu „B arbarossa”7. Po kilku tygodniach działań
4. Nikolaus von Falkenhorst (1885-1968) z urodzenia von Jastrzembski. Nazwisko zmienił w 1911 r. W lutym 1940 r. otrzymał zadanie opracowania planu operacji „Weserbung”, a następnie kierowania najazdem na Norwegię. 25 lipca został mianowany naczelnym dowódcą Wehrmachtu w Norwegii (Wehrmachtsbefelshaber in Norwegen) i sprawował to stanowisko do 18.12.1944r, szerzej patrz: Nor.sk Krigsleksikon 1940-45 pod red. H. F. Dahl i in., Oslo 1995 (dalej NKL), s. 89-90. 5. S. Kjedstadli, Hjemmestyrkene, Oslo 1959, s. 31-32.
6. Ibid., s. 34.
7. J. E. Fj0rtoft, Tyske kystfort i Norge, Arendal 1982, s. 8, 33.
zbrojnych na w schodzie, kiedy w iadom ym ju ż było, że w ojna ze Z w iązkiem Sow ieckim nie skończy się szybko, kw estia podniesienia obronności w ybrzeży N orw egii, stała się je d n y m z głów nych filarów dalszej strategii w ojennej H itlera. 14 grudnia 1941 r. w ydał on dyrek ty w ę zbudow ania now ej, na k ształt linii Siegfrieda, ściany zachodniej „od Pirenejów do N ordkappu” , w łączając tym samym całe w ybrzeże N orw egii do budow y system u fortyfikacji obronnych. Później linię tę, ciągnącą się dalej na południe poprzez w ybrzeża Danii, Holandii, Belgii i Francji nazwano „Ś cian ą A tlan ty ck ą”8. N astępne naloty aliantów na L ofoty i zachodnie w y b rz eż e N o rw e g ii w k o ń cu g ru d n ia 1941 r. u tw ie rd z iły H itle ra w je g o przekonaniach i przyczyniły się do w ysłania dalszych baterii i d ział9. P oza tym Hitler, w brew opiniom w iększości dow ódców z jego sztabu, próbujących nam ów ić go do zw rócenia uw agi n a F rancję i p ó łn o c n ą A frykę, ja k o m iejsca ew entualnego lądowania aliantów, p ostanow ił „obsadzić” N orw egię w ojskam i W ehrm achtu. O ile je szc ze je sie n ią 1941 r. nie zam ierzał pow iększać liczby w ojsk lądow ych w Norwegii, uważając, że niebezpieczeństw o inwazji aliantów będzie m ożna odrzucić siłami w ojsk m orskich i pow ietrznych, to z początkiem 1942 r. je g o stanow isko w tej spraw ie uległo w yraźnej radykalizacji. N a konferencji w dniu 22 stycznia 1942 r., H itler nazw ał N orw egię obszarem , na którym ro zstrz y g n ą się losy w ojny („das Schicksals - gebiet” ) tw ierdząc, że nastąpi tam lądow anie sił a lian c k ic h 10. W rezultacie począw szy od lutego 1942 r. zaczęła się m aso w a w y sy łk a w ojsk niem ieckich z innych frontów na północ. Jeszcze na początku lutego 1942 r.
8. A. F. Wilt, The Atlantic Wall. H itler’s defences in the West 1941-44, Iowa 1975, s. 158, także NKL, s. 98.
9. W ciągu wojny skierowano do Norwegii ca. 2500 dział różnego kalibru, pochodzących z wielu okupowanych krajów, w tym również z Polski, patrz: J. E. Fj0rtofl, s. 46.
10. Hitler miał pewne podstawy, by obawiać się zagrożenia aliantów od strony morza, początkowo bowiem Churchill brał pod uwagę operację w północnej Norwegii (akcja „Jupiter”). Ostatecznie jednak już wiosną 1942 r. dowództwo alianckie wykluczyło Norwegię jako cel inwazji, a przeprowadzane naloty na wybrzeża Norwegii miały na celu podtrzymanie uwągi Hitlera na umacnianiu pozycji
niemieckich w Norwegii, gromadzeniu tam wojska i sprzętu, zamiast szykowania się do inwazji we Francji, patrz: P. Ludów, Britain and Northern Europe 1940-1945 [w:] Scandinavian Journal o f History, 1973/4, s. 123-162, także L. Oberdörfer, Norwegen in den strategischen Täuschungsmanövern der Westmächte 1941-1944, [w:] 9. Gesselschaftswissenschaftliches Seminar DDR-Finnland, Greiswald 1985, s. 162-170.
znajdow ało się w N orw egii zaledw ie ok. 100 000 żołnierzy W ehrm achtu, ale już w ciągu lutego i m arca 1942 r. przyw ieziono tam praw ie 85000 żołnierzy, w k w ietniu dalsze 65000, a w m aju - 35000. łącznie pod koniec m aja 1942 r. stacjonow ało w N orw egii około 185000 żołnierzy, z k tórych 35000 w ysłano dalej na front do F in lan d ii11. W czerw cu 1942 r., stan liczebności w ojsk W ehrm achtu w N orw egii w yniósł 250000, by pod koniec okupacji osiągnąć liczbę 3 5 1 0 0 0 1".
* * *
D ow ódca W ehrmachtu w Norwegii gen. N .v.Falkenhorst, zdawał sobie sprawę z faktu, że w ykonanie fortyfikacji i w yposażenie w działa artyleryjskie całej, silnie rozczłonkow anej, liczącej blisko 3500 km linii brzegow ej je st nierealne. Uważał też, że alianci w y b io rą te m iejsca do lądowania, które posiadały bezpośredni dostęp do dróg, kolei, portów , lotnisk, itp., w przeciw nym razie nie zdołaliby przerzucić w głąb górzystego terenu w iększych jednostek w ojskow ych. D latego też, prace f o rty f ik a c y jn e u ru c h o m io n o w re jo n ie k ilk u lic z ą c y c h się , ze w zg lę d ó w strategicznych, m iast i portów, głów nie na w yspach znajdujących się na wejściu do fiordów, które prow adziły do ośrodków m ie jsk ich 13. N ajw ażniejsze z m iast i w ysp, o szczególnym znaczeniu dla prow adzenia w alki obronnej, uzyskały status tw ierdz. O kreślenia tego używ ano w stosunku do sam odzielnych pod względem w ojskow ym jed n o stek . N orw egia podczas w ojny podzielona była na 5 okręgów w ojsk o w y ch z siedzibam i w O slo, Stavanger, B ergen, T rondheim i N arviku. Tw ierdze nie podlegały dow ództw u tych okręgów , a bezpośrednio głów nem u dow ódcy W ehrm achtu gen. Falkenhorstow i. N a obszarze, należącym do danej tw ierdzy, zn a jd o w ały się zazw yczaj w szy stk ie ro d zaje w ojsk, bazy artylerii n adbrzeżnej, oddzielne dla m arynarki i dla piechoty oraz baterie przeciw lotnicze Luftw affe. K om endantem tw ierdzy w yznaczano tego spośród oficerów , który p o s i a d a ł n a j w y ż s z y r a n g ą s to p ie ń w o js k o w y , n ie z a le ż n ie o d r o d z a ju
11. BA-MA, RW39/88, Abt.TO/Ia, Monatsbericht April, Mai 1942
12. Z podziałem na rodzaje wojsk podział przedstawiał się następująco: wojska lądowe 192 000, marynarka - 80 500 i siły powietrzne - 49 500. Resztę w liczbie 29 000 stanowiły SS, policja OT, Transportflotte Speer i personel cywilny, patrz: NKL, s. 446.
13. J. E. Fj0rtoft, s. 8.
reprezentow anych przez niego sił w ojskow ych. O dpow iadał on za w szystkie, stacjonujące na podległym m u obszarze, jednostki w ojskow e bezpośrednio przed gen. F alkenhorstem 14. Do m iast, m iejscow ości oraz w ysp, które uzyskały status twierdzy, począw szy o d północy, zaliczono: K irkenes, Lakselv, A lta, N arvik, Harstad, B odd, d’rlandet koło Trondheim , G ossen na w yspie A ukra (koło ólesund), Kxistiansund, Bergen, w yspa H erdla koło Bergen, Stavanger, Lista i K jevik w pobliżu K ristia n san d n a p o łu d n iu N o rw e g ii15. P o nadto d la w sp a rc ia obrony prowadzonej przez tw ierdze, w b liskim ich sąsiedztw ie, na w yspach położonych w r o z w id le n ia c h fio rd ó w z a k ła d a n o b a z y ( S ttz p u n k t) i p u n k ty o b ro n n e (K am pfpunkt), prow adzone przez je d e n rodzaj w ojsk. W bazach znajdow ało się po kilka stanow isk dział artylerii nadbrzeżnej, m arynarki lub piechoty, zaś w punktach obronnych - tylko je d n o stanow isko arty lery jsk ie16. Taki „punktow y” system fortyfikacji narzucały w arunki geograficzne tego kraju. „P oszarpana” linia brzegowa, z daleko w chodzącym i w głąb lądu fiordam i i tysiącam i w ysepek, nie nadaw ała się na b u d o w an ie lin ii obro n n ej ty p u linii S ieg rie d a. N a system „punktow ych” um ocnień składały się te m iejsca i obszary linii brzegow ej, które uważano za najdogodniejsze dla ataku aliantów od strony morza.
* * *
P oczątkow o O T nie b rała u d ziału w pracach forty fik acy jn y ch . B u d o w ą stan ow isk dla d ział i b aterii z a jm o w a ły się w ojska in ż y n iery jn e i oddziały budow lane niem ieckiej m arynarki i sił pow ietrznych oraz w ypożyczane przez nie sporadycznie oddziały budow lane w ojsk lądowych 1 . Zgodnie z dyrektyw ą Hitlera z 14 grudnia 1941 r., w ojska lądow e uczyniono odpow iedzialnym i za rozbudow ę obrony w ybrzeża. Sztab w ojsk inżynieryjnych znajdujący się w sztabie m arynarki został rozw iązany w m arcu 1942r, a b u d o w ą obiektów fortyfikacyjnych zajęły się oddziały inżynieryjne w ojsk lądow ych, które do jesien i t.r. przejęły całość prac.
14. K. R0d, J. Julnes (red.), Aukra gjennom tidene 1995. Krigsór ogfredsfeiring, (dalej: Aukra gjennom tidene) Aukra 1995, s. 33n.
15. S. Kjedstadli, s. 194. 16. Aukra gjennom tidene, s. 33. 17. J. E. Fj0rtoft, s. 91,93.
Do zarządzania pracam i fortyfikacyjnym i został przydzielony gen. Falkenhorstowi oficer, k tóry otrzym ał stanow isko Inspektora ds. F ortyfikacji Północ z siedzibą w O slo 18.
P ierw si inżynierow ie O T i niem ieckie firm y budow lane zw iązane z OT, przy b y li do N o rw egii ju ż na w iosnę 1940 r., ale głów nym przedm iotem ich zainteresow ania b yła realizacja planów, zw iązanych z rozbudow ą m iasta i stoczni w T ro n d h e im '9. P onadto od m aja 1941 r. O T została zatrudniona do b udow y dużej bazy dla niem ieckich ubotów w porcie tego m iasta. B aza ta składała się z trzech ogrom nych, p o łączonych ze so b ą bunkrów betonow ych, dw óch zasadniczych o nazw ach D ora I i D o ra II oraz bunkru pom ocniczego. D ora I i D ora II miały podobne rozm iary: 150 m długości, 100 m szerokości, z tunelam i w jazdow ym i, które prow adziły do suchych i m okrych doków. B unkier pom ocniczy, zawierający in stalacje grzew cze dla całej bazy został um ieszczony pom iędzy D ora I i Dora II20 . W arto dodać, że b unkry te sto ją d o dzisiaj w T rondheim i stanow iąnajlepsze d o w o d y n ie m ie c k ie j d z ia ła ln o ś c i w ty m m ie ś c ie . P o p rz y s to s o w a n iu , są w ykorzystyw ane do różnych celów p rzez firmy, m .in. ja k o m agazyny tow arow e i sklepy21. W D ora I m ieści się także oddział norw eskiego A rchiw um Państwowego.
Z atru d n ien ie O T w budow ie „tw ierdzy n o rw esk iej” datuje się dopiero od połow y 1942 r., kiedy do N orw egii przysyłano coraz w ięcej w ojsk W ehrmachtu. W ów czas zakres prac budow lanych OT ja k o organizacji pracującej na potrzeby W ehrm achtu znacznie się rozszerzył. 13 m aja 1942 r. H itler w ydał A. Speerow i
-18. Ibid., s. 93.
19. A. Speer, Wspomnienia, W-wa 1973, s. 253-254, także H. K. Samstad, Krigsmarineverftet i Trondheim 1940-1945. Semesteroppgave vedAVH Universitelet i Trondheim, s. 6-12.
20. Dora I posiadała 5 tuneli wjazdowych, które prowadziły do 3 suchych i 2 mokrych doków. Na dnie bunkra znajdowały się pomieszczenia dla 2 oficerów stopnia wyższego, 27 - stopnia niższego i 250 osób załogi. Ponadto mieściły się w nim warsztaty naprawcze ubootów. Dwa suche doki Dora I były wyposażone w nowoczesne wówczas hydrauliczne urządzenia do podnoszenia, które mogły podnieść uboot na wysokość około 3m od podłoża. Każdy z 5 doków posiadał przejezdny dźwig o nośności 2 ton. W styczniu 1945 r. Dora I osiągnęła pełną wydajność obsługi i mogła przyjmować 7-9 ubootów każdy o wadze 750 ton; patrz: H. K. Samstad, s. 18-22, 28-29.
21. H. Melien, Dora en kirkegórd [w:] Adresseavisen, 9.4.1988, dodatek ilustrowany - Uke-Adressa, s. 6-7.
m in is tr o w i d s. u z b r o je n ia i a m u n ic ji, b ę d ą c e m u z a r a z e m G e n e ra ln y m P ełnom ocnikiem ds.budow lanych, a od lutego 1942 r. (po śm ierci F.Todta) także szefem O T - rozkaz w ykonania przedsięw zięć budow lanych w N orw egii, które miały „rozstrzygające znaczenie dla dalszych losów w ojny” . R ozkaz ten nazw any w skrócie „Program em W iking” , był w istocie w ykazem najpilniejszych inw estycji budow lanych w N orw egii, które „m usiano w ykonać z użyciem w szelkich środków i w ja k najkrótszym czasie” . W iększość z nich H itler przekazał do w ykonania OT. W przypadku prac dla m arynarki O T m iała działać w porozum ieniu z jej naczelnym dow ództw em (O berkom m ando d er M arine)22.
N a p ie rw s z y m m ie js c u r o z k a z u z n a jd o w a ła s ię b u d o w a tw ie rd z y (F estungsbau), czyli fo rty fik a cji w ojsk o w y ch na w y b rzeżu n o rw e sk im 21. W czerwcu 1942 r., Inspektor ds. fortyfikacji przedstaw ił program budow y „tw ierdzy norw eskiej” , którego w ykonanie zlecono OT. D la zrealizow ania tego program u przew idziano w ykorzystanie 518000 m 3 żelbetonu, 238000 m 3 beto n u ubijanego oraz w ograniczonym rozm iarze drążenie w skałach. W zdłuż linii brzegow ej, częściowo na niezam ieszkałych w yspach, zaplanowano rozbudow ę baz dla artylerii w ojsk lądow ych i m orskich oraz różnego rodzaju obiektów dla obrony lotnictw a. W p ro g ra m ie p rz e w id z ia n o w y b u d o w a n ie sta n o w is k d la b a te r ii a rty le rii nadbrzeżnej (w tym 6 dla baterii ciężkiego kalibru), stanow isk dow odzenia i kierow ania ogniem , w znoszenie b unkrów dla załóg, b unkrów sanitarnych itp. D la marynarki zaplanow ano budow ę dw óch baterii torpedow ych i radiostacji w rejonie Trondheim . O bok stałych budo w li, O T otrzym ała także za d an ia w zn o szen ia różnego rodzaju um ocnień p o low ych oraz w ykonyw ania prac pom ocniczych. N ależały do nich budow y dróg dojazdow ych, tuneli w skałach, bu d o w a nabrzeży transportow ych i szereg innych tego typu robót, od których zależała realizacja zasadniczych prac fo rtyfikacyjnych24.
22. Die Okkupationspolitik des deutschen Faschismus in Dänemark und Norwegen (1940-1945). Dokumentauswahl und Einleitung von F. Petrick, Bd. 7 w serii Europa unterm Hakenkreutz hrsg. Bundesarchiv, Berlin-Heidelberg, 1992, dok. nr 58 Befehl Hitlers für Albert Speer, Reichminister für Bewaffnung und Munition und Generalbevollmächtigter für das Bauwesen, vom 13. Mai 1942 über Baumaßnahmen in Norwegen (Wiking-Programm), s. 136.
23. Z pozostałych przedsięwzięć budowlanych wyznaczonych do wykonania OT program wymienia budowę dróg, kolei arktycznej (Mo-Narvik-Kirkenes) i budowę bazy ubotów w Trondheim i Bergen.
W porów naniu z dotychczas przeprow adzanym i pracam i tego typu na ścianie zachodniej w e Francji i na wschodzie, firmy budow lane O T napotkały w Norwegii, zw łaszcza w je j północnej części, na w iele problem ów . B yły to p rzede w szystkim trudności zaopatrzeniow o-transportow e, w ynikające z braku m ożliw ości dojazdu. Wiele spośród instalow anych baterii, zw łaszcza na północy, um ieszczano w trudno dostępnych m iejscach, gdzie nie było żadnej drogi dojazdow ej, a je d y n y środek lokom ocji stanow iły łodzie i m ałe promy. K olejnym problem em , który pojaw ił się przy p row adzeniu w skałach prac m inerskich, było zaopatrzenie w niezbędny sprzęt, taki, jak : sprężarki pow ietrza, narzędzia, młoty, św idry pneum atyczne, itp. Ich niedostatek spow odow any był głównie stratam i statków niem ieckich na morzu, które dow oziły do N orw egii sprzęt w ojskow y, m ateriały pędne, budow lane oraz zapasy żyw ności. R ów nież skalny i górzysty teren w ybrzeża stw arzał dodatkow e p ro b lem y w in stalo w a n iu się firm b u d o w lan y c h i p ó źn iej, w w y k o n y w an iu zlec o n y ch prac. Z te g o pow odu, ja k ró w n ież ze w zg lę d ó w b ez p ie c z e ń stw a zakładano bazy w głębi lądu, co w ym agało z kolei dow ozu robotników , bądź d o chodzenia pieszo na stanow isko p racy25.
W s p o m n ia n e tru d n o śc i spraw iły, że p ra c e fo rty fik a c y jn e o g ran ic zo n o początkow o głów nie do budow y stanow isk ogniow ych dla pięciu najcięższych baterii nadbrzeżnych niem ieckiej M arine (M arine-K sten-B atterie = M K B ), kaliber 28cm, 30,5cm , 38cm 1 40,6cm oraz przyległych do nich fortów wojskowych. Baterie te, o zasięgu ognia 20000-40000 m, składające się z 3 -4 dział jednakow ego kalibru, um ieszczono po jed n ej w następujących rejonach: K ristiansand (bateria „Vara”, kaliber 3 x 38 cm ), Bergen (bateria „F elix” , k aliber 3 x 28 cm ), i T rondheim (bateria „O tto ” , k alib er 3 x 28cm ) oraz dw ie w O B L N arvik („T heo” i „E rich”- obie k alib er 40,6 cm )26. W szystkie bez w yjątku zostały zainstalow ane na skale, co spow odow ało, że oprócz prac betoniarskich konieczne były prace przy kruszeniu skał. W ykonyw ano je z użyciem m ateriałów w ybuchow ych, sprężarek i narzędzi pneum atycznych, obsługiw anych przez w ojska inżynieryjne W ehrmachtu. W roku
24. Riksarkivet Oslo (dalej RA), E.41/sak 91 d, OT-Einsatzgruppe Wiking, nr 1624/45 v. 1. mai 1945, Festungsbau der OT in Norwegen und Dänemark 1942 bis 1944 (dalej cyt. RA, Festungsbau der OT), I. Bauauftrag, s. 1-2.
25. Ibid., II. Baujahr 1942 - Norwegen, s. 2-3.
26. Szerzej o danych technicznych baterii, patrz: J. E. Fj0rtoft, s. 62, 70. 84
1942 tylko bateria „V ara” koło K ristiansand m iała gotow e 2 działa w m aju, a trzecie w listopadzie. Pozostałe z ww. baterii budow ano jeszcze w ciągu następnego roku. B ateria „F elix” koło B ergen (w ieża z trzem a działam i) osiągnęła gotow ość bojow ą w lipcu 1943 r., a b ateria „O tto ” na d’rlandet koło T rondheim b yła gotow a we w rześniu t.r. W iosną i latem 1943 r., uruchom iono w rejonie N arviku baterię „Theo” , z 4 działam i i częściow o d ru g ą „E rich” na w yspie E ngeldya n a południe od N arviku (dw a działa w sierpniu 1943r, a trzecie w styczniu 1944 r.)27. Pod koniec 1943 r., OT podjęła się w ykonania stanow iska dla je szc ze je d n ej baterii w rejonie P etsam o koło L iinaham ari („P eter” , kaliber 4 x 30,5cm ). B udow ano j ą w edług specjalnie przygotow anego przez O T projektu. Z akładał on w budow anie całej baterii, oprócz jej części czołow ej, w skałę. Część czołow a została w ykonana z żelbetonu. M aszynow nię i skład am unicji zaprojektow ano w form ie głębokiego tunelu w skale28. W czerw cu 1944 r. prace skalne przy w szystkich 4 działach źo stały w y k o n a n e w 95% . O d k w ie tn ia t.r. ro z p o c z ę to w y b e to n o w y w a n ie p r z e s trz e n i p r z e z n a c z o n e j n a k w a te r y d la z a łó g o b s łu g u ją c y c h d z ia ła . R ów nocześnie z pracam i szalunkow ym i przy stanow isku baterii prow adzono prace tow arzyszące takie, ja k budow a drogi dojazdow ej do baterii, b udow a m agazynów , placu obozow ego, zam askow yw anie baraków OT i baraków dla je ń có w wojennych. Prace przy w znoszeniu tej baterii były w yjątkow o trudne, bow iem ja k przy żadnej innej, przebiegały pod obstrzałem sow ieckiej artylerii z P ółw yspu R ybackiego, a także nalotów z pow ietrza29. Przerw ano je dopiero po zajęciu przez R osjan obszaru Petsam o, w p aździerniku 1944 r.
N ieco inny przebieg m iała b udow a szóstej baterii ciężkiego kalibru koło T dnsberg („ N e ro ” , k a lib e r 3 x 3 8 c m )30. R o z p o c z ę to j ą w m a rc u 1944 r. i kontynuow ano do kapitulacji. D w a działa zostały tam zam ontow ane, a trzecie oczekiw ało n a m ontaż31.
27. RA, Festungsbau der OT, s. 3 i 8.
28. Ibid., III, Baujahr 1943, pkt. b. Bauausfhrung Norwegen, s. 6.
29. RA, E.41/sak 91c, Arbeitsbericht der Einsatzgruppe Wiking Juni 1944, A 140/44 v. 31.VII. 1944, s. 2-3.
W latach 1 9 4 3 -4 4 , oprócz prac zw iązanych z b u d o w ą baterii nadbrzeżnych najw iększego kalibru, w ykonano stanow iska dla w ielu baterii i dział średniego i m ałego k alibru. P o n ad to OT zb u d o w ała pięć b aterii to rp ed o w y ch w rejonie T rdndelagu (L edangholm en, H asselvik, N ordlandet, Julholm en, O tterdy) i dwie w obszarze B ergen (H erdla i Lerdy). Do jej zasług zaliczyć należy w ykucie w skale w ielkiego, ja k na tam te czasy, zbiornika na m ateriały pędne o pojem ności 3000m 3 w rejonie T rondheim 32. W 1945 r., jednym i z w ażniejszych prac z zakresu p r z e d s ię w z ię ć f o rty f ik a c y jn y c h , b y ły : k o n ty n u a c ja ro b ó t p rz y b u d o w ie w spom nianej ju ż baterii w pobliżu Tdnsberg, budow a zbiornika na benzynę w skałach L janskollen, po praw ej stronie fiordu O slo i centrali telegraficznej w B ardufoss na półn o cy 33.
P oza w yżej w ym ienionym i pracam i, O T w ykonyw ała szereg innych zadań fo rty fik acy jn y ch m niejszego form atu, ja k stan o w isk a dla broni m aszynow ej, pokrycia betonow e dla stanow isk strzelniczych, tunele skalne, czy stanow iska dla dział lekkiego i średniego kalibru. B ilans całości tzw. zadań fortyfikacyjnych, przeprow adzonych do końca 1944 r., ilustruje poniższe zestaw ienie34:
Bunkry różnego rodzaju o grubości ścian 2,5 m
335 szt.
Stanowiska ogniowe dział, kaliber 28-40,6 cm
13 szt
Baterie torpedowe
9 szt.
Stanowiska dla broni maszynowej
586 szt.
Pokrycia dla dział i mniejszych stanowisk strzelniczych
933 szt.
Budowle w skałach
378 szt.
31. J. E. Fj0rtoft, s. 71.
32. RA, Festungsbau der OT..., s. 7,11 33. Ibid., V. Restarbeiten 1945, s. 14 34. Ibid., VI. Bauleistungen von 1942 bis 1944, s. 15.
Jak w ynika z pow yższego, m im o trudności, ja k ie napotkała O T w realizacji p ro g ra m u b u d o w y tw ie rd z y n o rw e s k ie j, o s ią g n ię to p o d w z g lę d e m ilo śc i w ykonanych trw ałych obiektów niespotykane rozmiary. R ów nie w ysoki był ich poziom techniczny przy zachow aniu bardzo dużego tem pa realizacji. N ajczęstszym m iernikiem w ydajności stosow anym przy w szelkiego rodzaju rozliczeniach była ilość zużytego betonu. P ierw otnie p lanow ano zastosow anie dw óch rodzajów betonu: żelbetonu, czyli betonu zbrojonego prętam i m etalow ym i i tzw. betonu ubijanego, czyli takiego, który p oprzez czynność ubijania uzyskiw ał m niejszą porow atość, a tym sam ym w ięk szą w ytrzym ałość. P óźniej, kiedy zaprojektow ano instalację najcięższych d ział na ścianie skalnej lub w ew nątrz skał, zastosow ano jeszcze dw a inne rodzaje betonu. Pierw szy z nich, tzw. beton naw ierzchniow y (Auskleidebeton), o znacznie wyższych param etrach technicznych, n iż ww. rodzaje, przeznaczony był do pokryw ania k opuł i nakryć nad bunkram i oraz stanow iskam i dla d z ia ł. D ru g i r o d z a j - to tz w . b e to n w y k o ń c z e n io w y u ż y w a n y d o w ybetonow yw ania nierów ności pom ieszczeń wykutych w skałach (F elshohlbau), np. kw ater dla załó g o bsługujących działa, m agazynów na am unicję i sprzęt wojskowy, itp. Planow ane i rzeczyw iste zużycie czterech rodzajów betonu w latach
1942-1944 ilustruje poniższa ta b ela35.
zużycie żelbeton [m1] beton ubijany [m>] beton nawierzchniowy [m’] beton wykończeniowy [m‘] RAZEM planowane 518.000 183.000 28.880 300.680 1.030.560 faktyczne 555.877 84.817 31.852 291.456 964.002
Pow yższe zestaw ienie św iadczy o prow adzeniu bardzo precyzyjnego system u rozliczeń m ateriałów budow lanych (cem ent, żwir, stal), je śli w eźm ie się pod uwagę, że funkcjonow ał on w trudnych w arunkach w ojennych i do tego w niesprzyjających w arunkach klim atycznych i geologicznych .(dom inował teren skalisty i nierzadko podm okły). N ależy dodać, że ten sposób rozliczania działał popraw nie w okresie stabilnej fazy operacji w ojennych (głów nie w ciągu 1943 r. i do połow y 1944 r.).
Jednak im bliższe było zakończenie wojny, tym bardziej spadała je g o spraw ność. M iały na to w pływ n astępujące czynniki:
1. przerzu can ie firm budow lanych z północy n a południe, spow odow ane zajęciem F inm arku przez w ojska sow ieckie;
2. zakłócenia w dostaw ach m ateriałów budow lanych i pędnych z południa, w ynikające z zatopień statków, niedoborów transportu kołow ego oraz z niespraw ności w przepływ ie inform acji w ew nętrznej (poczta kurierska z p o łudnia na północ szła 8 dni!);
3. trudności w przekonaniu kadry dow ódczej średniego szczebla OT i W ehrm achtu oraz przeciętnego robotnika, czy żołnierza co do słuszności k o ntynuow ania prac fortyfikacyjnych w sytuacji kończącej się wojny. Warto tu jeszcze zwrócić uwagę na specyfikę w ykonaw stw a prac budowlanych n a terenie N orw egii. Istniejące w tym kraju w arunki geologiczne pow odow ały bardzo pow ażne utrudnienia w realizacji prac, typu przygotow anie terenu pod budow ę, brak odpow iedniej ilości złóż żw iru - podstaw ow ego składnika betonu, problem y transportow e w ynikające z niedostatecznie rozw iniętej kom unikacji, itp. Z m u szało to firm y b udow lane, p racu jące dla O T do w p ro w a d za n ia nowych rozw iązań technologicznych. Stosow ano m.in. kruszenie i m ielenie skały do takiego stopnia, aby m ogła ona zastępow ać żwi r. Zam iast tradycyjnej konstrukcji bunkrów, m agazynów fortów itp., drążono tego typu obiekty w skałach, co przynosiło pow ażne oszczędności w zużyciu m ateriałów budow lanych. P orów nując dwa jed n ak o w ej w ielkości bunkry: je d e n zbudow any w całości z żelbetonu, a drugi w ykuty w skale, obliczono, że m ożna zaoszczędzić w ten sposób 20% czasu pracy, 30% drew na i m ateriałów pędnych, 65% m asy betonow ej i cem entu oraz 75% stali36.
36. Ibid., s. 3. Dla lepszego zobrazowania skali oszczędności warto dodać, że według standartów katalogowych opracowanych przez Inspektora ds. Fortyfikacji ściany i stropy bunkrów przy bateriach nadbrzeżnych powinny mieć grubość 2,5 m, określaną jako typ B. W użyciu znajdował się też typ B I, w którym ściany i sufit miały 1,2 m grubości, a ściany budowli o charakterze polowym tylko 40 cm. Typ A (odpowiednio 3,5 m) stosowano przy budowie baz dla ubotów; szerzej na ten temat J. E. Fj0rtoft, s. 107.
D o pow yższych rozw ażań należy dodać rów nież bardzo istotny problem w ykorzystania m iejscow ej i zagranicznej siły roboczej. P rzybyw ające z N iem iec i A ustrii firm y budow lane OT, p rzystępow ały do robót z nielicznym i w łasnym i załogami. W iele spośród firm otrzym yw ało „przydział” robotników w centralnym obozie O T w B erlinie. W praktyce je d n a k załogi kom pletow ane były na m iejscu, początkow o spośród dobrow olnie zgłaszających się do pracy, potem rów nież przym usow o zatrudnianych w ieśniaków i rybaków norw eskich. K iedy o d połow y 1942 r. z a cz ęło b rak o w a ć m ie jsc o w y c h ro b o tn ik ó w , u ru c h o m io n o m aso w e transporty siły roboczej praw ie ze w szystkich okupow anych przez T rzecią R zeszę krajów, w tym rów nież z ziem polskich37. W okresie od lipca 1943 r. do kw ietnia 1944 r. - najbardziej w ydajnym pod w zględem ilości przeprow adzonych prac fortyfikacyjnych, zatrudniano w N orw egii do tego typu p rac p rzeciętnie od 26000 do 30000 ludzi. W szczytow ej fazie zatrudnienia, przypadającej na g rudzień 1943 r. pracow ało 30200 robotników , w tym 4707 N iem ców , 7410 N orw egów , 3586 obcokrajow ców , 12805 je ń có w w ojennych i 1692 więźniów.
W stosunku do ogólnej liczby pracujących w ów czas w N orw egii w OT robotników, wynoszącej 56726 osób, zatrudnienie przy budow ie tw ierdzy stanow iło ponad 50% 38. Tak w ysoki procent zatrudnienia potw ierdza dodatkow o priorytet jaki dał H itler budow ie system u fortyfikacji w ojskow ych w N orw egii.
37. Szerzej na ten temat E. Denkiewicz-Szczepaniak, Polityka zatrudnienia w
Organizacji Todt-Einsatzgruppe Wiking w latach 1940-1945 [w:] Z dziejów Polski i Skandynawii, Instytut Polsko-Skandynawski, K0benhavn 1995, s. 159-169. 38. BA Aachen, R 501/94, Zahl der Arbeitskräfte des Einsatzes Norwegen von Juli 1943
bis April 1944, s. 49.
