View of Between Descartes and Berkeley: A Forgotten Chapter in the History of the British Early-Modern Philosophy

BARTOSZ UKOWSKI *

MIDZY KARTEZJUSZEM A BERKELEYEM

ZAPOMNIANY ROZDZIA Z DZIEJÓW BRYTYJSKIEJ FILOZOFII WCZESNONOWOYTNEJ

1. WPROWADZENIE

Niniejszy artyku ma speni przede wszystkim funkcj propedeutyczn. Dostarcza on szkicowej prezentacji programu bada podejmowanych aktual-nie przez jego autora, wychodzc od szczegóowego omówienia lecej u ich podstaw koncepcji metodologicznej. Jej sednem jest postulat podjcia bada zmierzajcych do próby rekonstrukcji dynamiki i immanentnej logiki roz-woju filozofii postkartezja skiej poprzez historyczno-teoretyczn analiz jednej z niezbadanych linii recepcji kartezjanizmu, wiodcej przez koncepcje brytyjskich mylicieli minorum gentium, m.in. Arthura Colliera, Johna Nor-risa i Richarda Burthogge’a. W artykule tym spróbuj wykaza, e drobiaz-gowe studia nad wspomnianymi doktrynami, wespó z analiz porównawcz postpujc wzdu schematycznej osi Kartezjusz – Malebranche – Berke-ley, winny pozwoli na teoretyczno-historyczne ugruntowanie systemu Ber-keleya (traktowanego jako punkt szczytowy postkartezja skiego idealizmu brytyjskiego) w nurcie szeroko rozumianej filozofii kartezja skiej. Zarazem przeledzenie dynamiki rozwoju postkartezja skiej myli w ramach jednej tradycji intelektualno-kulturowej powinno umoliwi wyprowadzenie ogól-nych konkluzji na temat logiki rozwoju systemów filozoficzogól-nych inspirowa-nych myl Kartezjusza.

Dr BARTOSZ UKOWSKI – Zakad Kognitywistyki w Instytucie Psychologii na Wydziale Nauk o Wychowaniu Uniwersytetu ódzkiego; adres do korespondencji: ul. Smugowa 10/12, 91-433 ód; e-mail: bartosz.zukowski@onet.pl

2. W CIENIU KARTEZJUSZA

– PARADYGMAT FILOZOFII NOWOYTNEJ

Ogólna odpowied na pytanie o punkt zwrotny w dziejach filozofii nowo-ytnej nie nastrcza wikszych trudnoci. Nie ulega wtpliwoci, e gówny nurt europejskiej refleksji XVII-XVIII wieku rozwija si w przestrzeni teo-retycznej uksztatowanej przez rewolucj kartezja sk. Charakterystycznie „mentalistyczne” ukierunkowanie metafizyki tego okresu, cienie ku repre-zentacjonizmowi w epistemologii, zaabsorbowanie problemem relacji mate-rii i umysu, sowem: wszystkie kluczowe elementy skadajce si na specy-ficzny krajobraz XVII- i XVIII-wiecznej myli, tkwi korzeniami w za-pocztkowanym przez Kartezjusza zwrocie ku podmiotowoci – ku mylce-mu i postrzegajcemylce-mu umysowi, stanowicemylce-mu odtd punkt wyjcia wszel-kiej filozoficznej refleksji. Niemniej szczegóowy model ewolucji myli postkartezja skiej (zwaszcza brytyjskiej) wci nie doczeka si wyczerpu-jcego opracowania. Jedn z przyczyn takiego stanu rzeczy jest zapewne okoliczno, e proces, któremu impuls daa filozofia francuska, sw kulmi-nacj osign na gruncie obcym: w filozofii brytyjskiej (zwaszcza w rady-kalnym idealizmie Berkeleya) oraz niemieckiej: w konstrukcji Kanta, wie -czcej proces subiektywizacji zachodniej myli. W rezultacie, cho zasad-nicza topografia „dyspersji” filozofii kartezja skiej jest doskonale znana, naszkicowana mapa zawiera zaledwie kilka punktów, rozsianych w znacznej odlegoci od siebie. Wobec koniecznoci przedzierania si przez odmienne konteksty jzykowe, spoeczno-polityczne i kulturowe autorzy syntetycz-nych prac ledzcych ewolucj XVII- i XVIII-wiecznej myli wol zazwy-czaj skoncentrowa narracj wokó wielkich „nazwisk” epoki: Malebran-che’a, Leibniza, Spinozy, Locke’a czy Berkeleya1. W konsekwencji, czcio-wo pod ciarem pitrzcych si trudnoci komparatystycznych, a po czci si naturalnej hierarchii wanoci, ogniwa porednie, z natury mniej orygi-nalne i interesujce, gin w cieniu wielkich koncepcji. Tym samym uwagi historii idei uchodzi jednak wielowymiarowa mozaika doktryn tworzcych waciw tkank postkartezja skiej filozofii, a nurt mylowy, biorcy pocz-tek z jednego róda, jawi si w paradoksalnie uproszczonej, schematycznej postaci – jako mgawica wysp filozoficznej refleksji, cilej lub luniej

1

Zob. np. D. RUTHEFORD (red.), The Cambridge Companion to Early Modern Philosophy, New York-Cambridge: Cambridge University Press 2006; F. COPLESTON, Historia filozofii, t. 4, prze. J. Marzcki, Warszawa: IW PAX 2008; take znacznie lepsz pod tym wzgldem prac S. NADLER (red.), A Companion to Early Modern Philosophy, Blackwell Publishing 2002.

powizanych kartezja skim kontekstem. Jednoczenie naukowym konstata-cjom umyka cigo linii rozwoju myli postkartezja skiej, mimo e ju pobiena analiza porównawcza postkartezja skich doktryn wywodzcych si z rónych tradycji jzykowych i kulturowych ujawnia szereg zadziwiajcych zbienoci i analogii, sugerujcych istnienie zjawiska, które McCracken okreli mianem „wewntrznej dialektyki kartezjanizmu”2. Poniewa rekon-strukcja wewntrznej logiki i dynamiki procesu historycznego wymaga od-tworzenia nieprzerwanej linii rozwojowej, ujawniajcej logiczne powizania midzy poszczególnymi ogniwami, kwestia ewolucji kartezjanizmu pozo-staje przedmiotem domysów i uogólnie . Gównym celem postulowanego w tym tekcie programu badawczego jest próba odwrócenia tej tendencji poprzez skierowanie historyczno-filozoficznych docieka na pisma post-kartezjan minorum gentium – krok wystarczajcy, by mapa, uwzgldniajca dotychczas jedynie „metropolie”, pokrya si sieci „wiosek” i „osad”. Jeden z najbardziej obiecujcych szlaków takiej refleksji wiedzie zapomnianymi drogami filozofii brytyjskiej, co unaocznia krótka analiza interesujcego wyjtku z dziejów brytyjskiego immaterializmu. Szczególna warto tego przypadku wynika z jego potencjau eksplikatywnego. Oprócz ukonkret-nienia sygnalizowanej wyej potrzeby historycznych bada pomniejszych ogniw brytyjskiej myli postkartezja skiej jego analiza wydaje si bowiem stwarza now perspektyw dla studiów nad jedn z najczciej komento-wanych brytyjskich doktryn – nad wczesn filozofi George’a Berkeleya. Szczegóowe rozwinicie tej hipotezy musi jednak zosta poprzedzone krót-kim wprowadzeniem w kontekst problemowy, którego sedno stanowi pewna historyczno-filozoficzna zagadka.

3. BRYTYJSKI IMMATERIALIZM – NIEOCZEKIWANY SPÓR O OJCOSTWO

W powszechnym, zarówno nieprofesjonalnym jak i naukowym, mniema-niu George Berkeley uchodzi za twórc i gównego – jeli nie jedynego – przedstawiciela nowoytnego brytyjskiego idealizmu czy te precyzyjniej

2

Ch. MCCRACKEN, Stages on a Cartesian Road to Immaterialism, „Journal of the History of Philosophy” 24 (1986), No. 1, s. 40. Cyt. za: S. BROWN, The English Malebrancheans, [w:] S. NADLER (red.), A Companion to Early Modern Philosophy, s. 383. Piszc ten tekst, nie miaem niestety dostpu do pracy McCrackena. Na podstawie abstraktu mona jednak wywnioskowa, e przedstawione w niejidee s w kluczowych punktach zbiene z tezami niniejszego artykuu.

immaterializmu. Teza ta, cho popularna, chtnie powtarzana i ugruntowana w literaturze, jest jednak w istocie faszywa. Berkeley nie jest bowiem ani jedynym, ani nawet pierwszym brytyjskim immaterialist doby postkarte-zja skiej. Powane racje historyczne ka uzna, e na miano to, w co naj-mniej równym stopniu, zasuguje mao znany angielski filozof, a zarazem podobnie jak Berkeley duchowny, Arthur Collier (1680-1732), autor dziea zatytuowanego Clavis universalis. A New Inquiry after Truth, Being a

De-monstration of the NonExistence or Impossibility of an External World3. W zgodnej opinii nielicznych badaczy, którzy poddali pismo Colliera do-kadniejszej analizie, przynajmniej niektóre jego tezy wykazuj zadziwiajce podobie stwo z twierdzeniami Berkeleya4. Icie Berkeleyowskie jest przede wszystkim gówne stanowisko Colliera – naczelnym celem jego wywodów jest wykazanie nieistnienia, a nawet niemoliwoci istnienia zewntrznego wzgldem umysu ludzkiego wiata materialnego5. Posikujc si nieco inny-mi przesankainny-mi, poruszajc si w odinny-miennej przestrzeni teoretycznej i sto-sujc rón od Berkeleyowskiej aparatur konceptualn, Collier, dokadnie tak jak Berkeley, dowodzi absurdalnoci materializmu poprzez utosamienie rzeczywistoci ze zbiorem obiektów percepcyjnych6. Redukcji rzeczywisto-ci do wiata percepcyjnego dowiadczenia towarzyszy przy tym, podobnie jak u Berkeleya, ontologiczna redukcja przedmiotu poznania do zbioru jako-ci zmysowych, implikujca wniosek, e przedmioty „istniej jako widzial-ne” czy te, e „widzialno jest ich istnieniem”7, a wic konkluzj za-stanawiajco zbien z najsynniejsz tez egzystencjaln Berkeleyowskiej metafizyki – utosamieniem sposobu istnienia rzeczy z aktem

percep-3

A. COLLIER, Clavis universalis, red. E. Bowman, Chicago: The Open Court Publishing Co. 1909.

4

Zob. np. S. BROWN, The English Malebrancheans, s. 382-385. Niemniej warto w tym kon-tekcie odnotowa stanowisko G.A. Johnstona, sugerujcego, e bezporednie zbienoci midzy obiema koncepcjami s w istocie niewielkie i mog by efektem póniejszych zapoycze . Zob. G.A. JOHNSTON, The Development of Berkeley’s Philosophy, London: MacMillan and Co. 1923, s. 381. Teza Johnstona opiera si wszelako na wykluczeniu moliwoci potraktowania jako zbienych wszelkich twierdze formuowanych w odmiennej aparaturze konceptualnej lub kon-tekcie ródowym. Zaoenie to, jak najbardziej poprawne na gruncie bada czysto historycz-nych, staje si jednak bezproduktywne, a nawet szkodliwe przy analizie hipotezy istnienia immanentnej dynamiki kartezjanizmu.

5

A. COLLIER, Clavis universalis, s. 55-117 i passim. Zob. take G.A. JOHNSTON, The

De-velopment of Berkeley’s Philosophy, s. 377-382.

6 Tame. 7

A. COLLIER, Clavis universalis, s. 35. Por. G.A. JOHNSTON, The Development of Berkeley’s

cyjnym8. Krótko mówic: wiat, jak podkrela Collier w charakterystycznie Berkeleyowskim stylu, istnieje po prostu jedynie w umyle, nie poza nim9.

Jednoczenie, znów wykazujc si typowo Berkeleyowskim sposobem rozumowania, Collier wyranie odegnuje si od sceptycyzmu. To wanie m.in. przezwycieniu tendencji sceptycznych – czerpicych siy witalne przede wszystkim z podziau uniwersum poznania na immanentn sfer men-taln i transcendentn dziedzin przedmiotow – suy ma, w zamyle obu filozofów, redukcja rzeczywistoci do zespou wrae zmysowych. Skoro stanowisko sceptyczne zachowuje racjonalne oparcie jedynie w wówczas, gdy moliwe jest sformuowanie problemu adekwatnoci reprezentacji men-talnych do ich pozaumysowych korelatów, podmiotowa redukcja rzeczy-wistoci nie tylko nie pozbawia rzeczy realnoci, lecz j maksymalizuje, czynic poznanie zmysowe niepodwaalnym10. Innymi sowy, zarówno Col-lier, jak i Berkeley doskonale uwiadamiaj sobie i potrafi wykorzysta dla swoich celów zasad wyraon póniej w znanej maksymie Wittgensteina, wedle której „konsekwentnie przeprowadzony solipsyzm pokrywa si z czy-stym realizmem”11. W obu przypadkach zbieny jest take inny cel tego posunicia: umocnienie wiary religijnej (ostatecznie oba systemy s dzieem duchownych) w Boga, pojtego jako jedyna, wolna i bezporednia przyczyna sprawcza wszystkich rzeczy i procesów, a nadto gwarant ontologicznej sta-bilnoci wiata dowiadczenia12.

Podobie stwo filozofii Colliera do doktryny Berkeleya okazao si tak due, e nasuno, skdind oczywiste w tej sytuacji, podejrzenie o wtórno i inspiracj myl biskupa, uprawdopodobnione dodatkowo faktem, e dzieo Colliera ukazao si w 1713 r., a wic trzy lata po opublikowaniu Berke-leyowskiego Traktatu. Najprostszym wyjanieniem zbienoci teoretycznych w treci obu pism byoby w tych okolicznociach uznanie, e praca Colliera, w mniej lub bardziej wyszukany sposób, po prostu powtarza wywody Ber-keleya. Hipotez t ze znacznym prawdopodobie stwem wykluczyy jednak

8

Na ten temat zob. take B. UKOWSKI, Esse est percipi? Metafizyka idei George’a

Ber-keleya, Kty: Wydawnictwo M. Derewiecki 2012.

9

A. COLLIER, Clavis universalis, s. 55-117. 10

Tame, s. 8-9. Zob. take B. UKOWSKI, Esse est percipi? Metafizyka idei George’a

Berkeleya, s. 34, 67-68, 96-97.

11

L. WITTGENSTEIN, Tractatus logico-philosophicus, prze. B. Wolniewicz, t. 5, Warszawa: PWN 2002, s. 64.

12

A. COLLIER, Clavis universalis. Por. G.A. JOHNSTON, The Development of Berkeley’s

badania ródowe13. Wskazuj one w istocie, e Collier opracowa sw koncepcj ju okoo 1703 r.14 Dysponujemy nadto wiadectwem istnienia pochodzcego z 1708 r. szkicu pracy Colliera, zatytuowanego Sketch of

a Metaphysical Essay on the Subject of the Visible World being without us or not15. Skoro wic dzieo Colliera powstao, zanim jeszcze Berkeley przy-stpi choby do sporzdzania notatek do swego Traktatu, to wanie Col-lierowi naleaoby przyzna tytu pierwszego brytyjskiego immaterialisty.

Niemniej rozstrzygnicie to wci nie wyjania kwestii zadziwiajcej jednomylnoci obu filozofów. Wiadomo, e Collier napisa swe dzieo nie-zalenie od Berkeleya. Z oczywistych racji naley take uzna, e Berkeley nie zna prac Colliera (wówczas jeszcze nieopublikowanych). Odrzucajc jako mao wiarygodn hipotez o czystym zbiegu okolicznoci, jedynym logicznym wyjanieniem omawianej koincydencji teoretycznej wydaje si uznanie, e obaj – Collier i Berkeley – zaczerpnli inspiracj dla swych teorii z jakiego innego, wspólnego róda16. Ale i ta hipoteza nastrcza liczne trudnoci interpretacyjne. Bezporedni kontekst teoretyczny i zaplecze intelektualne refleksji obu mylicieli, odzwierciedlajce si w zastosowanej aparaturze konceptualnej i instrumentarium terminologicznym, s bowiem zasadniczo odmienne17. Myl Colliera bezporedni inspiracj teoretyczn zawdzicza lekturze pism Johna Norrisa (1657-1711), autora An Essay

Towards the Theory of the Ideal or Intelligible World18, który twórczoci filozoficzn zasuy sobie na wiele mówice miano „angielskiego

Male-13

W kwestii moliwoci zapoznania si przez Colliera z pismem Berkeleya przed opubli-kowaniem Clavis Universalis zdania badaczy s podzielone. Wszystkie strony sporu zgadzaj si natomiast co do tego, e praca Colliera, a przynajmniej gówne jej tezy, zostay napisane bez inspiracji Berkeleyowsk filozofi – zob. np. G.A. JOHNSTON, The Development of Berkeley’s

Philosophy, s. 360-382; S. BROWN, The English Malebrancheans, s. 382-385; T. STONEHAM.

When did Collier read Berkeley?, „British Journal for the History of Philosophy” 15 (2007), No.

2, s. 361-364. Niemniej warto przypomnie wzmiankowany ju pogld Johnstona, sugerujcego, e kilka kluczowych zbienoci midzy koncepcjami Colliera a Berkeleya moe wynika z pó-niejszych zapoycze – zob. G.A. JOHNSTON, The Development of Berkeley’s Philosophy, s. 381. Nawet jeli hipoteza Johnstona jest suszna, nie ulega wszelako wtpliwoci, e celowo dokonywania tego rodzaju zapoycze zaley od uprzedniej zgodnoci pogldów obu mylicieli.

14

G. A. JOHNSTON, The Development of Berkeley’s Philosophy, s. 375; S. BROWN, The

En-glish Malebrancheans, s. 383.

15 Tame. 16

Por. G.A. JOHNSTON, The Development of Berkeley’s Philosophy, s. 367-373; S. BROWN,

The English Malebrancheans, s. 383-385.

17

G.A. JOHNSTON, The Development of Berkeley’s Philosophy, s. 371. 18

J. NORRIS, An Essay Towards the Theory of the Ideal or Intelligible World: 1701–1704, Vol. I-II, New York: Garland Publishing 1978.

branche’a”19. To wanie ze wzgldu na zaleno od Norrisa niektórzy z au-torów nielicznych prac wzmiankujcych o Collierze zaliczaj go w poczet angielskich malebranchian20. Pilnie studiowa on take pisma samego Male-branche’a i Kartezjusza, do których odwouje si chtnie i z nieskrywanym szacunkiem21 (ju sam tytu jego dziea w oczywisty sposób nawizuje do

Poszukiwania prawdy Malebranche’a, bdcego, w opinii Norrisa,

uniwer-salnym kluczem do wiedzy22). W konsekwencji filozofia Colliera wyoona jest w Kartezja skim i czciowo (podobnie zreszt jak sam kartezjanizm) scholastycznym paradygmacie teoretycznym, a nadto za pomoc kartezja sko--scholastycznej aparatury konceptualnej, a nawet metaforyki.

Tymczasem Berkeley wprost odcina si od filozofii Malebranche’a i Nor-risa23. Gównego impulsu do konstrukcji jego systemu dostarcza oczywicie dzieo Locke’a – cakowicie przemilczane przez Colliera24. W konceptualnej warstwie Berkeleyowskiej filozofii brak te najmniejszego ladu inspiracji scholastyk. Wrcz przeciwnie – wprost odcina si on od doktryny szkó, a sw filozofi próbuje wiadomie uprawia w stylu potocznym, zdrowo-rozsdkowym25. Wreszcie jego intelektualnym rodowiskiem jest Dublin, nie Collierowski Oksford. Argumenty te wystarczaj, by wykluczy istnienie jednego, pierwotnego róda bezporedniej inspiracji, lecego u podoa obu doktryn. W efekcie zagadka teoretycznego pokrewie stwa koncepcji obu mylicieli pozostaje nierozwizana, prowokujc rozwizanie najprostsze – zbycie tekstu mniej znanego Colliera milczeniem, jako jeszcze jednej historycznej ciekawostki. Tymczasem potraktowana powanie i z zachowa-niem niezbdnej ostronoci metodologicznej, omawiana koincydencja do-starcza wyjtkowej okazji do sformuowania kilku interesujcych hipotez na temat dziejów rozwoju brytyjskiej filozofii post-kartezja skiej.

19

Zob. np. A. COLLIER, Clavis universalis, s. 22, 110-111. G.A. JOHNSTON, The Development

of Berkeley’s Philosophy, s. 368-369, 374.

20

S. BROWN, The English Malebrancheans. 21

Zob. np. A. COLLIER, Clavis universalis, s. 22, 24. Por. G.A. JOHNSTON, The Development

of Berkeley’s Philosophy, s. 368-370; S. BROWN, The English Malebrancheans, s. 382-385. 22

S. BROWN, The English Malebrancheans, s. 383. 23

G. BERKELEY, Trzy dialogi midzy Hylasem i Filonousem, prze. J. Sosnowska, Warszawa: PWN 1956, s. 236. Por. take B. UKOWSKI, Esse est percipi? Metafizyka idei George’a

Berke-leya, s. 65 oraz G.A. JOHNSTON, The Development of Berkeley's Philosophy, s. 369-370. 24

G.A. JOHNSTON, The Development of Berkeley’s Philosophy, s. 371. 25

Zob. np. G. BERKELEY, Dzienniki filozoficzne, prze. B. ukowski, Gda sk: Sowo/obraz terytoria 2007, t. 725, 772 w zwizku z 408, 589, 604.

4. LOGIKA KARTEZJANIZMU

Aby unikn ewentualnych nieporozumie , które mog wywoa formu-owane dalej tezy, naley przede wszystkim podkreli, e niezalenie od wszystkich wskazanych wyej rónic w historycznych uwarunkowaniach myli Colliera i Berkeleya analizowana w warstwie czysto teoretycznej doktryna Berkeleya sytuuje si niewtpliwie w paradygmacie kartezja skim. Rozpatrywana w najwikszym uproszczeniu (na które pozwala obecny stan bada ) linia ewolucji postkartezja skiej myli brytyjskiej tworzy wrcz o Kartezjusz – Berkeley. Berkeleyowski immaterializm mona w tej interpre-tacji utosami po prostu ze skrajnym wariantem filozofii kartezja skiej, z kartezjanizmem doprowadzonym do ostatecznych konsekwencji epistemo-logicznych – zamroonym w szczytowej fazie wtpienia, z Berkeleyowskim Bogiem jako ochrzczonym demonem zwodzicielem. Niemniej wanie z uwa-gi na wskazane rónice genealouwa-giczne hipoteza ta wci pozostaje opcj czysto teoretyczn, opart raczej na bezporedniej analizie komparatystycz-nej Berkeleyowskiej i Kartezja skiej doktryny ni na studiach historycznych uwarunkowa systemu Berkeleya. Niedostatek róde, brak wystarczajcych danych o kontekcie powstania jego filozofii i powracajce milczenie same-go autora na temat kluczowych inspiracji teoretycznych istotnie utrudnia historycznie systematyczne ugruntowanie jego myli w filozofii kartezja -skiej26. Tradycyjny sposób wypenienia tej luki polega na zestawieniu jego filozofii – mniej lub bardziej udanym, nieodmienne jednak opartym na do-mysach i przypuszczeniach – z koncepcjami kartezjan francuskich, przede wszystkim Malebranche’a27. Tymczasem uwzgldnienie pism brytyjskich mylicieli minorum gentium mogoby umoliwi obranie nowej, jak mona domniemywa, bardziej obiecujcej strategii badawczej.

Hipoteza, któr mam na myli, jest nastpujca. Cho odmienno bez-porednich róde inspiracji koncepcji Colliera i Berkeleya przekada si na rónic w zastosowanym przez obu mylicieli aparacie konceptualnym i rod-kach argumentacyjnych, doktryny te maj jednak wspólne, porednie ródo historyczne (rewolucj kartezja sk), wpisuj si w jeden – kartezja ski –

26

Zob. np. G. BERKELEY, Traktat o zasadach poznania ludzkiego, prze. J. Leszczy ski, War-szawa: PWN 1956; G. BERKELEY, Dzienniki filozoficzne, prze. B. ukowski, Gda sk: Sowo/ obraz terytoria 2007.

27

Klasycznego przykadu dostarczaj prace: A.A. LUCE, Berkeley and Malebranche: A Study

in the Origins of Berkeley’s Thought, London: Garland Publishing 1934; A.A. LUCE, The

paradygmat teoretyczny i reprezentuj zasadniczo jednakowe stanowisko teoretyczne28. W przeciwie stwie do doktryny Berkeleya koncepcj Colliera mona za precyzyjnie usytuowa – metodami historycznymi – w nurcie myli kartezja skiej. Oznacza to jednak de facto moliwo genetycznego usytuowania w spektrum doktryn rozwijanych w paradygmacie kartezja -skim, stanowiska teoretycznego wspólnego obu omawianym mylicielom.

Taka procedura nie pozwala oczywicie na bezporednie, genetyczne ulo-kowanie systemu Berkeleya w a cuchu historycznej ewolucji filozofii kar-tezja skiej. Przeciwnie, to wanie niewykonalno tego zadania rodzi ko-nieczno odwoania si do rozwiza porednich. Zarazem jednak ugrun-towanie systemu Berkeleya (wyabstrahowanego jako stanowisko filozoficz-ne) w nurcie myli kartezja skiej, zaporedniczone przez analiz historycz-nych uwarunkowa zbienego z nim stanowiska Colliera, jest podniejsze poznawczo – przede wszystkim z punktu widzenia bada nad kartezjaniz-mem jako formacj mylow – od czysto teoretycznego zestawienia doktryn Berkeleya i Kartezjusza.

Wida teraz wyranie, jak okazj dla bada nad rozwojem nowoytnej filozofii brytyjskiej stwarza wyranie kartezja ska filiacja myli Colliera. Dociekania wychodzce od uderzajcej zbienoci midzy wczesn filozofi Berkeleya a koncepcj Colliera, a dalej koncentrujce si na bezporedniej oraz poredniej (via myl Johna Norrisa, Thomasa Taylora i Richarda Saulta) zalenoci filozofii Colliera od doktryny Malebranche’a (której kar-tezja ski rodowód zosta ju szczegóowo przebadany), daj nie tylko wyjtkow szans przeledzenia poszczególnych ogniw rozwoju brytyjskie-go postkartezjanizmu, lecz take (swoicie pojtebrytyjskie-go) teoretyczno-historycz-nego osadzenia w nim stanowiska Berkeleya.

Zaskakujca zbieno filozofii Colliera i Berkeleya, powstaych nieza-lenie od siebie i niemajcych bezporednich wspólnych róde inspiracji, wskazuje take na interesujc wasno samego kartezjanizmu. Sugeruje ona mianowicie istnienie gbszej, wewntrznej logiki czy te swego rodzaju immanentnej dynamiki rozwoju myli postkartezja skiej, cicej – niekiedy bardzo odmiennymi drogami – ku okrelonym rozwizaniom teoretycznym, umoliwiajcym przezwycienie trawicych j napi wewntrznych29. Takie podejcie metodologiczne moe wprawdzie wywoywa niepokojce skojarzenia z historycyzmem i heglowskim stylem analizy dziejów filozofii.

28

Posugujc si znan kategori z dziedziny filozofii nauki, mona wic powiedzie, e doktryny te róni si wycznie kontekstem odkrycia, i to tylko bezporednim.

29

W istocie wie si ono jedynie z koniecznoci uwzgldnienia którego z wariantów analizy strukturalnej, stanowicej integralny element wszyst-kich zaawansowanych docieka z zakresu historii idei.

Kiedy obu omawianym doktrynom przyjrzymy si z takiej perspektywy, mona uzna, e stanowi one po prostu okrelone stadium (dialektycznego, chciaoby si powiedzie) rozwoju filozofii kartezja skiej. Tym, co je róni, s jedynie spekulatywne rodki zastosowane do jego wyraenia lub ewen-tualnie – znów ujmujc rzecz po heglowsku – historyczna samowiadomo. System Colliera reprezentuje po prostu ten etap rozwoju kartezja skiej myli, w którym próba przezwycienia wewntrznych napi i sprzecznoci kartezjanizmu (zwizanych choby z kwesti immanentnie wpisanego we dualizmu) dokonywana jest jeszcze niejako z wntrza systemu – a wic z zastosowaniem kartezja skiego systemu pojciowego i metaforyki. Tote ma ona zasadniczo krytyczny, negatywistyczny charakter – powstaje przez krytyczne odniesienie si do myli Kartezjusza czy Malebranche’a. Tym-czasem system Berkeleya reprezentuje ten etap rozwoju kartezjanizmu, w któ-rym immaterializm zosta ju przeobraony w pozytywny program filozoficz-ny – przemawiajcy wasfilozoficz-nym gosem i na wasfilozoficz-ny rachunek, a proces ten zosta nadto przeprowadzony z takim powodzeniem, e pierwotny, kartezja -ski kontekst problemowy sta si w nowej filozofii niemal niewidoczny30.

Hipoteza dotyczca wewntrznej dynamiki rozwoju kartezjanizmu nie opiera si przy tym wycznie na wyej omówionej koincydencji. Bez trudu mona j poprze take innymi argumentami historycznymi. Niemniej inte-resujcy jest na przykad przypadek Richarda Burthogge’a (ok. 1638-ok. 1703), autora An Essay upon Reason and the Nature of Spirits (1694)31, któ-rego idealistyczny konstruktywizm, powstajcy po czci pod wpywem, a po czci w opozycji do doktryny kartezja skiej (jest to jednak ta forma sprzeciwu, która zakada inspiracj), zblia si, toutes proportions

gar-deés, do filozofii Kanta32. Tote analiza jego koncepcji, wespó z docieka-niami nad systemem Colliera, dostarcza unikalnej okazji do przeanalizowa-nia w kontekcie jednej tradycji intelektualno-kulturowej rozmaitych form

30

Przeciwstawienie negatywnej doktryny Colliera pozytywnej koncepcji Berkeleya pochodzi od G. A. Johnstona (The Development of Berkeley’s Philosophy, s. 379).

31

R. BURTHOGGE, An Essay upon Reason and the Nature of Spirits, [w:] M.W. LANDES, The

Philosophical Writings of Richard Burthogge, Chicago–London: The Open Court Publishing

Company 1921, s. 53-138. 32

M.W. LANDES, Richard Burthogge, His Life and His Place in the History of

idealizmu, które na przeomie XVII i XVIII wieku wyoniy w ogniu zmaga z sytuacj problemow wytworzon przez kartezjanizm.

Konkludujc, skierowanie uwagi na pisma postkartezjan minorum

gen-tium winno pozwoli na realizacj trzech zasadniczych celów badawczych.

Po pierwsze, analizy te powinny prowadzi do drobiazgowej rekonstrukcji autentycznej linii rozwojowej filozofii postkartezja skiej. Po drugie, docie-kania te mog umoliwi teoretyczno-historyczne ugruntowanie w nurcie kartezja skim pewnych klasycznych stanowisk teoretycznych (przy uwzgld-nieniu wskazanych wyej zastrzee metodologicznych). Urzeczywistnienie obu tych zamierze winno za, po trzecie, otworzy drog do odsonicia wewntrznej logiki i immanentnej dynamiki rozwoju kartezjanizmu.

5. KU MIKROHISTORII KARTEZJANIZMU

Potrzeb gbszej analizy pism wiecznie „zapomnianych” mylicieli XVII i XVIII wieku sygnalizuje si co najmniej od pocztku XX wieku33. A mimo to problematyka ta wci nie staa si przedmiotem systematycznych stu-diów. Nie podejmowano take, a nawet nie postulowano bada nad poszcze-gólnymi stadiami ewolucji brytyjskiej filozofii postkartezja skiej. Podczas gdy najwaniejsi filozofowie tej doby doczekali si gruntownych opraco-wa , zarówno w kraju34 jak i za granic, myliciele minorum gentium mog liczy co najwyej na nieliczne monografie anglojzyczne, jak np. Norris35, lub czciej, jak Collier, na wzmianki w kilku zaledwie artykuach prze-gldowych36. Wymownym znakiem dotychczasowego stanu midzynaro-dowych bada nad omawian problematyk jest brak choby oddzielnych hase przedmiotowych w renomowanych publikacjach encyklopedycznych37

33

Zob. np. E. BOWMAN, Prefatory note, [w:] A. COLLIER, Clavis Universalis; G.A. JOHNS

-TON, The Development of Berkeley’s Philosophy. 34

Por. m. in. prace Z. Drozdowicza, H. Jakuszko, S. Janeczka, J. Kopani, A. Grzeli skiego, P. Guta, S. Raube, T. liwi skiego, J. Usakiewicz i J. elaznej.

35

R. ACWORTH, The Philosophy of John Norris of Bemerton: 1657–1712, New York: Olms 1979; W.J. MANDER, The Philosophy of John Norris, Oxford: Oxford University Press 2008.

36

Oprócz przytaczanych ju prac Johnstona, Browna i Stonehama zob. take F.E. JORDAK,

Arthur Collier’s Theory of Possibility, „Idealistic Studies” 8 (1978), No. 3, s. 253-260; T. STONE

-HAM, Berkeley’s “esse is percipi” and Collier’s “simple” argument, „History of Philosophy Quarterly” 23 (2007), No. 3, s. 211-214.

37

Zob. np. Stanford Encyclopedia of Philosophy (http://plato.stanford.edu/), w której brak choby wzmianki o Collierze i Burthogge’u.

lub ubóstwo odnonej literatury sekundarnej38. W takiej sytuacji niemoliwe jest oczywicie uwzgldnienie koncepcji wzmiankowanych mylicieli w ba-daniach nad dziejami europejskiej recepcji kartezjanizmu. Tymczasem po-wane potraktowanie ich dorobku filozoficznego moe – jak starano si wykaza w niniejszym artykule – przynie wymierne i nieoczekiwane rezultaty w studiach nad dziejami nowoytnej filozofii brytyjskiej, a nawet w badaniach nad logik i dynamik rozwoju caej formacji kartezja skiej.

Wdroenie takiej strategii badawczej powinno si, oczywicie, dokony-wa w cile okrelonych ramach historycznych i metodologicznych. Punk-tem wyjcia do rekonstrukcji dynamiki brytyjskiej recepcji filozofii kartez-ja skiej winno sta si wyodrbnienie – pod ktem odmiennego ukierun-kowania teoretycznego i uwarunkowa historycznych – podstawowych linii rozwojowych postkartezjanizmu na Wyspach Brytyjskich. Zarazem, gwoli zagwarantowania koherencji i wspómiernoci analizy porównawczej, wszyst-kie badane koncepcje powinny zosta przeanalizowane z zastosowaniem jednolitej matrycy problemowej (odzwierciedlajcej kluczowe momenty paradygmatu kartezja skiego) oraz siatki powiza intertekstualnych, umo-liwiajcej zestawienie (na paszczynie synchronicznej i diachronicznej) twierdze formuowanych w rónych systemach pojciowych. W konsek-wencji omawiane badania powinna otworzy precyzyjna komparatystyczna analiza problematyki epistemologicznej (w odpowiednim, historycznie zrela-tywizowanym znaczeniu tego terminu), w tym przede wszystkim zagadnie struktury umysu ludzkiego, jego wadz i funkcji poznawczych, klasyfikacji typów poznania i operacji poznawczych, funkcji i zakresu empirycznych i intelektualnych oraz receptywnych i konstrukcyjnych komponentów po-znania, teorii poj (kontrowersja natywistyczna), kwestii intencjonalnoci bd quasi-intencjonalnoci wiadomoci, natury i zakresu czynników media-tyzujcych w poznaniu (kontrowersja reprezentacjonizm – prezentacjonizm), teorii reprezentacji, a wreszcie zagadnienia natury i klasyfikacji przedmio-tów poznania, problemu ich realnoci (odpowiednio zdefiniowanej) oraz adekwatnoci wiedzy. Nastpnie analizie naley podda problem struktury ontologicznej przedmiotów poznania oraz ich relacji z umysem ludzkim i Boskim (teoria „widzenia w Bogu”), a take sam koncepcj Boga, w tym zwaszcza problem epistemologicznego statusu wiedzy o nim, kwesti natury i struktury ontologicznej umysu Boskiego oraz zagadnienie epistemologicz-nych funkcji zaoenia o istnieniu Boga (gwarancja realnoci przedmiotów

38

poznania i adekwatnoci wiedzy). Ponadto szczegóowych bada wymaga kwestia okazjonalizmu i protoinstrumentalistycznej teorii wiedzy oraz prob-lem interakcji ciao–dusza. Wreszcie odrbnej refleksji metodologicznej na-ley podda kwesti warunków moliwoci formuowania istotnych wnio-sków na temat historycznego usytuowania okrelonych stanowisk teoretycz-nych na podstawie ich zbienoci z innymi doktrynami filozoficznymi (vide

casus Colliera i Berkeleya).

Szczegóowe rozwinicie bada postulowanych w niniejszym artykule, a tym bardziej weryfikacja postawionej w nim hipotezy historiozoficznej jest oczywicie kwesti przyszoci. Trudno jednak oprze si wraeniu, e jeli w ogóle istnieje jaka wewntrzna logika rozwoju filozofii kartezja skiej, do jej ujawnienia mog doprowadzi tylko skrupulatne badania najdrobniej-szych jej ogniw, prowadzone w ramach jednej przestrzeni historycznej, geograficznej i intelektualnej.

BIBLIOGRAFIA

ACWORTH Richard: The Philosophy of John Norris of Bemerton: 1657–1712, New York: Olms

1979.

BERKELEY George: Traktat o zasadach poznania ludzkiego, prze. J. Leszczy ski, Warszawa: PWN 1956.

BERKELEY George: Trzy dialogi midzy Hylasem i Filonousem, prze. J. Sosnowska, Warszawa: PWN 1956.

BERKELEY George: Dzienniki filozoficzne, prze. B. ukowski, Gda sk: Sowo/obraz terytoria 2007.

BOWMAN Ethel: Prefatory note, [w:] Arthur COLLIER, Clavis Universalis, red. E. Bowman, Chicago: The Open Court Publishing Co. 1909.

BROWN Stuart: The English Malebrancheans, [w:] Steven NADLER (red.), A Companion to Early Modern Philosophy, Blackwell Publishing 2002, s. 375-387.

BURTHOGGE Richard: An Essay upon Reason and the Nature of Spirits, [w:] Margaret W.

LANDES, The Philosophical Writings of Richard Burthogge, Chicago–London: The Open

Court Publishing Company 1921.

COLLIER A.: Clavis universalis, red. E. Bowman, Chicago: The Open Court Publishing Co. 1909. COPLESTON Frederick: Historia filozofii, t. 4, prze. J. Marzcki, Warszawa: IW PAX 2008.

JOHNSTON George Alexander: The Development of Berkeley’s Philosophy, London: MacMillan

and Co. 1923.

JORDAK Francis Elliott: Arthur Collier’s Theory of Possibility, „Idealistic Studies” 8 (1978), No. 3, s. 253-260.

LANDES Margaret W.: Richard Burthogge, His Life and His Place in the History of Philosophy, „The Monist” 30 (1920), No. 2, s. 253-266.

LUCE Arthur Aston: Berkeley and Malebranche: A Study in the Origins of Berkeley’s Thought, London: Garland Publishing 1934.

LUCE Arthur Aston: The Dialectic of Immaterialism, London: Hodder and Stoughton 1963. MANDER W.J.: The Philosophy of John Norris, Oxford University Press 2008.

MCCRACKEN Charles: Stages on a Cartesian Road to Immaterialism, „Journal of the History of Philosophy” 24 (1986), No. 1, s. 19-40.

NADLER Steven (red): A Companion to Early Modern Philosophy, Blackwell Publishing 2002. NORRIS John: An Essay Towards the Theory of the Ideal or Intelligible World: 1701–1704, vol.

I-II, New York: Garland Publishing 1978.

RUTHEFORD Donald (red.): The Cambridge Companion to Early Modern Philosophy, New York–

Cambridge: Cambridge University Press 2006.

Stanford Encyclopedia of Philosophy (http://plato.stanford.edu/).

STONEHAM Tom: Berkeley’s “esse is percipi” and Collier’s “simple” argument, „History of Philosophy Quarterly” 23 (2007), No. 3, s. 211-214.

STONEHAM Tom: When did Collier read Berkeley?, „British Journal for the History of Philo-sophy” 15 (2007). No. 2, s. 361-364

WITTGENSTEIN Ludwig: Tractatus logico-philosophicus, prze. B. Wolniewicz, Warszawa: PWN 2002.

UKOWSKI Bartosz: Esse est percipi? Metafizyka idei George’a Berkeleya, Kty: Wydawnictwo M. Derewiecki 2012.

MIDZY KARTEZJUSZEM A BERKELEYEM

ZAPOMNIANY ROZDZIA Z DZIEJÓW BRYTYJSKIEJ FILOZOFII WCZESNONOWOYTNEJ.

S t r e s z c z e n i e

Sedno artykuu stanowi postulat podjcia bada zmierzajcych do rekonstrukcji dynamiki i immanentnej logiki rozwoju filozofii kartezja skiej poprzez historyczno-teoretyczn analiz jednej z niezbadanych linii recepcji kartezjanizmu, wiodcej przez filozofi brytyjskich mylicieli

minorum gentium: Arthura Colliera, Johna Norrisa, Richarda Burthogge’a etc. Przeanalizowanie

poszczególnych stadiów ewolucji myli postkartezja skiej w ramach jednej tradycji intelek-tualno-kulturowej ma pozwoli na teoretyczno-historyczne ugruntowanie systemu Berkeleya (uznawanego za punkt kulminacyjny postkartezja skiego idealizmu brytyjskiego), w nurcie sze-roko rozumianej myli kartezja skiej, dostarczajc tym samym przesanek do ogólnych wnio-sków na temat logiki rozwoju systemów filozoficznych inspirowanych myl Kartezjusza.

BETWEEN DESCARTES AND BERKELEY:

A FORGOTTEN CHAPTER IN THE HISTORY OF THE BRITISH EARLY-MODERN PHILOSOPHY

S u m m a r y

The aim of this paper is to suggest how the internal logic and dynamics of the development of Cartesian philosophy can be reconstructed by means of the historical-theoretical analysis of one of the most forgotten lines of reception of Cartesianism, leading through the philosophy of British thinkers minorum gentium: Arthur Collier, John Norris, Richard Burthogge etc. Such analysis of the particular stages of the evolution of post-Cartesian thought—within one intellectual-cultural context, makes it possible to situate Berkeley’s system (considered as a culminating point of the development of post-Cartesian British idealism) in the stream of the widely understood Cartesian

thought. At the same time the analysis provides sufficient data to draw some general conclusions regarding the logic of the development of Cartesian-inspired philosophical systems.

Summarised by Bartosz ukowski

Sowa kluczowe: kartezjanizm, filozofia brytyjska, immaterializm, Collier, Berkeley. Key words: Cartesianism, British philosophy, immaterialism, Collier, Berkeley.

Information about Author: BARTOSZ UKOWSKI, PhD — Department of Cognitive Science,

Institute of Psychology, Faculty of Educational Sciences, University of Lodz; address for cor-respondence: ul. Smugowa 10/12, PL 91-433 ód; e-mail: bartosz.zukowski@onet.pl