580
R e c e n zjeo fo to g ra fii d rez d eń sk ie g o globusa z M a ra g h i czy in n y c h p rzy rzą d ó w . Z n a jd ą się on e n ie w ą tp liw ie w je d n y m z n a stę p n y c h w y d a ń p ra c y , poszerzonym o w y n ik i w sp o m n ia n y ch w yżej b ad a ń .
T a d e u sz P r z y p k o w s k i
H e n ri eus B a t e , S p é c u lu m d iv in o r u m e t q u o ru n d a m n a tu ra liu m . E d itio n c ri tiq u e p a r E. V an de V yver. C ollection d e te x te s et- d ’é tu d e s p u b lié e p a r l ’In s titu t S u p é rie u r de P h ilo so p h ie de l’U n iv e rsité d e L o u v ain , t. IV. É ditions B é a tric e - -N a u w e la e rts, P a r is —L o u v a in 1960, s. 262.
H e n ry k B a te z n a n y je s t w d z ie ja c h h isto rii filozofii i n a u k i X II w . głów nie ja k o a u to r S p é c u lu m d iv in o r u m e t q u o ru n d a m n a tu ra liu m . P ierw sze dw ie części tego t r a k t a t u w y d ał ju ż w 1931 r. G. W a lle ra n d w s e rii L es p h ilosophes belges ja k o tom X I, fasc. 1 te g o znanego w y d a w n ic tw a . W a lle ra n d o p a rł je d n a k edycję je d y n ie n a p ię ciu rę k o p isa c h i, co n ajw a żn iejsz e, w y d a ł ty lk o dw ie części o lbrzym iego S p éc u lu m , k tó r e w całości liczy 23 części.
W y d a n ie n iniejsze, k tó re p rzy g o to w a ł E. V an de V y v er, je s t p rz e to w y d an ie m d ru g im te g o d zieła, o p ie ra się ono n a w szy stk ich zn a n y ch obecnie ręk o p isa ch
S p éc u lu m . Tom I z a w ie ra k ry ty c z n e w y d a n ie części p ie rw sz ej te g o dzieła, w k tó
re j a u to r o m a w ia ta k ie za g ad n ien ia, ja k : zależność w ied z y lu d z k iej od w ra że ń , p o w sta w a n ie w y o b rażeń i d ziała n ie m c h an iz m u sam ego p o zn a n ia ludzkiego.
E. V an d e V yver u zy sk ał W 1953 r. d o k to r a t z filozofii z a k ry ty c z n e w y d an ie i o p ra c o w a n ie V I części S p é c u lu m H e n ry k a J î a t e 1. N in ie jsz e w y d a n ie s k ła d a się z d w ó ch części: z przed m o w y , b ęd ą ce j z a ra z e m w stę p e m d o w y d a n ia k ry ty cz n eg o te k stu i te k s tu części I S p éc u lu m .
W P rze d m o w ie w y d a w c a (po k ró tk im w p ro w a d ze n iu n a ss. X II I —X X V III) p rz e d sta w ia ręk o p isy w y k o rz y sta n e p rz y n in ie jsz y m w y d a n iu (ss. X X IX —LX XV I). S ą to n a s tę p u ją c e te k s ty (oznakow anie ręk o p isó w w p ro w a d z o n e p rzez E. V an de V y v er a):
A—Ms. B ru x elles, B ib lio th è q u e R oyale n r 7500, z 1471 r. B—Ms. B ru x elles, B ib lio th è q u e R o y ale n r 271, z I poł. X V w. C—Ms. S a in t O m er, B ib lio th è q u e M un icip ale n r 587 z X V w . D—Ms. S a in t O m er, B ib lio th è q u e M u n ic ip a le n r 588 z 1450 r. F —Ms. C higi C. V III. n r 218 z 1491 r.
G—Ms. O ttoboni la tin i n r 1602 z 1517 r.
G. W a lle ra n d w sw oim w y d a n iu w y k o rz y sta ł ty lk o ręk o p isy oznaczone A, B, C, D, E. K la s y fik a c ja ręk o p isó w p rz e d sta w io n a p rze z V an d e V y v e ra n a ss. L X X IX — C V III o p ie ra się n a p o p u la rn e j obecnej n a Z ach o d zie m etodzie sta ty sty c zn e j,, w y k o rz y sta n e j i szerzej p rze d staw io n e j p rze z J. M ogenet’a w jego w y d an iu te k stó w A uto ly cu sa z P ita n e 2.
P o w zorow o o p rac o w a n ej części I n a s tę p u je w y d a n ie k ry ty c z n e te k s tu (ss. 7—206). T ek st, zgodnie z zach o w an ą tu tr a d y c ją śred n io w ieczn ą, je s t p o p rze dzony spisem ro zd ziałó w w szy stk ich części S p é c u lu m H e n ry k a B ate. Spis ro z d ziałów d o całego d z ie ła p o z w a la n a m zo rie n to w ać się w przedm iocie dalszych 1 S p é c u lu m d iv in o ru m e t q u o ru n d a m n a tu ra liu m . P a rs VI. (De n u m e ra b ïlite
in te lle c tu s h u m a n i) In leid in g en te k s tu itg a v e door. E. V an d e V yver. D an d e rm o n d e
1953. (P ro efsch rift d e r v e rk rijg in g v a n d e r g ra a d v a n d o c to r aa n h e t H oger I n s titu u t voor W ijesb eg ee rte te L euven).
2 J. M o g e n e t , A u to ly c u s de P itane. H istoire de te x te , su iv ie de l’éd itio n c r i
tiq u e des tra ités: „de la sphère en m o u v e m e n t” e t „des le v e rs et coucher”. U n iv e r
sité d e L o u v ain . R ecu eil de tr a v a u x d ’h isto ire e t de philologie, 3-e se r. fasc. 97. L o u v ain 1950.
R ec en zje
581
p a r tii tego in te re su ją c e g o d zieła, z k tó ry c h n a jc ie k a w sz e ob o k części w y d a n e j, są za p ew n e : część I I tr a k tu ją c a o in te le k cie , część I I I o in te lle c tu s agens, część IV o filozofii a w e rro isty c z n e j i część V o zw iązk ach in te le k tu z ciałem .
A u to r S p e c u lu m , H e n ry k B a te u ro d ził się W 1246 r., stu d io w a ł zaś n a u n i w e rsy te c ie p a ry sk im , gdzie w 1274 r. u zy sk ał m istrz o stw o w sz tu k ac h , a w 1292 r. d o k to r a t z teologii. W 1276 r. H e n ry k w y stę p o w a ł n a sy n o d z ie w L yonie, gdzie z e tk n ą ł się z W ilhelm em z M oerbecke. W ty m sam y m r o k u H e n ry k w s tą p ił do z a k o n u . S iln ie zw iązan y z d om em d ’A vesnes, dzięki p r o te k c ji te g o ro d u , a ściślej G w id o n a z H a in a u t, k tó re g o p rz e z p ew ie n czas n au c za ł, z o s ta je w 1289 r. k an o n ik ie m w Liège. W pó źn iejszy ch la ta c h u d a je się n a w e t w k ilk u m is ja c h d y p lo m a ty cz n y ch z p o le ce n ia G w idona, a w 1292 r. p rz e z p ew ie n o k re s czasu p rz e b y w a w R zym ie i w O rvieto, gdzie p rz e tłu m a c z y ł k ilk a tr a k ta tó w astro lo g iczn y ch A b ra h a m a ib n E zry. P is m a astro lo g icz n e te g o astro lo g a b y ły w X II I—X IV w . n a d e r p o p u la rn e . P o tw ie rd z a ją to liczn e ś w ia d e c tw a i o d n ie sie n ia do Z asad astrologicz
n y c h ta b lic i L ib e r de m u n d o v'el saecülo *, O s ta tn ia z a ch o w a n a n o ta tk a z je g o ży
c ia p o d aje, że w 1310 r. H e n ry k p rz e p ro w a d z a ł o b se rw a c ję za ćm ien ia słońca.
S p e c u lu m d iv in o r u m p o w sta ło w la ta c h 1301— 1305. O bok teologii H e n ry k po
r u s z a n a d e r p o w aż n ą liczbę za g ad n ień n a u k o w y c h zw iązan y ch ściśle z astro lo g ią, a stro n o m ią, a n a w e t m ed y cy n ą. P rz e d m io te m S p e c u lu m s ą w e d le H e n ry k a e n tia
d iv in a , czyli w szy stk ie b y ty d u ch o w e i in te le k tu a ln e , k tó r e w e d le tr a d y c ji n e o p la -
to ń sk ie j tw o rzy ć m ia ły p ew n ą h ie ra rc h ię b y tó w z d u sz ą n a n ajn iż sz y m szczeblu. H e n ry k B a te p o d o b n ie ja k jego w spółcześni: W ilhelm z M oerbecke i W itelo, ko rz y s ta z p ism n eo p lato ń sk ich P ro k lo s a i p se u d o -K a to n a . C y tu je ta k ż e A ry s to te le sa. W edle A. B irk e n m a je ra , k tó r y H e n ry k o w i z B a te p ośw ięcił s p e c ja ln y k o m u n i k a t w ygłoszony n a V M iędzynarodow ym K o n g re sie N au k H is to ry c z n y c h 4, dzieło- H e n r y k a B a te jê s t zb u d o w a n e w ed le p rze m y śla n eg o p la n u . „P la n te n je s t o p a
no w an y — pisze prof. Al. B irk e n m a je r — p rzez id eę p o rz ą d k u h ie ra rc h ic zn eg o w szy stk ich b y tó w ro zu m n y c h ; i to w e d le trz e c h istn ie ją c y c h sto p n i te g o p o rz ą d k u : człow iek, stw o rz e n ia duchow e i Bóg, a u to r d zieli sw o je dzieło” (tj. S p e c u lu m ) 5. B a d a n ia V an d e V y v e ra w y k az ały dod atk o w o , ż e część I te g o dzieła, pośw ięcona człow iekow i (Spec. I—X V II, c. 1—5) sta n o w i d łu g ą se rię k w e stii d o De a n im a A ry sto te le sa . P ro b le m y psychologicnze o m a w ia n e s ą przez H e n ry k a B a te w ta k ie j kolejności, w ja k ie j w y stę p u ją w o ry g in a ln y m dziele S ta g iry ty . Bez w ą tp ie n ia n a k o n s tru k c ję tego tr a k t a tu W płynęły ta k ż e d y sp u ty filozoficzne, ja k ie m ia ły m ie j sce n a u n iw e rsy te c ie p a ry sk im po d k oniec X H I w ., tj. w la ta c h 1266— 1270 z pó źn iejszy m i k o n se k w e n c ja m i w 1277 r. Z ap ew n e d la te g o d zieło to je s t k o m p ila c ją ro zm a ity c h te k s tó w filozoficznych i ściśle n au k o w y ch , z b ie ra n ie ja k o n a jb a rd z ie j sp rze cz n e ze so b ą sta n o w isk a . P o tę p ie n ie b isk u p a paryskiego» w idocznie n ie p rz e szk ad zało H en ry k o w i B a te w re d a k c ji S p e c u lu m , gdzie o d n a jd u je m y o d w aż n e o d w o ła n ia się d o d zieł A w e rro e sa i S ig era z B ra b a n c ji. W edle B. N ard ie g o 5 w in n y m tr a k ta c ie H e n ry k a B ate, k tó r y p ra w d o p o d o b n ie zag in ął, p t. De in te lle c tu , k tó ry zn a n y je s t je d y n ie fra g m e n ta ry c z n ie z częściow ego o dpisu, w p o g lą d ac h H e n ry k a zaznacza się w y ra źn y w p ły w S ig era z B ra b a n c ji. Ś w iadczy to sk ą d in ą d o w ielk iej żyw otności aw e rro iz m u łacińskiego, k tó r y trzy d zieści la t p o o ficjaln y c h p o tę p ien iac h b y ł n a d a l żyw y i rec y p o w a n y . S p e c u lu m d o sta rc z a ta k ż e is to tn e j po
3 A. B i r k e n m a j e r , B ib lio tek a R ysza rd a de F o u rn iva l, K ra k ó w 1922. L. T h o r n d i k e , H e n r y B a te on th e o ccult and sp ir itu a lis m , „A rch iv es I n te rn a tio nales d ’H isto ire d'es S ciences”. 1954, s. 133— 140.
4 A. B i r k e n m a j e r , H en ri B a te de M alines. A stro n o m e e t p h ilo so p h e du
X H I - e siècle w L a P ologne au C ongrès In te rn a tio n a l des Sciences H isto riq u es de B ru x e lle s. C racovie 1923, s. 13.
5 B. N a r d i , S ig e ri de B ra b a n te n el p en siero del R in a sc im en to Ita lia n o , 1945, s. 175— 177.
582
R ec en zjem ocy d la uściśleń źródłow ych i o k re só w p o w sta n ia n ie k tó ry c h p rz e k ła d ó w greckich i ara b sk ic h , k tó r e H e n ry k B a te c y tu je w p rz e k ła d z ie ła c iń s k im 6.
C h a ra k te ry sty c z n ą cechą tw órczości n a u k o w e j i filozoficznej H e n ry k a B a te je s t d ążność d o w y ru g o w a n ia w sze lk ic h sta n o w isk ek stre m isty cz n y ch , stą d w ięc j e go z a m ia r połączen ia filozofii A ry sto te le sa i P la to n a w je d e n sy stem : d iso n a n tes
q u o q u e su p e rfic ia lite r serm ones in te r se P la to n is e t A risto te lis in unarn re a lem concordiam q u a d a m m o d o s e n te n tia redactos, in serere sim ilite r in te n d im u s (P ro e- m iu m , s. 47, w ie rsz e 14— 16). J a k w iadom o, r e z u lta te m w ie lo k ro tn ie p o d ejm o w a
n y ch p ró b pogodzenia P la to n a i A ry sto te le sa b y ły dość zró ż n ico w an e system y n a u k o w e i filozoficzne, nacechow ane d o k try n a ln y m eklek ty zm em . P o d o b n ie je s t z H e n ry k ie m B ate, k tó r y szczególną sy m p a tię cz u je do filozofii n eo p lato ń sk iej i zgod n ie z je j d u ch e m b u d u je w łasn y o b ra z św iata. A u to r te n , ja k w y n ik a z le k tu ry w y d a n e j części, n ie b y ł głębokim filozofem . J e s t g odne uw agi, ja k to ju ż p o d ał p ro f. A. B irk e n m a je r, że w y k a z u je on znacznie w ięcej z a in te re so w a n ia d la n a u k ścisłych i m edycyny. N iem n iej chociaż w re la c ja c h ' sw oich o sta n o w isk a c h n a u k o w ych, te c h n ik a c h b adaw czych w a stro n o m ii iitp. H e n ry k je s t k o m p ilato rem , to je d n a k w n ie k tó ry c h za g ad n ien ia ch filozoficznych s ta ra się z a ją ć sta n o w isk o sam o d z ie ln e (np. w a n a liz ie zag ad n ien ia : czy in te le k t je s t fo rm ą ciała. Spec. H I, s. 15).
N ow e k ry ty c z n e w y d an ie S p e c u lu m d iv in o ru m q u o ru n d a m n a tu ra liu m H e n ry k a z B a te sta n o w i c e n n e ź ró d ło d la p o z n a n ia p rą d ó w in te le k tu a ln y c h i sta n o w isk n a u k o w y ch w X II i X I I I w . S podziew ać się p rz e to należy , że całość p ra c y dojdzie ry ch ło w całości do r ą k h is to ry k a n a u k i te g o o kresu.
R y sza rd P alacz
W a ld e m ar V o i s e, P o czą tki n o w o ż y tn y c h n a u k społecznych (E poka R e n e sa n su ,
je j n a ro d zin y i sc h yłe k). „Książka, i W iedza”, W a rsz a w a 1962, s. 390.
K sią żk a p ro f’. W. V oisego je s t p rac ą, k tó rą tr z e b a u zn ać za bardzo» p o zytyw ny w k ła d do n aszej lite r a tu r y n au k o w e j. P o ra z p ie rw sz y n a ta k ą sk a lę n ie ty lk o w lite r a tu r z e p o lsk iej, ale w lite r a tu r z e św ia to w ej p o d ję ta z o s ta ła p ró b a analizy czynników , te n d e n c ji i m etod, w iążących się z p o cz ątk am i n a u k społecznych w epoce R enesansu, ja k o części za g ad n ień w iążący ch się z h is to rią n a u k i w sz ero k im sło w a znaczeniu. J e s t jasn e, że re a liz a c ja p o sta w io n y ch sobie p rzez a u to ra am b itn y c h celów nie b y ła w c a le p ro s ta an i ła tw a ze w zględu n a to, że —- z w y ją tk ie m m oże n ie k tó ry c h ty lk o gałęzi społecznych, ja k np. ek o n o m ia — w iększość p ro b le m ó w n ie b y ła dotychczas n ależ y cie w lite r a tu r z e n a u k o w e j u ję ta i p rz e d sta w io n a . T rz eb a te ż od ra z u zaznaczyć, że a u to r zn a la zł s i? w o ty le tr u d n e j s y tu a c ji, że w p ro w a d z a ją c now e elem e n ty m etodologiczne, o p a r te o m yśl m a rk s i sto w sk ą , n ie zaw sze m ógł znaleźć od p o w ied n ie o p ra c o w a n ia sto s u ją c e w ła śn ie t a k ą m etodologię. N iem niej je d n a k , ja k się w y d a je , a u to r w yszedł zw ycięsko z w ie lu tru d n o śc i, z ja k im i się sp o ty k a ł, przed e w szy stk im dzięki te m u , że jego o lb rzy -- m ia w rę cz e ru d y c ja w z a k re sie R enesansu, w szczególności ró żn y c h k ie ru n k ó w spo łeczn ej m yśli n au k o w e j reprezentow lanej p rz e z w y b itn y c h uczonych tego o k resu , pozw oliła m u n a d a n ie szero k ieg o m a te r ia łu d o k u m e n tac y jn e g o , ja k im n ie ro zp o rzą d zał n ik t z dotychczasow ych badaczy naukow ych.
T ru d n o je s t m i w te j ch w ili w chodzić w szczegółow ą a n a liz ę p rac y , choćby d latego, że w n ie k tó ry c h p u n k ta c h czuję się n ie k o m p e te n tn y do» polem izo w an ia
8 T a k w ięc w ła ś n ie w o p a rc iu o te k s ty P ro k lo s a c y to w a n e p rze z H e n ry k a z B a te w S p e c u lu m u d ało się K lib a n sk y ’em u u sta lić d a tę p o w sta n ia p rz e k ła d u łacińskiego k o m e n ta rz a P ro k lo s a do P a rm e n id e sa . Zob. P a rm en id e s n ec n o n Procli co m m e n ta -
