N A G R O D A „PR ZEG LĄ D U W S C H O D N IE G O ”
D L A W ŁA DYSŁAW A M. ŁATYSZEW A, Z A Ł O Ż Y C IE L A IN S T Y T U T U D ZIED ZIC TW A BRO NISŁAW A P IŁ S U D S K IE G O
W JU ŻN O SA C H A LIŃ SK U
Tradycyjnie ju ż od roku 1993 redakcja „Przeglądu W schodniego” p rzyznaje doro czne nagrody za prace w schodnioznaw cze oraz działalność o rg an izacy jn ą i naukow ą, dotyczącą różnych aspektów dziejów Polaków za w sch o d n ią gra nicą. W 2003 roku przyznane zostały nagrody za rok 2002. Jury nag ro dy (prof. A ndrzej A jnenkiel - Instytut H istorii PAN, prof. Juliusz B ardach - U niw ersytet W arszaw ski, A ndrzej C hodkiew icz - S tow arzyszenie „W spólnota P olsk a” , A d o lf Juzw enko - dyrektor Z akładu N arodow ego im. O ssolińskich, Jan M alic ki - redaktor naczelny „Przeglądu W schodniego” , prof. Stanisław M ossakow ski - Instytut Sztuki PAN, A ndrzej P rzew oźnik - S ekretarz R ady O chrony Pam ięci W alk i M ęczeństw a, prof. Elżbieta Sm ułkow a - U niw ersytet W arszaw ski, E w a G ieysztor oraz M arek K arp - laureat nagrody im. A leksandra G ieysztora w 2000 r.) uhonorow ało następujących autorów krajow ych i zagranicznych. N agrody krajow e ex aequo otrzym ali: M ichał Janocha z W arszaw y za k siążkę pt. U kraiń skie i białoruskie ikony św iąteczne w daw nej R zeczypospolitej oraz P aw eł P iotr W ieczorkiew icz z W arszawy za książkę pt. Ł ańcuch śmierci. C zystka w A rm ii C zerw onej 1937-1939. W kategorii książek zagranicznych ju ry w yróżniło au torów : L eonida Z aszkilniaka i M ykołę K rykuna ze L w ow a za k siążkę pt. Istori- j a P olszczy opublikow aną przez W ydaw nictw o U niw ersytetu L w ow skiego. N a
grodę specjalną przyznano W ładysław ow i Ł atyszew ow i z dalekiego Jużno S achalińska za całokształt działalności badaw czej i organizacyjnej zw iązanej z dokum entacją dziedzictw a naukow ego B ronisław a Piłsudskiego.
W ręczenie nagród odbyło się 15 m arca 2003 r. na U niw ersytecie W arszaw skim w Sali Balow ej Pałacu Potockich. O bow iązki zaw odow e nie pozw oliły przybyć na tę uroczystość laureatow i W ładysław ow i Ł atyszew ow i, który na grodę tę otrzym ał w dniu 2 lipca 2003 r. z rąk am basadora R zeczypospolitej P o l skiej w R osji, prof. Stefana M ellera, w siedzibie A m basady RP. N a uroczystość tę przybyli do A m basady RP liczni goście reprezentujący rosyjskie środow isko naukow e, dziennikarze oraz członkow ie m oskiew skiej organizacji polonijnej. W ydarzenie to zostało odnotow ane m.in. na łam ach „Literatum oj G aziety” (nr 28 z dnia 9 -1 5 lipca 2003) w artykule pt. P oczietnyj P oliak Sachalina.
Laureat tej specjalnej nagrody, W ładysław Łatyszew , urodził się w 1939 r. na U krainie. U kończył studia historyczne na U niw ersytecie w O dessie. P o czątk o w o p racow ał jak o nauczyciel historii w szkole, potem w M uzeum K rajozn aw czym Odessy. W 1971 r. przybył na Sachalin i rozpoczął pracę n a stan ow isk u za stęp cy d y rek to ra ds. naukow ych w S ach aliń sk im O kręgo w y m M uzeum K rajoznaw czym , którego później został dyrektorem . W roku 1997 założył on In stytut N aukow ego D ziedzictw a B ronisław a P iłsudskiego w Jużno Sachalińsku.
Instytutem tym kieruje do chw ili obecnej. L aureat je s t postacią w yjątkow ą, a j e go pracą n auk ow ą i organizacyjną dokum entuje bogata bibliografia obejm ująca około 200 publikacji (książki, artykuły naukow e i publicystyczne).
Jakkolw iek W. Ł atyszew w swojej działalności naukow o-badaw czej, za św iadczonej licznym i publikacjam i, sporo uczynił na rzecz poznania historii Sa- chalinu oraz rosyjskiego D alekiego W schodu, to centralną pozycję w tym do robku zajm uje w ieloraka działalność na tej katorżniczej w yspie (hum anitarna, ośw iatow a, przyrodnicza i etnograficzna) B ronisław a Piłsudskiego. B adania z te go zakresu rozpoczął W. Ł atyszew od om aw iania kolekcji etnograficznych zgro madzonych przez naszego rodaka, dla którego Sachalin stał się miejscem odbywania
15-letniej katorgi, orzeczonej w obec niego za udział w zam achu na cara A lek sandra III w 1887 roku. O pracow ując tę kolekcję etnograficzną W. Ł atyszew zor ganizow ał je j stałą ekspozycję w O kręgow ym Sachalińskim M uzeum K rajoz naw czym w Jużno Sachalińsku, którym do niedaw na kierow ał. M iałem okazję obejrzeć j ą w roku 1990, gdy w raz z prof. Z. W ójcikiem w racałem z podróży studyjnej na K am czatkę. W ów czas dzięki W. Ł atyszew ow i m ogliśm y przybyć na Sachalin, w zasadzie „zam knięty” jeszcze w tedy dla obcokrajow ców . M im o tych ograniczeń poznaliśm y podczas tego pobytu część tej w yspy i m iejsca zw iązane z postacią B. Piłsudskiego. Stam tąd, dzięki w sparciu W. Łatyszcw a, udaliśm y się do W ładyw ostoku, gdzie mieliśmy m ożliwość zapoznać się z liczny mi polskim i śladami naukow ym i w tym mieście. W roku 1992 część w spom nia nej kolekcji B. Piłsudskiego znajdującej się w Jużno Sachalińsku, wzbogacona eksponatam i ze Z jednoczonego M uzeum im. W. A rseniew a w e W ładyw ostoku prezentow ana była na w ystaw ie w M uzeum A zji i Pacyfiku w W arszawie. O t w arcia jej dokonyw ał m .in. W. Łatyszew, przebyw ający po raz pierw szy w Pol sce. Potem byw ał jeszcze dw ukrotnie na konferencjach naukow ych we W rocła w iu, K rakow ie i Zakopanem . P ierw sza z nich (1997) p ośw ięcona była Syberii w historii i kulturze narodu polskiego, druga natom iast (1999) om ów ieniu d o robku naukow ego B. Piłsudskiego i jeg o w spółczesnej recepcji w antropologii kulturow ej oraz lingwistyce.
P ow ażne m iejsce w pracach W. Ł atyszew a zajm ują spraw y zw iązane z d o kum en tacją dorobku naukow ego B. Piłsudskiego, początkow o w m uzeach ro sy j skich, poszerzane z czasem na inne placów ki: archiwa, biblioteki, m uzea, insty tuty naukow e w w ielu krajach (A ustria, Japonia, Francja, Litwa, Niemcy, Polska, U kraina USA). O siągnięcia te tym bardziej należy podziw iać bow iem dokonane one zostały w toku żm udnych kw erend i m ają zasadnicze znaczenie dla dokum entow ania dorobku naukow ego naszego rodaka. Były to, rzec m ożna częściowo nowe, przynajm niej w ZSRR / Rosji przedsięw zięcia badawcze. Stąd w ażność ich aspektu dokum entacyjnego, jak i funkcjonalnego, bow iem w oparciu o tę dokumentację ogłosił W. Łatyszew wiele artykułów, wydobywając z bogatej spuś cizny B. Piłsudskiego sporo nowych wątków etnograficznych, epistolograficznych,
folklorystycznych czy językoznawczych. Świadomość wieloaspektowości tego dzie dzictw a skłania go nadal do jego dokumentowania i opracowywania.
Jest w ięc zasadne by w obec kreślenia osiągnięć W. Ł aty szew a n a niw ie d o kum entacji życia i pracy B. Piłsudskiego w spom nieć o tym , iż je g o staraniem u t w orzony został w 1997 roku w Jużno S achalińsku Instytut D ziedzictw a B ronis ław a Piłsudskiego {The Bronisław P iłsudski H eritage Institute), w io dąca n a św iecie placów ka naukow a, zajm ująca się w ielom a aspektam i życia i p racy te go zesłańca i katorżnika. Jest też Instytut sw oistym hołdem pam ięci tem u n ie zw ykłem u człow iekow i, form ą spłacenia długu, ja k i w obec niego zaciągn ęła n a uka poprzez w ieloletnie m ilczenie o jeg o dokonaniach w zakresie badań kultury i ję z y k a Aj nów, N iw chów i Oroków.
Z anim je d n a k pow stał tej Instytut, spektakularną form ą u czczen ia pam ięci B. Piłsudskiego przez naukę rosyjską, było w zniesienie na Sachalinie, z in icja tyw y W. Ł atyszew a, pom nika naszem u rodakow i, który ja k b y na przek ór orze czonej w obec niego kary 15 lat katorgi stał się badaczem tradycyjnej k ultu ry au tochtonicznych m ieszkańców Sachalinu. P om nik ten stanął na d ziedzińcu Sachalińskiego O kręgow ego M uzeum K rajoznaw czego, znajdującego się w cen trum Jużno Sachalińska. Było to w 1991 roku, gdy w m ieście tym odbyw ała się, rów n ież z inicjatyw y W. Łatyszew a, druga m iędzynarodow a konferencja p o ś w ięcona B. Piłsudskiem u.
M yślę, że zarów no ta konferencja, n a k tó rą przybyli uczeni w w ielu krajów , a także i ten pom nik w ów czas w zniesiony, a przede w szystkim upadek Z w iązku R adzieckiego, a także nadzw yczajna spraw ność organizacyjna W. Ł atyszew a, przez w iele lat dyrektora O kręgow ego S achalińskiego M uzeum K rajozn aw cze go w Jużno Sachalińsku, za k tó rą ceniony był i je s t na tej w yspie, pozw oliły m u utw orzyć w spom niany Instytut D ziedzictw a B ronisław a Piłsudskiego. Placów ka ta w program ie swojej działalności, oprócz dokum entow ania rozproszonego d o robku jeg o im iennika, zajm uje się także działalnością edytorską z tym zw iązaną. Instytut w ydaje czasopism o pod nazw ą „Izw iestija Instituta N asled ija B ronisła w a P iłsudskogo” (dotychczas ukazało się 7 tom ów ), które cieszą się w y so k ą oceną m erytoryczną uczonych.
N ależy zw rócić uw agę, iż rzeczą niezw ykle rz ad k ą w nauce je s t pow ołanie naukow ego instytutu dotyczącego edycji i dokum entacji dorobku naukow ego jed n eg o tylko uczonego. Podkreślić należy, że zespół kierow any przez W. Ł aty
szew a je s t w yjątkow o kom petentny w pracach zm ierzających do p rzedstaw ienia całościow ego dorobku naukow ego B ronisław a P iłsudskiego. O n sam zaś, w sp ie ra sw ą w ied z ą oraz źródłam i historycznym i w ielu uczonych w R osji, Japonii, N iem czech, Stanach Zjednoczonych, a także i w Polsce, podejm ujących w sw ych pracach różne w ątki naukow ej i życiow ej drogi B ronisław a P iłsudskiego. Tutaj tylko dodać jeszc ze należy, że dokonania B ronisław a P iłsudskiego uznane zosta ły w św iatow ej antropologii kulturow ej za niezw ykle w ażne, czego dow odem
je s t m onum entalna edycja jeg o prac pt. The C ollected Works o f Bronisław P ił sudski, realizow ana przez prestiżow ą oficyną W alter de G ruyter & Co. Z B erli na i N ow ego Jorku, przy w ydaw aniu której aktyw nie uczestniczy W. Łatyszew. A n toni K uczyński
Katedra Etnologii i Antropologii Kulturowej UWrorcławskiego
G Ó R A PIŁSU D SK IEG O NA SA C H A LIN IE
Chąć poznania i opisania trw ałych znaków pam iąci łączących sią z postacią B ronisław a Piłsudskiego (1 86 6-1918), zesłańca sachalińskiego i badacza tubyl czych kultur tej w yspy, odsłania w ciąż now e przestrzenie zw iązane z jeg o osobą. Pozostańm y jed n ak na Sachalinie, gdzie w 1991 roku w zniesiono m u w Jużno- Sachalińsku pom nik, bądący trw ałym znakiem w dziączności nauki rosyjskiej za jeg o pionierskie studia etnograficzne, folklorystyczne i antropologiczne dotycz
ące Ajnów, N iw chów i Oroków. W tym że sam ym Jużno-Sachalińsku utw orzo no w 1998 roku Instytut D ziedzictw o B ronisław a Piłsudskiego, który w ydaje prestiżow y rocznik pod nazw ą „Izw iestija Instituta N asledija B ronisław a P iłsud skiego” („W iadom ości Instytutu D ziedzictw a B ronisław a P iłsudskiego”) publi kujący interesujące artykuły, om aw iające różne konteksty kulturow e, stanow ią ce przedm iot zainteresow ań badaw czych B. Piłsudskiego.
To, o czym w spom niano pow yżej, to fakty pow szechnie znane osobom za jm ującym sie recepcją badań naukow ych B. Piłsudskiego prow adzonych na Sa chalinie nad k ulturą tem tejszych tubylców, nadto po w ielekroć stanow iących punkt odniesienia do zróżnicow anej przestrzeni kulturow ej wyspy. W przestrze ni tej opisanej przez B. Piłsudskiego tkw i jeszcze jed en znak pam iąci czczący te dokonania. Jest nim G óra Piłsudskiego, fakt konkretny, niestety nieznany w p iś m iennictw ie geograficznym . A nazw a ta istnieje od praw ie 60. lat i to za przy czyną kartografów radzieckich, którzy po w ejściu południow ego Sachalinu (K a rafuto) w skład ZSRR, zm ieniali nazew nictw o japońskie gór, rzek, osad i miast, na nazw y rosyjskie i kierując się takim i intencjam i tw orzyli now y atlas geogra ficzny tego regionu Dalekiego W schodu. Z Karafuto w ysiedlono też Japończyków i Ajnów, po których przetrw ały tam do dzisiaj nieliczne m aterialne ślady, np. for my budow nictw a, sposób zabudow y i rozplanow ania osad, drogi i mosty, parki oraz infrastruktura zw iązana z tam tejszą gospodarka rolną. Tu w spom nieć nale ży, że na K arafuto m ieszkali także Polacy, daw ni zesłańcy i dobrow olni przyby sze, którzy w ram ach kolonizacji rosyjskiej w ybrali ten rejon im perium na m iej sce sw ego pobytu. Polacy zajm ow ali się tam rolnictw em i h od ow lą m ając
