A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA A R C H A E O L O G IC A 7, 1985
A n d r z e j G r z e la k o w s k i
PRÓBA REKONSTRUKCJI SKRZYNECZKI Z GROBU „KSIĄŻĘCEGO" W LEŚNIE, W O J. BYDGOSKIE
W y stę p u ją c e sto su n k o w o często w grobach z ok resu rzym sk iego ele m e n ty tzw. sk rzy n eczek in sp irow ały już k ilk ak rotn ie b ad aczy do prób ich rekon struk cji w a sp e k c ie te ch n iczn y m 1. Jednakże zły stan za -ch ow an ia p o szcz eg ó ln y c h części zarów n o sam y-ch sk rzyn eczek , jak i zam ków , sta n o w ił n iew sp ó łm iern ie małą bazę źródłow ą w stosu nk u do h ip o tety czn ej części rekon struk cji. W trakcie ek sp lo ra cji grobu „k siążęcego" w L eśnie w 1975 r. w y d o b y to — oprócz szeregu ce n n ych zab y tk ów , ty p o w y ch dla tego rodzaju p o ch ó w k ó w — w y ją tk o w o lic z n e i dobrze za ch ow a n e fragm en ty sta n o w ią ce części sk ła d o w e sk rzy n eczk i i jej zam ka2. M ateriał ten m oże z p o w o d zen iem sta n o w ić p o d -sta w ę do próby rekon struk cji ca ło śc io w e j, a w ię c o k reślen ia zarów n o p rzyb liżo n ego k ształtu sk rzyn eczk i, jak i d ziałania m echanizm u zam ka. Próba taka została już w c ześn iej p odjęta w p racy M. F u dzińsk iego,
1 W c z e ś n i e j z a j m o w a li s i ę ty m p r o b le m e m : W . G r e m p l e r , D e r II u n d III F u n d e v o n S a c k r a u , B e r lin 1888; F. P e i s e r, F u n d b e r i c h t e S i t z u n g s b e r i c h t e d e r A l t e r t u m s g e s e l i s c h a l t , „ P r u ssia " 1909, t. X X II, s. 326— 327; E. B l u m e , D i e g e r m a n i s c h e n S t ä m m e u n d K u l t u r e n z w i s c h e n O d e r u n d P a s s a r g e z u r r ö m i s c h e n K a i s e r z e i t , B e r lin 1912, t. I, s . 111— 113; S. A n g e r , G r ä b e r l e i d z u R o n d s e n , [w :] A b h a n d -l u n g e n z u r L a n d e s k u n d e d e r P r o w i n z W e s t p r e u s s e n , G r a u d e n z 1890, ta b -l. X X I, r y s . 4— 6; K. T a c k e n b e r g , D i e W a n d a l e n i n N i e d e r s c h l e s i e n , B e r lin 1925, s. 121; O. A l m g r e n , B: N o r m a n , D i e ä l t e r e E i s e n z e i t G o t l a n d s , B e r lin 1923, c z . II, s. 80; J. K o s t r z e w s k i , W i e l k o p o l s k a w c z a s a c h p r z e d h i s t o r y c z n y c h , P o z n a ń 1923, s. 187, r y s . 685; T. K u b i c z e k , J. S z y d ł o w s k i , K i l k a u w a g n a t e m a t k o n s t r u k c j i i d z i a ł a n i a z a m k ó w s k r z y ń z o k r e s u w p ł y w ó w r z y m s k i c h , „ A r c h e o lo g ia P o ls k i” 1960, t- V , s. 245— 255; H . D ä l l e , Z um r ö m i s c h e n E i n l l ü s s e a u d i e H e r a u s b i l d u n g u n d V e r w ä n d e r u n g v o n S c h l o s s u n d S c h l ü s s e l , F e i n w a g e u n d G e w i c h t b e i d e n g e r m a n i -s c h e n S t ä m m e n , [w :] R ö m e r u n d G e r m a n e n in M i t t e l e u r o p a , B e r lin 1976, -s. 139— 1 4 8 . * P r a g n ą łb y m w ty m m ie j s c u p o d z ię k o w a ć dr K r z y s z t o f o w i W a l e n c i e (p r o w a d z ą c e m u b a d a n ia w L e ś n ie ) za in s p ir a c j ę , ja k r ó w n ie ż p o m o c z a r ó w n o p r z y u d o s t ę p -n ia -n iu m a te r ia łó w , ja k i u d z i e le -n ie c e -n -n y c h u w a g i l i c z -n y c h w s k a z ó w e k f a c h o w y c h .
p o św ięco n ej opracow aniu sk rzyn eczek z terenu P om orza3. Z byt o g ó l-n e jedl-n ak p otrak tow al-n ie tem atu (z p rzy czyl-n l-n ie za leż l-n y c h od autora) skłania do p ow tórzen ia próby, m ając na w z g lę d z ie n ie ty lk o p rzed sta-w ie n ie sta-w y n ik u k o ń co sta-w eg o , ale rósta-w n ież m o żlista-w o ść zap rezen tosta-w an ia szereg u d rob n ych fak tów , k tó rych e w en tu a ln e w y k o rz y sta n ie w p rzy -szło ści m oże m ieć p ew n e zn a czen ie. R ysu jąca się w ostatn ich latach ten d en cja do zarzucania op racow ań drobnych za b ytk ów na rzecz prac o charakterze o g ó ln y m w y d a je się zubażać źródła inform acji o ro z w o -ju i m o żliw o ścia ch w y tw ó r c z y c h d a w n y ch sp o łeczeń stw .
R y s . 1. W id o k o g ó l n y z r e k o n s tr u o w a n e j s k r z y n e c z k i z g ro b u ' k s i ą ż ę c e g o w L e ś n ie , w o j . b y d g o s k i e 3 P ie r w s z ą p r ó b ę r e k o n s t r u k c j i s k r z y n e c z k i z g r o b u „ k s ią ż ę c e g o " w L e ś n ie , gm . B r u s y , p o d ją ł M . F u d z iń s k i w p r a c y S k r z y n e c z k i i e l e m e n t y s k r z y n e c z e k w o k r e s i e r z y m s k i m na P o m o r z a . M a s z y n o p is t e j p r a c y z o s t a ł z ł o ż o n y w a r c h iw u m K a te d r y A r c h e o lo g ii UŁ j a k o p r a c a m a g is t e r s k a w 1978 r. P o n o w ie n ie p r ó b y r e k o n s t r u k c j i o m a w ia n e j s k r z y n e c z k i w y n ik a z fa k tu , iż r e k o n s t r u k c j a p r z e d s ta w io n a w p r a c y F u - d z iń s k ie g o n i e s t a n o w iła j e j p r z e d m io tu i p r z e p r o w a d z o n a , z o s t a ła w o p a r c iu o n i e -k o m p le t n y m a te r ia ł z a b y t -k o w y , -k t ó r y w z n a c z n e j c z ę ś c i z n a j d o w a ł s i ę p o d ó w c z a s w k o n s e r w a c j i.
W celu u zy sk an ia w m iarę p ełn ej rek on stru k cji op ieran o się na n a-stęp u ją cych przesłankach:
1) na m ateriale a rch eo lo g iczn y m i d ok u m en ta cji sporządzonej p od -czas ek sp lo ra cji grob u 4,
2) na m ateriale inform acyjn ym , w y n ik a ją cy m ze sz c z e g ó ło w e j a n a -lizy tr eścio w e j za b y tk ó w i d ok u m en tacji.
W y n ik iem op racow ania tych e le m e n tó w stała się h ip oteza w y n ik a -jąca z lo g ic z n e g o p ow iązan ia fak tów n atu ry tech n iczn ej i fu n k cjon a l-nej, przy czym p o d sta w y zap rezen tow an ej rekon struk cji w g łó w n e j m ierze stan ow ią p rzesłanki tech n iczn e, d eterm in u jące ca ły tok pracy. K o ń co w y e fe k t rek on stru k cji p rzed sta w io n y jest na rys. 1.
P rezen tację u zysk a n ej rekon struk cji i jej p o sz c z e g ó ln y c h e le m e n -tó w c e lo w o podaję w form ie ,.o b ro n y 1' efek tu k o ń c o w e g o ( co p ozw o li u niknąć p o w tórzeń oraz p rzed sta w ić tok m o jeg o rozum ow ania.
O m aw iana sk rzyn eczk a w y k on a n a b y ła p raw d op odob n ie z jed n ego d ę b o w e g o k lock a , jak o dłubanka z p rzesu w n ym w iec zk ie m zaop atrzon ym w zam ek5. Przem aw iają za taką w ersją atrzon a stęp u ją ce fak ty . W y k o -n a-n ie d łuba-nki z p rzy g o to w a -n e g o o d p o w ied -n io m ateriału b y ło b ez w ą
t-Л
V/
R y s . 2. W ie c z k o s k r z y n e c z k i
ft — o k u c ie 2'"m koj b — z e c h o w a n y fra g m e n t p ro w a d n ic y ? с — m ie js c e z a in s ta lo w a n ia sp ręży n 4 S z czeg ó icifw y o p is g r o b u „ k s ią ż ę c e g o " z L e śn a z n a j d u j e s i ę w p r a c y K. W a- l e n t y i M. K a n w i s z e r , G r ó b k s i ą ż ę c y w L e ś n i e , g m . B r u s y na P o m o r z u W s c h o d n i m — p r a c a z ło ż o n a d o d r u k u , m a s z y n o p is u d o s t ę p n io n o d z ię k i ż y c z l i w o ś c i
a u to r ó w .
p ienia m n iejszym p roblem em tech n iczn y m niż sp ajan ie (klej?) pudełka z d eszc zu łe k , tym bardziej, że nie zau w ażon o gw oźd zi, k tórych u ży cie w tym w yp ad k u b y ło b y raczej k on ieczn e. T echnika w y k o n y w a n ia d łu -banek jako p rzedm iotów u ży te czn y ch (w tym p ojem nik ów ) m iała już w tym c z a sie zn aczne tradycje, co je st d od atk ow y m argum entem p rze-m aw iający rze-m za takirze-m w ła śn ie sp osob erze-m w y k o n a n ia . Z aokrąglony k ształt ścian ek b o czn y ch w y n ik a zap ew n e z w yk o rzy sta n ia n atu ralne-go k ształtu k lo ck a d rew n ian eralne-go , przy czym dolna i górna płaszczyzna sk rzyn eczk i p ow stała w w yn ik u ob ciosan ia zb ęd n ych cz ęści m ateriału. N ie da się rów n ież w y k lu c z y ć w p ły w u na k szta łt sk rzyn eczk i p ew n y ch w z g lę d ó w e ste ty c z n y c h . W sp om n ian e przez M. F u d ziń sk iego o d k ształ-c e n ie śształ-cianki boształ-cznej, in terp retow an e jako „działanie n iszształ-cząształ-cy ształ-ch cz y n n ik ó w d zia ła ją cy ch na drew no", d o ty c z y bez w ątp ien ia o d k szta ł-cen ia w z d łu żn eg o, za czym przem aw ia u b ytek i p ęk n ięc ie okucia te g o elem en tu , jed n ak że za o k rą glen ie p op rzeczn e ma raczej charakter c e -lo w o n adan ego kształtu®. Z apropon ow an e na rysunku rek on stru k cyjn ym p o d cięcia pod prow adcyjnicam i w ieczk a oraz k ształt paz w p row ad -n icach su geru ją zach o w a -n e ich fragm e-n ty7, k tó rych przekrój został za zn a czo n y na rys. 3. P o d cięc ie to p o d y k to w a n e m ogło b yć w zględam i e stety cz n y m i, a tłu m a czy łob y fakt ich o so b n eg o p ołożen ia w stosu nk u
R y s . 3. B o k s k r z y n e c z k i
a — o k u c ie ; b — s p o s ó b z a n ito w a n ia o k u c ia z p o d k ła d k ą ,- с — p ro fil p r o w a d n ic y w y n ik a ją c y z z a c h o w a n y c h fra g m e n tó w o ra z d o m n ie m a n y s p o s ó b z a m o n to w a n ia p o p rz e c z k i 6 T a m ż e . 7 F r a g m e n ty d r e w n a z p a z a m i e k s p lo r ä w a n o łą c z n ie z n ie z id e n t y f ik o w a n y m i b l i ż e j fr a g m e n ta m i s k r z y n e c z k i c z y tr u m n y , c o s p o w o d o w a ł o p o m in ię c ie ic h w e w c z e ś n ie j s z y m o p r a c o w a n iu . C e lo w ą ic h o b r ó b k ę w y ś le d z o n o d o p ie r o p o b a r d z ie j w n i k l i -w e j a n a liz ie m a te r ia łu .
d o b o k ó w sk rzy n eczk i, p on iew a ż o sła b ie n ie m ateriału sp o w o d o w a ło w ty c h m iejsca ch p ęk n ięc ie sk rzyn eczk i i o d d z ie le n ie się p row ad n ic od ca ło ści. P od łużne o k u cie z b la ch y b rązow ej, k tóre m iało w p ły w na za ch o w a n ie się tak zn aczn eg o fragm entu b ok u 8, za ło żo n e zo sta ło w w y n ik u k o n iec zn o ści n ap raw y sk rzy n eczk i po jej p ęk n ięciu . M o gło to n astąp ić zarów n o w trakcie w y k o n y w a n ia sk rzy n eczk i (w w y n ik u sch n ięcia drew na), jak i w c z a sie jej u ży tk o w an ia . Za taką interpreta-cją przem aw ia fakt braku a n a lo g iczn eg o o k u cia b oku d ru giego (co w y - kilucza fu n kcję o k u cia jako ozd o b y), w y raźn e w zd łu żn e p ęk n ięc ie d rew na pod o k u ciem , k tó reg o p o w sta n ie już po zło żen iu do grobu je st m a -ło praw d op odob n e. Sposób zam o cow an ia b y ł na ty le so lid n y (nity po d rugiej stro n ie p osiad ają parami podkładki z brązu), że w inn ym w y -padku w y d a w a ło b y się to n ie c e lo w e . D robnym , ale ch yb a p rzek on u ją-cy m argum entem jest rów n ież to, że o k u c ie p rzyk ry w a żłob k ow an e zdobienia, ch oć to na p ew n o n ie p o d n o siło w a lo ró w e ste ty c z n y c h ca ło ści. Sprawa zam ykan ia w ieczk a w sp osób p rzed sta w io n y na ry su n kach n ie w y d a je się budzić w ię k sz y c h w ą tp liw o ści. W sp om n ian e w y -żej fragm en ty p row adnic, z k tórych jed en znajduje się b ezp ośred n io na za ch o w an ej części w ieczk a (patrz rys. 2) oraz brak za w ia só w w y -dają się k o n c ep cję w ysta rcza ją co p otw ierd zać. K oncep cja za su w a n ego w ieczk a m iała s w y c h zw o le n n ik ó w w w ię k sz o śc i w c z e śn ie jsz y c h opracowań®. Sam o w iec zk o w y k o n a n e z d ęb o w ej d eszczu łk i m iało za m o co -w an e o k u c ie z b la c h y b rązo-w ej oraz -w y ż ło b io n ą p ro-w ad n icę klucza, k tóre to e le m e n ty stan o w ią isto tn e cz ęści sk ła d o w e zam ka. Ze w z g lę du na zn a czen ie ok u cia jako elem en tu u n iem o żliw ia ją ce g o u ż y c ie n ie w ła śc iw e g o k lu cza, za b ezp ieczo n o się przed jeg o zb y t ła tw ym d em o n -tażem p rzez z a g ię c ie gw oździ m o cu ją cy ch po w e w n ę trz n e j stron ie w ieczk a.
S to su n k o w o trudnym p roblem em jest u sta len ie g łó w n y c h w y m ia ró w sk rzyn eczk i, p on iew a ż p osia d an y m ateriał u p ow ażn ia je d y n ie d o za -proponow ania h ip o te ty cz n y c h w ym iarów , k tóre n a le ży traktow ać ra-czej na zasad zie „rzędu w ielk ości" , a cz k o lw iek w sp osób rea ln y m oż-na m ów ić o p ew n y m m inim um , co też w p rop on ow an ej rekon struk cji z o sta ło za sto so w a n e. Tak w ię c m inim alna d łu g o ść b oku sk rzyn eczk i m u siała od p o w ia d ać w p rzy b liżen iu d łu g o ści w sp o m n ia n eg o ok ucia (25 cm ). P o n iew a ż na krańcach tego ż ok ucia znajdują się n ity, zatem
' W p ł y w p r z e d m io tó w m e t a lo w y c h n a e ta n z a c h o w a n ia r e s z t e k o r g a n ic z n y c h w o k r e ś l o n y c h w a r u n k a c h g l e b o w y c h d a w a ł s i ę p r z e ś le d z ić n a li c z n y c h s t a n o w i s -k a c h b a d a n y c h p r z e z p r a c o w n i-k ó w K a te d r y A r c h e o l o g i i UŁ.
* Z w o le n n ik a m i z a s u w a n y c h w i e c z e k są: A 1 m g r e n, N e r m a n, o p . c it.; К u-
w ym iar sam ego boku m usiał b y ć n ie co w ię k s z y 10; m ożna przyjąć, że w y n o sił ok. 30 cm. S zero k o ść sk rzyn eczk i m ożna u stalić op ierając się na k onstru kcji zam ka oraz za c h o w a n e g o fragm entu w ieczk a , na k tó rym zn ajd u je się c z ę ść p row ad n icy. O d le g ło ść tej p ro w ad n icy od o tw o -rów ok u cia w ieczk a oraz d łu g o ść za ch o w a n ych sp rężyn w y zn a cza m in im aliny w ym iar szero k o ści sk rzyin eczk i, co w y in ik a ze sp osobu d zia ła -nia zam ka i jest zilu strow an e na rys. 2. S kład ow a tych w y m iarów p o-zw a la w y z n a c z y ć szero k o ść sk rzy n eczk i na o k . 20 cm. Z aproponow ana w y s o k o ś ć w od czu ciu autora w y n ik a je d y n ie z „prawa proporcji". Jed -n ak że k o -n iecz-n e m i-nim um (12— 15 cm) w yz-n acza w ie lk o ść -n aczy-n ia je żo w a te g o , k tó re zn ajd ow ało się w sk rzy n eczce. U sta le n ie p o w y ż-szy c h w ym ia ró w w y c zer p u je w zasad zie m o żliw o ści rek on stru k cyjn e sam ej sk rzyn eczk i.
O sob n ym zagad n ieniem jest próba rekon struk cji zam ka oraz zasad jeg o d ziałania. Próby tak ie p odejm ow an o już k ilk ak rotn ie, p on iew aż m e ta lo w e e le m e n ty zam ka sta n o w iły w w ię k sz o śc i p rzyp ad ków jed yn e za ch o w a n e cz ęści sk rzyn eczk i i na nich op ierały się rekonstrukcje. W om a w ia n y m przypadku d y sp o n u jem y n a stęp u ją cym i elem en ta m i zam ka: p o d w ójn ą sp rężyną, ok u ciem w ieczk a w raz z w y ż ło b io n ą w w iec zk u p row ad n icą k lu cza, k lu czem z p o d w ójn ym piórem , przy czym rozsta w i średnica piór k oresp on d u je z układem sp rężyn i o tw o -rami ok ucia. Zakładam, że są to je d y n e e le m e n ty zam ka i n ie w p row a-dzam e le m e n tó w d o d a tk o w y ch (jak d rew n ian e ry g le itp.), k tóry ch ist-n ieist-n ie su gero w a li ist-niektórzy a u to rzy 11. Efektem rekoist-n struk cji ma w ięc b y ć tak ie u sta w ien ie w y m ie n io n y ch ele m e n tó w , aby ich d ziałanie za -p ew n ia ło otw iera n ie zam ka ty lk o -przy u życiu w ła ś c iw e g o klucza oraz do m inim um sp row ad zało czy n n o ści n iezb ęd n e przy o tw ieran iu i za -m yk an iu sk rzy n eczk i. W y d a je się, że za p rop on ow an e p oniżej rozw ią-zanie, poza n ieliczn y m i szczegóła m i, jest jed y n y m rozw iązan iem u za-sad n ion ym tech n iczn ie oraz sp ełn iający m p o w y ższe w arunki.
Z asadniczą c z ęść zam ka sta n o w i ok u cie w ieczk a i p o d w ójn a sp rężyn a, której za g ięte k o ń ce sp ełn iają rolę ryg li. Ze w zg lęd u na u sy tu o -w a n ie o t-w o r ó -w -w okuciu, sp ręży n y m u siały b y ć zam on to-w an e p ro sto-p adle d o kierunku sto-przesuw u w ieczk a i zn ajd ow ać się b ezsto-p o śred n io nad n :m. T akie p o ło żen ie u m ożliw iało im stu teczn e ry g lo w a n ie poprzez w su n ię cie się k o ń c ó w ek sp rężyn do o tw o r ó w o k u cia. K oncep cja p o-przeczki zam ontow anej w górn ej części sk rzyn eczk i, nad w ieczk iem ,
ю G d y b y n a k c ń c u o k u c ia z n a j d o w a ły s i ę g w o ź d z ie , a n ie n ity , w s k a z y w a ł o b y
to n a z a m o c o w a n ie o k u c ia n a s a m y c h n a r o ż n ik a c h s k r z y n e c z k i, a w i ę c d łu g o ś ć o k u -c ia m -c g ła b y w y z n a -c z a ć d łu g o ś ć j e j b o k u .
11 Za is t n ie n ie m r y g li d r e w n ia n y c h w y p o w i a d a l i się : A n g e r , op. c it.; K u b i- c z e k, S z y d ł o w s k i , op. c i t .
p ow stała w zw iązk u z za ch ow a n y m fragm en tem d rew na, do k tó reg o przybito sp ręży n y (patrz rys. 4). Elem ent ten leżał w g rob ie osob no, co
' *
0 1 2 3 Д 5 10 cm
R y s . 4. R e k o n s t r u k c j a p o p r z e c z k i z a w ie r a j ą c e j s p r ę ż y n y
su gero w a ło, że n ie sta n o w ił on jed n olitej cz ę śc i sk rzyn eczk i. W y żło - b ien ie u m ożliw iające „ w p u szczen ie" sp ręży n w głąb teg o elem en tu p o zw o liło u nik nąć sz c z e lin y p om ięd zy nim a w ieczk iem , elim in u ją c tym sam ym m o żliw o ść p od w ażen ia sp ręży n z zew nątrz. K ształt za c h o -w a n eg o fragm entu su g eru je istn ie n ie -w y ż ło b ie n ia u m o żli-w iają ceg o u ch y ln y ruch sp rężyn w trakcie otw ieran ia . N ie m ożna w y k lu c zy ć, że sp ręży n y b y ły zam on tow an e w w ięk szy m e lem en cie, p rzyk ry w ający m trw ale np. p o ło w ę pow ierzch ni, jed n ak że b y ło b y to w tym w yp ad k u p o w ielen iem w ieczk a, a k ształt za c h o w a n e g o elem en tu przem aw ia ra-czej za p oprzeczką. S posób d ziałan ia zam ka ilustrują rysu n ki p rzed sta-w iające k o le jn e fa zy sta-w sp ółd ziałan ia e le m e n tó sta-w zam ka:
1. K oń ców k i sp rężyn ryg lu ją zam ek w ch o d ząc w o tw o r y okucia: a) p o ło żen ie k lucza w m om en cie w p row ad zan ia go do zam ka, b) k lucz zaczy n a u n o sić sp ręży n y , w y k o rz y stu ją c zasad ę d źw ign i d w u ram ien n ej (rys. 5).
2. Zam ek o tw arty. P łaszczyzn a sty k u p iór k lu cza i sp rężyn (rygli) p ok ryw a się d ok ład n ie z zew n ętrzn ą p ow ierzch n ią ok u cia (rys. 6).
3. D om n iem an y sp osób zatrzask iw an ia w ieczk a d zięk i stażow an iu je g o b oku 1* (rys. 7).
11 H ip o t e t y c z n ie m o ż n a p r z y j ą ć s f a z o w a n i e b o k u w ie c z k a , c h o ć n ie m a n a to d o w o d ó w . I s t n ie n ie s f a z o w a n ia u m o ż liw ia ło b y z a m y k a n ie s k r z y n e c z k i b e z u ż y c i a k lu -c za .
0 1 5 cm R y s . 5. U k ła d e le m e n t ó w z a m k a p r z y j e g o z a m k n ię c iu a — p o z y c ja k lu c z a p r z y w p r o w a d z a n iu w zam ek } b — p o z y c ja k lu c z a w m o m e n c ie o tw ie r a n ia 0 1 2 3 Л 5 cm Zl) -ВПГ-УТ? 1 ■ ■ 1 I W R y s . 6. U k ła d e l e m e n t ó w z a m k a p r z y j e g o o t w a r c iu
Po od su n ięciu o tw o r ó w ok u cia od ry g li n a leża ło k lu cz w y ją ć , ab y n ie sp o w o d o w a ć za b lo k o w an ia k lu czem w ieczk a o k ró tsz y bok
skrzy-0 1 2 3 4 5 cm
R y s. 7. D o m n ie m a n y s p o s ó b z a t r z a s k iw a n ia w i e c z k a (za m k a )
n eczk i. W y c ię c ie w tym b oku m a łeg o k an ału u m o żliw ia ją ceg o w y s u w an ie w ieczk a w raz z k lu czem je st raczej m ało praw d op odob n e. R ów n ież ,,sch ow an ie" k lu cza w sp odn iej cz ęści w ieczk a , w k a n a le p row ad n icy n ie m ogło m ieć m iejsca, p o n iew a ż w iec zk o m u sia łob y m ieć g ru -b ość p o w y żej 2 cm, co w y k lu cza za ch o w a n y fragm ent. W arto w tym m iejscu zw ró cić u w a g ę na fakt, że m ateriał u ży ty d o w yrob u k lu cza i sp rężyn b y ł w sw ej strukturze różny od m ateriału u ży te g o do w y k o -nania o k u ć13. M iało to za p ew n e za sa d n icze zn a czen ie d la sp raw n ości i trw ałości e le m e n tó w p racu jących , p on iew a ż n arażenie ich na d zia ła-n ie sił zg iła-n a ją cy c h w y m a g a ło za sto so w a ła-n ia od p o w ied ła-n io e la s ty c z ła-n e g o m ateriału.
Tak d zia ła ją cy zam ek m ógł b y ć o tw a rty ty lk o w ła śc iw y m k luczem , o d o ść p rec y zy jn ie o k reślo n y ch w ym ia ra ch i k szta łcie. D w ie n ie z a le ż -n ie d zia ła ją ce sp ręży -n y m oż-na b y ło u -n ieść je d y -n ie k lu czem o d w ó ch piórach, p rzy czym ich przekrój i rozstaw m u siał o d p o w ia d a ć otw orom okucia, n ie w id o c zn y m po zam kn ięciu sk rzy n eczk i d zięk i om aw ia n ej poprzednio p op rzeczce. Pióra za k rótk ie n ie u n o siły b y sp rężyn na w y m aganą w y so k o ść , a zb yt d łu g ie b lo k o w a ły b y w iec zk o o k raw ęd ź p o p rzeczk i. K w estię o d p o w ie d n ieg o u ch y la n ia sp rężyn re g u lo w a ły w y -żłob ien ia p row ad n icy k lu cza w zam ku.
Z abezp ieczona w ten sp osób sk rzyn eczk a u n iem ożliw iała o tw a rcie jej bez u ży cia s iły lub w id o czn y ch oznak p odejm ow an ia takich prób, z te g o w z g lę d u m og ła on a sk u tecz n ie ch ron ić sw o ją za w arto ść, a
cz-11 I n f o r m a c je t e p r e c y z u j e a n a liz a j a k o ś c i o w a m e t a li, d o k o n a n a w p r a c o w n i M u z e u m A r c h e o l o g i c z n e g o i E tn o g r a f ic z n e g o w Ł o d z i i o p is a n a w c y t o w a n e j p r a c y W ł l i a t y i K a n w i s z e r , o p . c i t .
k o lw ie k z u w ag i na k on stru k cją i m ateriał z ja k ieg o została w y k o n a na trudno jej p rzy p isy w a ć rolą d z isie jsz e g o sejfu. N a m a rg in esie n a le ży za zn a czy ć, że zarów n o u ży ty m ateriał, jak i n iesk o m p lik o w a n a te ch -nika jej w yk o n a n ia p otw ierd zają tezą o m o ż liw o śc i w y k o n y w a n ia ta-kich sk rzy n eczek w raz z ok uciam i p rzez rzem ieśln ik ó w m iejsco w y ch .
P od su m ow u jąc p o w y ż sz e m uszą zaznaczyćr ż e zdając sob ie spraw ą z n ieu n ik n io n eg o su biek tyw izm u , starałem sią jedn ak p rzed staw ić w miarą lo g iczn y m ateriał d o w o d o w y , p o zw a la ją c y za in tereso w a n y m sp raw d zić p rzeb ieg rekon struk cji oraz d ostrzec e w e n tu a ln e n ie śc isło ści. M o że to m ieć isto tn e zn a czen ie przy o p ra co w y w a n iu n a stęp nych. b o g a tszy ch m ateriałów . J estem p rzek on an y, że p ełn e rekon struk -cje in n ych sk rzy n ec zek u m o żliw iły b y w p row ad zen ie k la sy fik a cji oraz stw o r z y ły w arunki do p rześled zen ia rozw oju m y śli k onstru ktorskiej ó w c z e sn y c h rzem ieśln ik ów , p o n iew a ż już na o b ecn ym e ta p ie p ozn a -nia m ożna za u w a żyć linią rozw ojow ą teg o typu zam ków . D o ty c zy to p rzede w szy stk im k lu c z y 14, k tóry ch forma jed n o p ióro w a je st b ez w ą t-p ienia form ą w c z e śn ie jsz ą — w y jśc io w ą . W st-p ó łw y stą t-p o w a n ie obu tych form o c z y w iś c ie o n iczy m n ie św ia d czy , p on iew a ż chodzi tu n ie o w y -zn ac-znik ch ro n o lo g ic-zn y — a p ro ces rozw oju k o n stru k cy jn eg o , przy czym u ży w a n ie zam ków o u lep szo n ej k on stru k cji n ie w y k lu c za je d n o -c z esn eg o u ży w a n ia zam ków starszeg o typu. Sądzą, że ró w n ież rodzaje sprążyn oraz sp o so b y ich m on tow a n ia m ożna b y b y ło w tym sam ym a sp e k c ie u porząd kow ać. J ed n o cze śn ie m am nadzieją, że p rzed staw ion a praca, a cz k o lw iek d o ty cz ą ca w y c in k o w e g o problem u i k on cen tru jąca sią z racji za in ter eso w a ń autora na stronie tech n iczn ej zagad n ienia, sta n o w ić b ądzie p ew ien e le m e n t w p oszerzan iu inform acji o rzem io śle na n a szy ch ziem iach w o k r e sie rzym skim .
K a te d r a A r c h e o lo g ii U n i w e r s y t e t u Ł ó d z k ie g o A n d r z e j G r z e l a k o w s k i D IE PR O B E DER R E K O N S T R U K T IO N E IN E S K Ä S T C H E N S A U S D E M „ F Ü R S T E N G R A B " IN L E S N O , W O J E W O D S C H A F T B Y D G O S Z C Z E x p lo r a t io n im J a h r e 1975 e i n e s F ü r s t e n g r a b e s in L e śn o , W o j . B y d g o s z c z , d ie d u r c h e i n e F o T s c h u n g s e x p e d it io ii v o m L e h r s tu h l fü r A r c h ä o l o g i e d er U n i v e r s i t ä t Ł ó d ź d u r c h g e fü h r t w u r d e , li e ß d a s w e r t v o l l e F u n d m a te r ia l g e w in n e n , d a r in u n g e w ö h n lic h 14 K lu c z o d w ó c h p ió r a c h r ó w n ie ż i in n i a u to r z y u z n a ją z a f o r m ę r o z w o j o w ą k lu c z a j e d n o p ió r o w e g o , m. in . F u d z i ń s к i, o p . c i i .
z a h lr e ic h e u n d g u t e r h a lt e n e F r a g m e n t e e i n e s K ä s t c h e n s u n d d e s s e n S c h lo s s e s . D ie s e r m ö g lic h te d ie n ä c h s t e P r o b e d e r R e k o n s t r u k t io n s o l c h e s D e n k m a ls in A n le h n u n g an a r c h ä o lo g is c h e s M a te r ia l u n d t e c h n i s c h e u n d f u n k t io n e lle V o r a u s s e t z u n g e n zu u n te r n e h m e n . D ie v o r l i e g e n d e A r b e it s t e l l t d e n G e d a n k e n g a n g w ä h r e n d d e r R e -k o n s t r u -k t io n s r e a lis ie r u n g d a r u n d fü h r t d ie s e A r g u m e n t e a n , d ie n a c h d e r M e in u n g d e s A u to r s , d ie R ic h t ig k e it d e r a n g e n o m m e n e n L ö s u n g e n b e w e i s e n . D e r E n d e ffe k t is t d ie R e k o n s t r u k t io n d e s K ä s t c h e n s u n d d e s s e n S c h lo ß e s , w a s a u f d e n A b b ild u n -g e n d a r -g e s t e llt w ir d . D a s K ä s t c h e n w a r w a h r s c h e in lic h a u s e in e m E ic h e n k lö t z c h e n m it d e m v e r s c h ie b b a r e n D e c k e l a u s g e f ü h r t . S ie A u s m a s s e d e s K ä s t c h e n s b e t r a g e n n a c h d em V o r s c h la g d e s A u to r s : 30 x 2 0 x 15 cm , w a s d a s u n e n tb e h r lic h e M in im u m d a r s t e llt , d a s in d e r A r b e it a u s t e c h n is c h e n u n d r a t io n a le n G r ü n d e n d o k u m e n tie r t w ir d . D a s P r in z ip d er W ir k u n g d e s K ä s t c h e n s s c h l o ß e s m it d em S c h l ü s s e l illu s t r ie r e n g e n a u d ie d a r g e s t e llt e n B ild e r . S o a u s g e f ü h r t e s K ä s t c h e n k o n n t e e in H a n d v e r s t e c k d e r B e n u tz e r in s e in , d a s s e i n e z u f ä l li g e o d e r a b s ic h t lic h e P e n e tr a t io n o h n e s ic h t b a r e B e s c h ä d ig u n g d e s s e lb e n u n m ö g lic h m a c h te . G e n a u e r e B e tr a c h t u n g e n ü b e r F u n k tio n u n d B e d e u tu n g d ie s e r G e g e n s t ä n d e ü b e r lä ß t d e r A u to r d e n F o n s c h e r n d e r r ö m is c h e n K a is e r z e it, w e i l s ic h d ie s e A r b e it n u r a u f t e c h n is c h e F r a g e n b e s c h r ä n k t .
