Wrzesiński, Wojciech
"Granica zachodnia w polityce
polskiej 1944-1947", Wiesław
Dobrzycki, Warszawa 1974 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 540-541
540 R e c e n zje І o m ó w ie n ia
sy g n a ln e , ja k o p o d s ta w ą do d y s k u s ji w g ro n ie h is to ry k ó w . W y d a n ie je j w w ię k szy m n a k ła d z ie i w in n e j fo rm ie m u s i p o p rz e d zić b a rd z o s ta r a n n e o p ra c o w a n ie r e d a k c y jn e , k tó re g o n ie s te ty n ie w id a ć o b e cn ie. W o m a w ia n e j k s ią ż c e z n a jd u je się n ie ty lk o w ie le u s te r e k s ty lis ty c z n y c h , ję z y k o w y c h , a le n ie k tó r e fr a g m e n ty te j p rz e cież in te re s u ją c e ro z p ra w y s ą n ie o m a lż e z u p e łn ie n ie z ro z u m ia łe , z m u sz a ją c e do d o w o ln e j i n t e r p r e ta c ji s ta n o w is k a a u to ra . P e łn e w y d a n ie k s ią ż k i G o n d k a o d z ia ła l ności w y w ia d u p o lsk ie g o w N iem czech , i m oże n ie ty lk o w la ta c h rz ą d ó w h itle r o w s k ic h , b y ło b y celo w e i p o ży teczn e.
W o jc ie c h W r z e s iń s k i
W ie sła w D o b rz y c k i, G ra n ica z a c h o d n ia w p o lity c e p o ls k ie j 1944— 1947, W a r s z a w a 1974, P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e , ss. 360.
L i t e r a t u r a n a u k o w a d o ty c z ą c a p o ls k ie j g ra n ic y z a c h o d n ie j po I I w o jn ie ś w ia to w e j, je j dziejó w , u w a ru n k o w a ń m ię d z y n a ro d o w y c h , a s p e k tó w p ra w n y c h i p o li ty c z n y c h je s t o b s z e rn a i ró ż n o ro d n a . J e d n a k ż e b a d a n ia szczeg ó ło w e p rz y n o s z ą c ią g le n o w e u s ta le n ia , u ja w n ia ją fa k ty w c z e ś n ie j n ie z n an e , lu b z n a n e ty lk o f r a g m e n t a ry c z n ie . P o d o b n ie j e s t i w w y p a d k u o m a w ia n e j k s ią ż k i W ie sła w a D o b rz y c k ieg o . W z n a c z n e j części z a w ie ra o n a ro z w a ż a n ia b ę d ą c e p o w tó rz e n ie m p ro b le m ó w o g ó l n ie ju ż z n a n y c h , o m a w ia n y c h w ie lo k ro tn ie w e w c z e ś n ie jsz y c h p u b lik a c ja c h . A le s ą w n ie j in te r e s u ją c e szk ice, p o św ięc o n e z a g a d n ie n io m w c z e ś n ie j n ie o m a w ia n y m w l i te r a tu r z e n a u k o w e j. K sią ż k a n ie s ta n o w i je d n o ro d n e j m o n o g ra fii. J e s t z b io re m s tu d ió w o n ie je d n o ro d n e j tre ś c i i n ie ró w n e j w a rto ś c i m e ry to ry c z n e j. S tu d ia te łą c zy w je d n ą c ało ść p r z y ję ta p rz e z a u to r a d e fin ic ja p o lity k i p o ls k ie j. D e fin ic ja t a w e d łu g o k re ś le n ia W ie sła w a D o b rz y c k ieg o je s t ro z u m ia n a „ szero k o , a w ię c n ie ty lk o ja k o p ra k ty c z n e d z ia ła n ia n a a re n ie m ię d z y n a ro d o w e j i w e w n ę tr z n e j, a le ta k ż e ja k o m y ś l p o lity c z n a w k r a j u i n a e m ig ra c ji, s ta n o w ią c a c zęsto te o re ty c z n ą p o d b u d o w ę o w y c h d z ia ła ń ” (s. 7). P r z y ję c ie ta k m a ło o s tre j, e la sty c z n e j i d y s k u s y jn e j d e fin ic ji z a d e c y d o w a ło o s k u p ie n iu w o m a w ia n e j k s ią ż c e t a k z ró ż n ic o w a n y c h po d w z g lę d e m tre ś c i szk icó w , p rz y p ró b ie n a d a n ia k s ią ż c e c h a r a k t e r u je d n o lite j m o n o g ra fii.
P ie rw s z a część k s ią ż k i je s t p o św ięc o n a m ie js c u g ra n ic y p o ls k ie j n a O d rz e i N y sie Ł u ż y c k ie j w p o ls k ie j p o lity c e z a g ra n ic z n e j. P r z y czy m te rm in g ra n ic a z a c h o d n ia d o ty c z y w rz e c z y w isto śc i w sz y s tk ic h o d c in k ó w g r a n ic y p o ls k ie j po d ru g ie j w o jn ie ś w ia to w e j n a o b s z a ra c h n a le ż ą c y c h p rz e d 1939 ro k ie m do p a ń s tw a n ie m ie c k ie g o o ra z do W o lnego M ia s ta G d a ń s k a . C zęść d ru g a o m a w ia g ra n ic ę z a c h o d n ią w p o ls k ie j m y ś li p o lity c z n e j, a trz e c ia z a jm u je się s to s u n k ie m p o ls k ie j e m ig ra c ji p o lity c z n e j i P o lo n ii w o b e c te jż e g ra n ic y . W e w s z y s tk ic h trz e c h c z ę ściac h a u to r n ie o g ra n ic z a ł się ty lk o do a n a liz y w y d a rz e ń o k re ś lo n y c h c e z u ra m i c h ro n o lo g ic z n y m i u w id o c z n io n y m i w ty tu le , p o ś w ię c a ją c w ie le m ie js c a a n ty c e d e n c jo m h is to ry c z n y m , o k re s o w i w o jn y . Do n a jb a r d z ie j in te re s u ją c y c h n a le ż ą części p o św ięc o n e r e la c ji o s to s u n k a c h P o ls k i i k r a jó w s ło w ia ń s k ic h , w a s p e k c ie p ro b le m u n ie m ie c kieg o , ze szc z eg ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m s to s u n k ó w p o ls k o -c z e s k ic h . W s p o só b d o tą d n a jsz e rs z y w p o ls k ie j l i te r a tu r z e D o b rz y c k i p rz e d s ta w ił n a r a s ta n ie sp o ró w p o ls k o - -c z e c h o s ło w a c k ic h d o ty c z ą c y c h p ro b le m ó w te r y to r ia ln y c h w o k ó ł Z ao lzia, z iem i k ło d z k ie j, ra c ib o rs k ie j i g łu b c z y c k ie j. O b ra z o w y c h w y d a r z e ń n a k r e ś lo n y p rz e z D o b rz y c k ieg o je s t b a rd z o in te re s u ją c y . W y d a je s ię je d n a k , iż w y ja ś n ia n ie ro z m ia ró w k o n flik tu w s to s u n k a c h m ię d z y o b u k r a ja m i n ie j e s t p e łn e . Z w r a c a n ie u w a g i n a p rz e s a d n ą p ro p a g a n d ę p rz e d e w sz y s tk im n a ła m a c h p r a s y (s. 1 2 1) n ie tłu m a c z y j e d n a k w sz y stk ie g o .
S to s u n k o w o w ie le u w a g i p o św ię c ił a u to r p ro b le m o m se rb o łu ż y c k im . W ty m w y p a d k u j e d n a k o d c zu w a się b a rd z o p o w a ż n ie b r a k in f o r m a c ji o ro z w o ju tego p ro b le m u w o k re s ie II w o jn y św ia to w e j. P o z w o liło b y to le p ie j z ro z u m ie ć o m a w ia n e w y d a rz e n ia , k tó r e p rz e c ie ż rz u to w a ły ró w n ie ż n a s to s u n k i m ię d z y p a ń s tw o w e p o l sk o -c ze c h o sło w a c k ie. B ra k in fo rm a c ji, j a k w o k re s ie k s z ta łto w a n ia się w k o a lic ji a n ty h itle ro w s k ie j p r o g r a m u te r y to r ia ln e g o p rz y s z łe j E u ro p y p la n o w a n o ro z w ią z a ć p ro b le m s e rb o łu ż y c k i, u tr u d n i a z ro z u m ie n ie o m a w ia n y c h w y d a rz e ń . K o n s t a tu j ą c in te re s u j ą c e s ta n o w is k o p r a s y P o ls k ie j P a r t i i R o b o tn ic z e j, k tó r a w 1947 ro k u d o m a g a ła się z a p r z e s ta n ia p ro p a g a n d y n a rz e cz s a m o d z ie ln o ś c i Ł u ży c, D o b rz y c k i o d w o
-R e c e n zje i o m ó w ie n ia 541
łu jc się do p o w ta rz a n e g o p rz e z tę p r a s ę w ó w cz a s a r g u m e n tu , iż s ta n o w iło b y to n a ru s z e n ie u k ła d u p o c z d a m s k ie g o (s. 151). W y d a je się je d n a k , że w ty m w y p a d k u a u to r p o m in ą ł s to s u n k i p o ls k o -c z e c h o sło w a c k ie , k tó r e rz u to w a ły n a s ta n o w is k u ró ż n y c h sił p o lity c z n y c h w P o lsc e w o b e c p ro b le m u s e rb o łu ż y c k ie g o .
U m o w n e p o jm o w a n ie „ g ra n ic y z a c h o d n ie j” z o b o w iąz a ło D o b rz y c k ie g o do z a in te r e s o w a n ia s ię p ro b le m a m i P r u s W sc h o d n ic h . K s ią ż k a z a w ie ra fa k ty , k tó r e p o tw ie r d z a ją te z ę ju ż n ie je d n o k ro tn ie f o r m u ło w a n ą w p o ls k ie j lite r a tu r z e , że ta k w sp o łe c z e ń stw ie p o lsk im , j a k i w e w sz y s tk ic h rz ą d a c h k o a lic ji a n ty h itle ro w s k ie j, n a jw c z e ś n ie j w la ta c h w o jn y d o jrz e w a ła m y ś l o k o n ie c zn o śc i z lik w id o w a n ia r z ą dó w n ie m ie c k ic h n a te re n ie P r u s W sc h o d n ic h i że p o ls k ie a s p ir a c je z g ła sz a n e w o b ec ty c h o b sz a ró w n ie w y w o ły w a ły w ię k sz y c h s p rz e c iw ó w ze s tr o n y m o c a rs tw z a c h o d n ic h , k tó r e d o ść p o w śc ią g liw ie p rz y jm o w a ły in n e p o s tu la ty t e r y to r ia ln e . P r z y czy m D o - b rz y c k i u k a z u je , że n a w e t w o k re s ie o d ra d z a n ia s ię k o n c e p c ji r e w iz jo n is ty c z n y c h w o b e c p o s ta n o w ie ń p o c z d a m s k ic h p rz e d s ta w ic ie le m o c a r s tw a lia n c k ic h , k tó rz y w y p o w ia d a li s ię za o d e b ra n ie m P o lsc e p rz y z n a n y c h w c ze śn iej ziem , n ie w id z ie li te j m o ż liw o ści n a te re n ie P r u s W sc h o d n ic h , n ie w id z ie li m o ż liw o ści p rz y w ró c e n ia ta m w ła d z y n ie m ie c k ie j (por. n p . s. 107).
T r a f n ie c h a r a k t e r y z u ją c s ta n o w is k o m o c a r s tw z a c h o d n ic h w o b e c P o ls k i, D o - b rz y c k i s t a r a ł się u k a z a ć ic h k o rz e n ie w g lo b a ln e j p o lity c e ty c h p a ń s tw w o b e c c a łeg o b lo k u k o m u n is ty c z n e g o . A u to r z w ró c ił u w a g ę n a to, że n ie je d n o k ro tn ie k s z ta łt te r y to r ia ln y n o w e j P o ls k i u ła tw ia ł z ro z u m ie n ie i a k c e p ta c je p rz e o b ra ż e ń p o lity c z n y c h w n ie j z ac h o d z ą c y c h lu d z io m , k tó rz y je sz c z e w p ie rw s z y m o k re s ie p o z a k o ń c z e n iu w o jn y s ta l i n a in n y c h p ła sz c z y z n a c h p o lity c z n y c h . S p r a w y te j e d n a k n ie zo s ta ł y p rz e d s ta w io n e w sp o só b w y s ta r c z a ją c o p o g łę b io n y , co szc z eg ó ln ie w y ra ź n ie m o ż n a od czu ć c z y ta ją c u w a g i a u to r a d o ty c z ą c e w p ły w u k o n c e p c ji e n d e c k ic h n a t e o re ty c z n e ro z w a ż a n ia d o ty c z ą c e p ro b le m ó w g r a n ic y p o ls k o -n ie m ie c k ie j, j a k i lo só w p o lity c z n y c h e n d e k ó w . K o n c e n tr u ją c u w a g ę n a b e z p o ś re d n ic h s p r a w a c h g ra n ic z n y c h D o b rz y c k i p o d k r e ś la je d n a k , że p ro b le m g ra n ic y z a c h o d n ie j b y ł je d n a k ro z u m ia n y n ie ty lk o ja k o k w e s tia re g u la c ji g ra n ic m ię d z y P o ls k ą a N ie m c a m i, a le w o g ó le d o ty c z y ł s p ra w y u ło ż e n ia w a ru n k ó w w sp ó łż y c ia m ię d z y o b u n a ro d a m i. I n te re s u ją c e , lecz n ie s t e ty n ie w y ja ś n io n e w p e łn i i n ie w p e łn i u d o k u m e n to w a n e j e s t s p o strz e ż e n ie a u to ra , że w p ły w n a z m ia n y w o b e c t a k p o ję te g o p ro b le m u g ra n ic y z a c h o d n ie j m ia ły z m ia n y z a c h o d z ą c e w ra d z ie c k ie j s tr e f ie o k u p a c y jn e j, p r z e m ia n y d e m o k ra ty c z n e . W sk a z u ją c w ie lo k ro tn ie n a szc z eg ó ln e u z n a n ie w p o ls k ie j d z ia ła ln o ś c i p r o p a g a n d o w e j a r g u m e n ta c ji h is to ry c z n e j, i to t a k w ży ciu w e w n ę tr z n y m p a ń s tw a p o l sk ieg o , ja k i p o ls k ie j p ro p a g a n d z ie z a g ra n ic z n e j a u to r z w ra c a u w a g ę , iż w k ra ja c h z a c h o d n ic h b a rd z o n ie c h ę tn ie p rz y jm o w a n o t a k ą a r g u m e n ta c ję ja k o p o d s ta w ę ro z s trz y g n ię ć p o lity c z n y c h . S zc ze g ó ln ie z a z n a c z a ło s ię to w ś r ó d p o lity k ó w W ie lk ie j B r y ta n ii (por. s. 164) i w y ra ź n ie p r z y p o m in a ło p o s ta w ę te g o k r a j u p o p ie rw s z e j w o jn ie ś w ia to w e j. W ś w ie tle f a k tó w p rz y to c z o n y c h p rz e z D o b rz y c k ieg o w id a ć n a to m ia s t, j a k w ie lk i b y ł w y s iłe k p o lsk ie g o a p a r a t u a d m in is tr a c y jn e g o i p o lity c z n eg o , z m ie rz a ją c y do w y k s z ta łc e n ia w s p o łe c z e ń stw ie p o ls k im po w o jn ie u c zu c io w e g o z a a n g a ż o w a n ia się po s tro n ie n o w y c h k s z ta łtó w te r y to r ia ln y c h o d b u d o w u ją c e g o się p a ń s tw a p o lsk ieg o . K s ią ż k a D o b rz y c k ie g o w s k a z u je n a n ie z b a d a n e d o tą d z a g a d n ie n ia z w ią z a n e z d z ie ja m i p o ls k ie j g ra n ic y z a c h o d n ie j. S y g n a liz u je , iż is tn ie je p o trz e b a p o d e jm o w a n ia i p ro w a d z e n ia n o w y c h b a d a ń n a d ty m i p ro b le m a m i. W o jc ie c h W r z e s iń s k i J e r z y S u c h ta , C z y n n ik i w y z n a c z a ją c e r o z w ó j r o ln ic tw a n a o b sza rze w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o , O ls z ty n 1975, R o z p r a w y i M a te ria ły O ś r o d k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc ie c h a K ę trz y ń sk ie g o w O ls z ty n ie n r 47, ss. 187, ta b e l 86. r y c in 14. W e W s tę p ie a u to r n ie p r z e d s ta w ił c elu i z a k r e s u p r a c y . M o żn a j e d n a k sąd zić, że do c eló w c z ą s tk o w y c h n a le ż y : w y p ra c o w a n ie p r z e s ła n e k w ła śc iw e j o c e n y d o ty c h c z a s o w e g o p o zio m u i m o ż liw o ści ro z w o ju o ls z ty ń s k ie j g o s p o d a rk i ż y w n o śc io w e j; w y k a z a n ie n a p rz y k ła d z ie w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o p iln e j k o n ie c z n o śc i i u w a
