"Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie"

Judziński, Józef

"Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie"

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 497-503

1979

Józef Judziński

„ZAPISKI KUJAWSKO— DOBRZYŃSKIE”

Z m iany w podziale a d m in istrac y jn y m Polski w 1975 ro k u spow odow ały niejed n o k ro tn ie w yzw olenie lok aln y ch am bicji w now o u tw o rzo n y ch w o je­ w ództw ach, zwłaszcza środow isk k u ltu ra ln y c h i naukow ych, co z kolei zyskało u znanie i poparcie m iejscow ych władz. W w ielu reg ionach k ra ju , gdzie do­ tychczas n ie było ani możliwości organizacyjnych, an i odpow iednio przygoto­ w a n ej k a d ry do p racy tw órczej, zaow ocow ały in icjaty w y , k tó re budzą po­ w szechne uznanie. Z asłu g u je na nie now e w ydaw nictw o, pośw ięcone K u ja ­ w om i ziemi dobrzyńskiej, k tó re ostatnio ukazało się w e W łocław ku pod n a ­ zwą „Zapiski K u jaw sko-D obrzyńskie” *.

W ydaw cą „Z apisek” jest D o b rzyńsko-K ujaw skie T ow arzystw o K u ltu ra ln e w e W łocław ku, sk u p iające nie tylko m ieszkańców w ojew ództw a, lecz także w iele osobistości św iata n a u k i i k u ltu r y spoza tego regionu, n ieje d n o k ro tn ie jed n a k ściśle z n im zw iązanych. Część działaczy T o w arzy stw a w eszła w skład kolegium lu b k o m ite tu redak cy jn eg o „Zapisek K ujaw sko-D o b rzy ń sk ich ” . W y­ d aw n ictw em żywo in te re s u ją się w łocław skie w ładze polityczne i a d m in i­ stracyjne. Mogło się ono ukazać w łaśn ie dzięki pomocy finansow ej U rzędu W ojewódzkiego w e W łocław ku.

W nocie o d red ak cy jn ej (s. 7) zaprezentow ano w sposób ogólnikow y k o n ­ cepcję zaw artości i rolę o m aw ianej serii w ydaw niczej. T em aty k a historyczna K u ja w i ziemi dobrzyńskiej w całości w y p ełn iła w cale pokaźny tom pierw szy „Zapisek”, k tó ry zapoczątkow ał serię A. N astępne to m y m a ją być poświęcone, ja k w y n ik a z zapowiedzi redakcji, bad an io m ru ch ó w społeczno-politycznych (seria B), p roblem atyce k u ltu ry i o św iaty (seria C) oraz stosunkom gospodar­ czym regionu k u jaw sko-dobrzyńskiego (seria D). Można dom yślać się, że now y cykl w ydaw niczy rozpocznie znów tem a ty k a histo ry czn a serii A.

U kład zaw artości serii A „Zapisek K ujaw sk o -D o b rzy ń sk ich ” został zape­ w n e u stalony tylko w k ilk u podstaw ow ych działach, k tó re pozostaną nie­ zm ienione w kolejn y ch tomach. S tały m działem — ja k przypuszczam — będą niew ątp liw ie „S tu d ia i a rty k u ły ” (których zresztą z n iew iadom ych przyczyn nie opatrzono ty tu łe m ta k w spisie treści, ja k też w e w n ą trz tomu), „M ateriały i d y sk u sje”, czy też „Spraw ozdania, przeglądy, k o m u n ik a ty ”. A le już tak ie działy, ja k „B ibliografia” lub „ C alen d a riu m ”, będą pew nie w przyszłości um ieszczane tylko w jed n ej z zapow iedzianych serii. Jeśli bow iem „Zapiski” sta n ą się k w a rta ln ik ie m to zarów no bibliografia, ja k też c alen d ariu m w y d a ­ rzeń, o bejm ujące zw ykle okres jednego pełnego ro k u kalendarzow ego, nie mogą dzielić się na krótsze odcinki, gdyż m ijało b y się to z założeniem w y ­ daw niczym. Można n a to m ias t zgłosić postulat, aby re d ak c ja zadbała o w p ro ­ w adzenie w n astęp n y ch seriach działu „Recenzje i om ów ienia” , w k tó ry m

• Z a p i s k i K u j a w s k o - D o b r z y ń s k i e , S e r i a A H i s t o r i a , W ł o c ł a w e k 1978. D o b r z y ń s k o - K u j a w - s k i e T o w a r z y s t w o K u l t u r a l n e w e W ł o c ł a w k u , s s . 282.

K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1979, n r 4 (146)

4 9 8 Józef J u d z iń s k i

czytelnik znalazłby k rytyczną ocenę a k tu a ln ej lite ra tu ry nau k o w ej lub popu­ larnonaukow ej, pośw ięconej regionow i K u jaw i ziemi dobrzyńskiej.

S tu d ia i arty k u ły historyczne poprzedza p u b lik a c ja w s tę p n a I se k reta rza KW P Z P R w e W łocław ku, E d w ard a Szym ańskiego pt. S ta n i p e r s p e k ty w y

rozwoju w o jew ó d z tw a w łocławskiego (ss. 9—24). A u to r zobrazow ał proces

kształto w an ia się regionu, począwszy od re w olucyjnych trad y c ji ru c h u ro b o t­ niczego na K u ja w ac h i ziemi dobrzyńskiej na progu X X w ieku, poprzez dzieje w a lk klasow ych w okresie m iędzyw ojennym i zm agań u g ru p o w a ń lew icow ych z h itlerow skim okupantem , w yzw olenie Polski w 1945 roku, tw orzenie pod­ staw w ładzy ludow ej, szybki rozwój gospodarczy i społeczny regionu, aż do refo rm y ad m in istracy jn ej p a ń stw a w 1975 roku, w w y n ik u k tó rej zostało utw orzone w ojew ództw o włocławskie. C h a ra k te ry s ty k a nowego w ojew ództw a n a tle społeczno-gospodarczego rozw oju k r a ju oraz w nik liw ie n a k reślo n a p e r­ sp ek ty w a rozw ojow a regionu K u ja w i ziemi dobrzyńskiej zam yka arty k u ł.

Silną stroną recenzow anego to m u jest in te res u jąc y dobór i treść zam iesz­ czonych w n im m ateriałów , zwłaszcza w nienazw an y m dziale „Studiów i a r ­ ty k u łó w ”. Rozpoczął je Ja n Pow ierski, przed staw iając s k ru p u la tn ie sta n i po­ trzeb y b ad ań nad dziejam i brzeskich K u ja w i ziemi dobrzyńskiej w e wczes­ n ym średniow ieczu (IX—X II w.), lecz mimo znacznej objętości p u b likacji (ss. 25—47) nie zdołał w yczerpać tem atu , om aw iając zaledw ie dorobek n a u k o ­ wy, jak też luki w dotychczasow ych bad an iach w odniesieniu do środow iska geograficznego i osadnictw a tego regionu. J e s t to część pierw sza obszerniej­ szego opracow ania, k tó re pierw o tn ie m iało obejm ow ać k ilk a rozdziałów. Za­ p ew ne w jednym z kolejnych tom ów „Zapisek” ukaże się jego zakończenie.

C ztery n astęp n e a rty k u ły w iążą się ściśle z dziejam i K u ja w brzeskich i ziemi dobrzyńskiej w okresie rządów czeskich w Polsce oraz p an o w an ia W ła­ dysław a Ł okietka po jego powrocie z w ygnania. K ażdy z ty ch a ry k u łó w u k a ­ zuje inne zagadnienie, lecz w szystkie posiadają jedną w spólną cechę: w spo­ sób odkryw czy i n o w atorski re k o n stru u ją zdarzenia historyczne, c h a ra k te ry ­ zują rolę społeczności lub jednostek tego reg io n u w tru d n y m d la Polski okresie przełam y w an ia sk u tk ó w rozbicia dzielnicowego.

W a rty k u le Z enona Szawłowskiego pt. Rola Brześcia K u ja w sk ie g o w up a d ­

k u w ła d zy P rzem yśłid ó w w Polsce (ss. 49—62) zn ajd u jem y szereg tra fn y c h

spostrzeżeń o dużym stopniu praw dopodobieństw a. A u to r słusznie zaakcento­ w ał w iodącą rolę Brześcia K ujaw skiego w w alce społeczeństw a K u ja w i W iel­ kopolski w schodniej z Czechami w latach 1305—1306, czego d obitnym w y ra ­ zem był rozejm to ru ń sk i ze stycznia 1306 ro k u m iędzy ra d ą m iejsk ą Brześcia a w ielkopolsko-kujaw skim sta ro stą czeskim P a w łe m z P a u lstejn u , zapośredni- czony przez dostojników Z akonu K rzyżackiego. In tere su jąc a jest także teza, że decydujące znaczenie w sp raw ie opowiedzenia się społeczeństw a w ielk o ­ polskiego w 1306 ro k u po stro n ie H e n ry k a głogowskiego, a n ie W ładysław a Łokietka, m iał zjazd ro d u Z arębów w P y z d ra ch z 20 m arc a 1306 roku. P o s ta ­ w a tego potężnego rodu wielkopolskiego w pły n ęła na przyszłe losy całej W ielkopolski i jej w alkę zbrojną z Czechami w ścisłym porozum ieniu z H e n ry ­ kiem głogowskim, k tó ry praw dopodobnie w te d y został uzn an y księciem ziemi poznańskiej, zgodnie z u k ład em k rzyw ińskim i ugodą kościańską. Ziem ię k a ­ liską zajął stro n n ik czeski i zięć W acław a II — książę w rocław ski Bolesław, a tylko sk ra w k i W ielkopolski w schodniej z K oninem i N akłem w raz z pow ia­ tam i p rzypadły w udziale W ładysław ow i Ł okietkow i, k tó ry w ty ch częściach k r a ju m iał w ielu stro n n ik ó w i m ógł w pełni liczyć na poparcie. W ydaje się

„ Z a p i s k i K u j a w s k o - D o b r z y ń s k i e " 4 9 9 rów nież, że Szaw łow ski w y jątk o w o tra fn ie pow iązał f a k t w y o d ręb n ien ia ze sta ro stw a pom orsko-kujaw skiego (praw dopodobnie w połowie 1304 r.) księstw a brzesko-kujaw skiego i jego przyłączenia do s ta ro s tw a wielkopolskiego z za­ początkow aniem p e rtra k ta c ji czesko-b ran d en b u rsk ich w sp ra w ie zam iany te­ ry to riu m Pom orza G dańskiego za m arch ię m iśnieńską, k tó rą W acław II p ra g n ął odzyskać. P oczątek ty ch przetarg ó w łączy A u to r z w y o d rębnieniem ziemi pom orskiej jak o oddzielnego staro stw a, k tó re powierzono P io tro w i z Nowego, m ian o w an em u przez W acław a II czeskim sta ro stą Pom orza G d ań ­ skiego.

Je d n ak że nie w szystkie stw ierd zen ia Szaw łow skiego zostały w pełni roz­ w in ięte o raz należycie udowodnione. Budzi sprzeciw sform ułow anie, iż „w lite ­ r a tu rz e historycznej w zasadzie p a n u je zgodność poglądów , że K rzyżacy u p r z e d z i l i [podkreślenie — J. J.] W acław a II i w ro k u 1300 pierw si za­ jęli K u ja w y brzesk ie” (s. 52). Z dalszego ciągu w yw odów w y n ik a, że A u to r b y n a jm n iej nie podziela tego zdania, gdyż sam stw ierdza, iż „do Brześcia K u jaw skiego n a w y raźn e życzenie W acław a II szybko w kroczyły załogi k rz y ­ żackie, aby uniem ożliw ić przygotow anie zbrojnego oporu przez mieszczan b rzeskich” (s. 53). G łów nie zaś nie podziela poglądu J a n a Pow ierskiego, jak o ­ b y K rzyżacy zajęli w 1300 ro k u K u ja w y brzeskie w w alce zb rojnej ze s tro n ­ n ik am i Ł okietka, a rg u m en tu jąc, iż b ra k jest źródeł n a potw ierdzenie tej tezy. S am jednakże rów nież nie jest w stan ie przytoczyć dow odu źródłow ego dla u zasad n ien ia swojego poglądu o pokojow ym zajęciu K u ja w brzeskich przez K rzyżaków . Z jego rozw ażań ponadto w y n ik a, że sk łonny jest uw ażać k o m tu - r a brzeskiego J a n a Sachse w yłącznie za przedstaw iciela krzyżackiego, dzierżą­ cego K u ja w y brzeskie raczej z ra m ien ia Z akonu, a n ie k ró la czeskiego. Ten f ra g m e n t został zresztą sform u ło w an y niezbyt jasno, podobnie ja k zdanie n a p oczątku a rty k u łu : „Ich bezpośredniej w ładzy [tj. Czechów — J. J.] podlegała ziem ia k rak o w sk a, sandom ierska, sieradzka, łęczycka, w ielkopolska oraz P o ­ m orze G dańskie i od ro k u 1301 księstw o b rz esk o -k u jaw sk ie” .

K olejne studium , pió ra K azim ierza Jasińskiego, pt. Rola S iem o w ita k się ­

cia dobrzyńskiego w stosunkach p o lsko-krzyżackich w 1308/1309 r. (ss. 63—84)

pośw ięcone zostało w y jaśn ien iu przyczyn i okoliczności decyzji W ładysław a Ł okietka o p rzy w o łan iu K rzyżaków n a pomoc załodze polskiej, k tó ra w 1308 ro k u bro n iła g ro d u gdańskiego przed B ran d en b u rczy k am i i zbun to w an y m i m ieszczanam i gdańskim i. W ykorzystując sk ru p u la tn ie fra g m e n t relacji św iad ­ ka procesu polsko-krzyżackiego w 1422 roku, Jerzego M erkiela, oraz inne przek azy źródłow e i dotychczasow ą lite ra tu rę przedm iotu, A u to r w y su n ął nową hipotezę, że W ładysław Ł okietek zwrócił się do Z ak o n u K rzyżackiego o pomoc dla obrońców Pom orza G dańskiego za n iefo rtu n n y m podszeptem sw e­ go b r a ta — księcia dobrzyńskiego Siem ow ita. Ja siń sk i p rzed staw ił ponadto szerzej k o n ta k ty polityczne i genealogiczne pow iązania P ia stó w k u jaw sk ich (W ładysław a Ł okietka, a zwłaszcza Siem ow ita dobrzyńskiego), spow inow aco­ ny ch z d o sto jnikam i krzyżackim i — G u n te rem i S ie g h ard e m von S ch w arz­ b u rg oraz z książętam i Rusi hałicko-w ołyńskiej. Dzięki te m u w zm ocnił w ia r y ­ godność zeznania Jerzego M erkiela, a także um ożliw ił lepsze zrozum ienie de­ cyzji Ł okietka, w ślad za podsuniętą m u propozycją w sp ra w ie zw rócenia się do K rzyżaków o pomoc dla obrońców G dańska.

Z am k n iętą część stanow i stu d iu m genealogiczne o staroście k u jaw sk o - -w ielkopolskim S tefanie P ęk aw ce i jego rodzie (ss. .85—97). A u to r stu d iu m — J a n P ak u lsk i — zbadał etym ologię przyd o m k a P ę k a w k a, k tó ry n a jła tw ie j

5 0 0 Józ ef J u d z iń s k i

powiązać z m iejscowością Pękow iec (daw niej Pękaw a), omówił w ygląd pie­ częci S tefan a P ęk aw k i, przyw ieszonej do jego dokum entów z 1317 i 1319 roku, a także prześledzi! inform acje źródłow e o środow isku ro d zinnym starosty. N astępnie przedstaw ił działalność polityczną S te fan a oraz N aw oja; te n o sta t­ ni był n ajpraw dopodobniej k re w n y m po mieczu sta ro sty S te fan a P ękaw k i, niew ątp liw y m Toporczykiem , u ży w ającym k rótko przydom ka topograficznego P ę k a w k a w okresie, kiedy posiadał jakiś dział w Pękaw ie.

Do bardzo in te res u jąc y ch w niosków doszedł Ja n u sz B ieniak w a rty k u le

L ist kanclerza k ujaw skiego do rady Starego Miasta T orunia ze stycznia 1331 r o k u (ss. 99— 149). L ist ten, dotąd nie p u b likow any i nie w y k o rz y stan y w lite ra ­

tu rze n aukow ej, nie posiada d a ty rocznej; w trzech dotychczasow ych opisach a rch iw aln y ch powyższego d o k u m en tu oraz w jego regeście, zamieszczonym w p rzew odniku po w ystaw ie K u j a w y w doku m en cie (Inow rocław 1958), za d a tę roczną lis tu błędnie uw ażano rok około 1350 lub 1409. A u to r a rty k u łu przeprow adził szczegółową analizę paleograficzną źródła i jego treści, p rze­ śledził zm iany w obsadzie d y g n ita rstw krzyżackich z ziemi dobrzyńskiej po zagarnięciu jej przez Z akon w 1329 ro k u oraz zajął się szerzej osobą w y s ta w ­ cy listu i w ym ienionym i w n im przedstaw icielam i stro n y krzyżackiej. W efek ­ cie nie tylko sprostow ał d a tę listu kanclerza kujaw skiego, k tó ra może p rzy­ padać w yłącznie na oktaw ę św. A gnieszki, czyli 22—27 stycznia w 1331 roku, gdyż w ted y (między 18 X 1330 i 24 V I 1331) p an o w ał rozejm m iędzy Polską a K rzyżakam i, lecz ponadto ustalił, że u rząd k o m tu ra dobrzyńskiego, podpo­ rządkow any praw dopodobnie ziem skiem u ko m tu ro w i chełm ińskiem u, utw o ­ rzony został przez Z akon K rzyżacki już w k w ie tn iu 1329 ro k u i istn iał co n a j­ m niej do k w ietn ia 1332 roku. K rzyżacka refo rm a ad m in istracy jn a, przep ro ­ w adzona m iędzy listopadem 1335 a g ru d n iem 1337 roku, doprow adziła zape­ w ne ostatecznie do lik w idacji k o m tu rs tw ziemi chełm ińskiej i dobrzyńskiej. Zastąpiono je dw om a odrębnym i urzęd am i w ójtów dla każdej z ty ch ziem rów norzędnym i i raczej niezależnym i od siebie.

Pozostałe u stalen ia streścił A u to r w 15 pun k tach , su m ujących w yniki ba­ dawcze; dotyczą one ty ch poddanych Z akonu K rzyżackiego, k tó rzy nie zw a­ żając n a obow iązujący stro n y rozejm, dopuszczali się łu p iestw w pobliżu Brześcia K ujaw skiego, tj. k o lejnych k o m tu ró w ziemi dobrzyńskiej z la t 1329— 1332 oraz O rtk a zw anego N uschyn (Niisschen = Orzeszek), zapew ne b ra ta lub sy n a rycerza pom orskiego J a n a Noschena z P iastoszyna koło Tucholi. P onadto B ieniak ustalił, że w ystaw ca listu — M ikołaj, był synem R o berta z R adom ­ ska, m ieszczanina niem ieckiego pochodzenia z ziemi sieradzkiej, kanonikiem ka p itu ły gnieźnieńskiej, poznańskiej, płockiej i w rocław skiej oraz k ap elan em królew skiej m ałżonki — Jad w ig i Ł okietkow ej. P ro te k cja te j królow ej ułatw iła M ikołajow i uzyskiw anie godności kościelnych i urzędów państw ow ych: n a j­ pierw w łodarza, a następ n ie kanclerza kujaw skiego (został n im m iędzy 23 I a 24 II 1330 г.).

Dużo m iejsca poświęcił A u to r problem atyce polskiej a d m in istracji n a K u ­ jaw ach w latach 1317—1332, zwłaszcza zaś spraw ie częściowego przeniesie­ n ia kom petencji starostów w ielkopolskich na in sty tu c je i urzęd y lok aln e K u ­ jaw brzeskich, co ściśle wiąże się z ustalen iem zak resu u p ra w n ień przede w szystkim w łodarza oraz k anclerza kujaw skiego. O k o m petencjach tego o stat­ niego m ożna w nioskow ać n a podstaw ie jego dw u listów do ra d y m iejskiej S tarego T orunia, zamieszczonych na końcu a rty k u łu w postaci aneksu źródło­ wego, w języku oryginałów (łacinie) oraz tłu m aczeniu polskim. Dzięki a r ty ­

,Z a p i s k i K u j a w s k o - D o b r z y ń s k i e " 5 0 1 kułow i w iedza historyczna o stosunkach polsko-krzyżackich na tere n ie K u ja w i ziemi dobrzyńskiej w okresie w ojen Polski z Z akonem K rzyżackim w o sta t­ n ich lata ch pan o w an ia W ładysław a Ł okietka została znacznie poszerzona, a n iek tó re f a k ty — dotąd n iepew ne — p o dbudow ane źródłowo.

W ażną dla woj. w łocław skiego p ro b lem aty k ę b a d a ń epigraficznych zap re ­ zentow ał A n drzej M ietz (zastępca re d a k to ra „Z apisek”) w stu d iu m pt. P ro­

g ram badań in s k r y p cji do 1800 r o k u na K u ja w a ch i zie m i d o b rzyń skiej

(ss. 151— 163). B ad an ia epigraficzne prow adzone są obecnie w k ilk u ośrodkach naukow ych, z k tó ry ch n a czoło w y b ija się I n s ty tu t H istorii U n iw e rsy tetu W a r­ szawskiego, zajm u jący się insk ry p cjam i now ożytnym i (z X IX i X X w.), oraz zespół badaw czy Józefa Szym ańskiego, u tw o rzony w In sty tu cie H istorii U ni­ w e rs y te tu Śląskiego w K atow icach i n a stęp n ie przeniesiony do In s ty tu tu Historii UMCS w Lublinie. T en ostatn i zespół zak ład a system atyczne zbie­ ranie, in w en tary zo w an ie i odczytyw anie, a także ed y torskie opracow anie źródeł epigraficznych sprzed 1800 roku. Poza w ym ien io n y m i ośrodkam i b a d a ­ n iam i epigraficznym i z ajm u ją się tak że zespoły w K rakow ie, Łodzi, Kielcach, P o zn an iu i G d ań sk u oraz w Insty tu cie H istorii U M K w T oruniu, gdzie pod kiero w n ictw em n a u k o w y m prof. dr. K azim ierza Jasińskiego został utw o rzo n y zespół do b a d ań in sk ry p c ji p o w stałych n a K u ja w ac h i w ziemi dobrzyńskiej przed 1800 rokiem , ja k też ep igrafiki n a g ro b n ej z la t 1800— 1914 n a K u ja ­ wach. Z zespołem epigraficznym p rzy UM K w sp ółpracują: W ojew ódzki K o n ­ se rw a to r Z abytków w Bydgoszczy o raz W ydział K u ltu ry i S ztuki U rzędu W o­ jew ódzkiego w e W łocław ku.

A n drzej M ietz w skrócie omówił w yniki dotychczasow ych b a d ań e p ig ra ­ ficznych n a K u ja w a c h i w ziemi dobrzyńskiej, prow adzonych przez e tn o g ra ­ fów, muzeologów, h isto ry k ó w sztuki i a rc h ite k tu ry (świeckiej i sak raln ej) oraz historyków . N ajw ięcej m iejsca pośw ięcił p roblem atyce o rganizacji b a d ań epi­ graficznych ośrodka toruńskiego, głów nie zaś k lasyfikacji badan y ch obiektów i ich rozmieszczeniu oraz metodzie in w e n ta ry za c ji in sk ry p cji n a w zorcow ej k a rcie in w en tarzo w ej, dokładniejszej niż w inn y ch ośrodkach b a d ań e p ig ra ­ ficznych.

N iekorzystnie na tle inn y ch a rty k u łó w p re ze n tu je się m ateriało w e o p ra ­ cow anie Olgi Nikonowicz pt. P rze m ia n y polityczne w e W ło cła w k u w pier w -

c y m okresie d y k t a t u r y sanacyjnej 1926— 1930 (ss. 165— 191). Z am iast d y n a ­

m icznie zarysow anych przem ian politycznych A u to rk a zestaw iła działalność w szystkich u g ru p o w a ń i p a rtii politycznych z te re n u W łocław ka w lata ch 1926— 1930 w sposób statyczny. S łabą stro n ą tego a rty k u łu jest jego k o n s tru k ­ cja, a w łaściw ie je j brak , przeładow anie su row ym m ate ria łe m a rch iw aln y m , nieporadności językow e (np. ss. 166—167) oraz nieum iejętność w p o sługiw a­ n iu się przypisam i źródłow ym i (np. s. 166, przyp. 5). T y tu ł a rty k u łu został sfo rm u ło w an y sztucznie, a d a ty k rań co w e ustalono m echanicznie i bez uza­ sadnienia: zastrzeżenia budzi zwłaszcza przyjęcie cezury ro k u 1930. A u to rk a m iała zresztą kłopot z u trzy m an ie m tej cezury podczas opisu np. akcji pod­ sycania przez w łocław ską endecję antyżydow skich ekscesów, k tó re n asiliły się w lata ch 1931— 1937, co w a rty k u le zostało u d o k u m en to w an e źródłow o (por. s. 170, przyp. 20). W niosek końcow y A u to rk i „Omówione dane św iadczą, iż w okresie 1926— 1930 działalność endecji w łocław skiej skup iła się przede w szystkim w okół dw óch zagadnień. P ierw szy m b y ł n iew ątp liw ie fro n t w alki z sanaeją( czyli w alk i o władzę), d ru g im — an ty sem ity zm ” (s. 171) — jest jed n a k oparty, jak widzim y, n a fa k ta ch późniejszych, w y k raczający ch poza

5 0 2 Józe f J u d z iń s k i

r a m y chronologiczne „pierwszego okresu d y k ta tu ry sa n a cy jn ej”, czyli lata 1926— 1930.

Dział „Studiów i a rty k u łó w ” zam yka re d a k to r „Zapisek K ujaw sko-D o- b rzy ń sk ich ” — M arian K allas 20-stronicow ym przyczynkiem (ss. 193—212), zaty tu ło w an y m Z przeszłości a dm inistracyjnej K u j a w i ziem i d o b rz yń s kiej (od

rozbiorów do utw orzenia w o jew ó d z tw a włocławskiego). A u to r zajął się je d y ­

nie zm ianam i w podziałach ad m in istracy jn y ch K u ja w i ziemi dobrzyńskiej. K ilkuzdaniow e w prow adzenie przypom ina, że ukształto w an y w X III w ieku podział n a K u ja w y brzeskie, inow rocław skie i ziemię dobrzyńską doprow adził w późniejszym czasie do u tw orzenia n a ty m obszarze w ojew ództw brzesko- -k u jaw skiego i inow rocław skiego, połączonych z ziem ią dobrzyńską. Dopiero rozbiory Polski naru szy ły ów s ta n rzeczy i przez najbliższe d w a stulecia u le­ g ał on ciągłym przem ianom .

M arian K allas przed staw ił tylko podziały K u ja w i ziemi dobrzyńskiej na d ep artam en ty , w ojew ództw a, gubernie, prow incje, rejencje, okręgi oraz po­ w iaty, pom ijając podziały specjalne i p o stu laty m odyfikacji obecnego podziału adm inistracyjnego. D ynam ikę przem ian w podziałach a d m in istracy jn y ch tego teren u , chyba zarysow aną n a jp ełn iej dla ok resu K sięstw a W arszaw skiego oraz K ró lestw a Polskiego, o b razują dw ie m apki (z końca X IX w iek u oraz z okresu dw udziestolecia m iędzywojennego).

Dział „M ateriały i d y sk u s je ” otw iera ro z p ra w k a J a n a Tęgowskiego: W sprawie em endacji daty d o k u m e n tu Przem ysła II dotyczącego pow rotu

Siem o m ysła na K u ja w y (ss. 213— 219), w k tó rej A u to r tra fn ie u zasadnia po­

stu lat, że d a ta roczna d o k u m en tu u k ład u lądzkiego — 1278, p o w inna być za­ stąp io n a w łaściw szą — 24 sierp n ia 1279. U zasadnia ją lepiej zarów no ty tu ł P rzem ysła I I „d u x M aioris Polonie” (a więc w ładcy całej Wielkopolski), ja k też nieobecność księcia kaliskiego B olesław a Pobożnego, k tó ry zainteso- w a n y b y ł bezpośrednio sp ra w a m i kujaw sk im i. P rzesunięcie d a ty doku m en tu lądzkiego z 1278 n a 1279 ro k jest możliwe, gdy przyjm iem y, że n a stąp iła om ył­ k a p isa rsk a w oznaczeniu tej d a ty cyfram i rzym skim i. W tedy śm ierć B olesła­ w a Pobożnego, k tó ra n a stąp iła w k w ie tn iu 1279 roku, p rzem aw ia za emenda-; cją d a ty d o k u m en tu lądzkiego P rzem y sła II.

W powyższej rozpraw ce z n ajd u jem y ponadto szereg in n y ch in te re s u ją ­ cych spostrzeżeń o roli u k ład u lądzkiego w u n o rm o w an iu stosunków poli­ tycznych m iędzy P rzem ysłem II w ielkopolskim , L eszkiem C zarnym i Siemo- m ysłem k ujaw skim . P o w ró t do d o brych stosunków m iędzy K u jaw am i, W ielko­ polską a M ałopolską um ożliw ił ty m książętom dzielnicow ym podjęcie w alk i z zagrożeniem zew nętrznym ze stro n y K rzyżaków i B ra n denburgii.

W dziale tym znajd u jem y także obszerny a rty k u ł m ateriało w y Z enona G uldona O sadnictwo pow iatu ra dziejowskiego w X V I I —X V I I I w ie k u (ss. 221— 253), k tó ry stanow i pierw szą część w iększej całości o rozw oju osadnictw a na K u ja w ac h brzeskich. A u to r sc h arak tery zo w ał ogólnie lite ra tu rę przedm iotu oraz podstaw ę źródłow ą, a n astęp n ie zanalizow ał zjaw isk a osadnicze, któ re zaszły w XVII i X V III w iek u n a tere n ie p o w iatu radziejowskiego. Zamieścił ponadto cztery tabele dotyczące: osad woj. brzesko-kujaw skiego w II poł. XVI w ieku (pow ierzchnia w k m 2 i liczebność osad), now ych osad pow. radzie­ jowskiego w X V II—X V III w iek u (wg c h a ra k te ru gospodarczego i ich liczby), osad wg własności ziem skiej oraz liczby dym ów i ludności pow. radziejow skie­ go w X V II—X V III wieku. A rty k u ł zam yka obszerny w ykaz w szystkich 208 osad pow iatu radziejowskiego, w k tó ry m — obok nazw y każdej miejscowości —

„ Z a p i s k i K u ja w s k o - D o b rz y ń s k i< 5 0 3 A u to r podaje zw ykle jej bliższą lokalizację, a następnie, p rzy k o n k re tn e j da­ cie, w ym ienia czyją b yła własnością, podaje liczbę dym ów i liczbę ludności w g s tr u k tu r y społecznej wsi.

N astępne działy „Zapisek” nie posiadają ta k w yraźnego profilu, ja k dw a poprzednie. W artość m ateriałów , zamieszczona w ty ch działach, jest także zróżnicow ana. M a rian P a w la k nap isał do działu „S praw ozdania, przeglądy, k o m u n ik a ty ” pięk n y szkic o dziejach szkoły, k tó rej jest absolw entem , zaty ­ tu ło w an y J ubileusz 75-lecia L ic e u m Z iem i K u j a w s k ie j w e W ło cła w ku

(ss. 255—262), znacznie w ykraczający poza ra m y zw ykłego opisu uroczystości jubileuszow ych, bo przedstaw iający także początki szkoły, jej patriotyczne trad y cje, okres św ietności w lata ch m iędzyw ojennych, w alk ę g ro n a pedago­ gicznego, absolw entów i uczniów L iceum z hitlero w sk im o k u p a n te m oraz w y kaz słynnych w ychow anków Liceum Ziemi K u jaw skiej.

A dam M akow iecki w kolejnym dziale, niestety nie zaty tu ło w an y m znów (por. s. 263 i spis treści — s. 5), opracow ał Bibliografią K u j a w i zie m i d o b r z yń ­

skiej za rok 1976 (ss. 263—267). Pozostałe m ateriały , niestety, sw y m poziomem

znacznie o d biegają od d w u poprzednich. M arek Zapędow ski z W łocław ka (przy jego nazw isku niepodano miejscowości, mimo iż p rz y w szystkich po­ zostałych au to ra ch nazw ę miejscowości umieszczono w nawiasie), s e k reta rz k o m itetu redak cy jn eg o „Zapisek" zestaw ił w o statn im dziale om aw ianego tom u — Calendarium — (ss. 269—282), zatytu ło w an e w spisie treści (s. 5) zupełnie inaczej niż w tekście (s. 269), w y d arzen ia z te re n u woj. w łocław ­ skiego w 1977 ro k u w układzie chronologicznym. Obok w y d arzeń n au k o w y ch i k u ltu ra ln y ch , k tó ry ch w w ydaw n ictw ie n au k o w y m m ożna było oczekiwać, A u to r zam ieścił także in fo rm acje lokalne o w ydarzen iach politycznych, spo­ łeczno-gospodarczych, a n a w et sportow ych. J e d n a z inform acji posłużyła Za- pędow skiem u n a w et do zamieszczenia pełnego tek stu nagrodzonego try p ty k u w konk u rsie n a m ałą form ę lite rac k ą (15 V 1977). Z abrakło jednakże m iejsca na b ardziej skró to w y i „w y p rofilow any” przegląd n ajw ażniejszych w y d arzeń od chw ili u tw orzenia woj. włocławskiego, tj. od 1 czerw ca 1975 roku. T akie zam ierzenie m ożna raczej przypisać bibliografii A d am a M akowieckiego, lecz nie M arkow i Zapędow skiem u.

P ierw szy tom „Zapisek K u jaw sk o-D obrzyńskich” roi się — niestety — od błędów korektorskich. R ekordow o dużo jest ich w a rty k u le Zenona Szaw - łowskiego, zwłaszcza w tek s ta ch łacińskich. Dziwi to, gdyż w n iek tó ry ch a r ty ­ k u łac h (np. K azim ierza Jasińskiego) w ogóle nie zauw aża się błędów k o re k ­ torskich. A rty k u ł Szaw łow skiego został też w y jątkow o n ies ta ran n ie zaadiu- stow any, podobnie ja k tek s t Olgi Nikonowicz.

R easum ując, stw ierdzić jed n ak należy, że w ydaw com i m ecenasow i „Za­ pisek” — U rzędow i W ojew ódzkiem u w e W łocław ku — należą się słow a u zn an ia za cenną i am b itn ą inicjatyw ę, w ysokie wym ogi ed y torskie oraz — n a ogół — w ysoki i w y ró w n an y poziom n a u k o w y zam ieszczonych opracow ań. P rz ew ażająca część p u b lik acji posiada bow iem w a lo r n ajcen n iejszy w nauce: odkryw czość spojrzenia n a b a d an y odcinek dziejów reg io n u K u ja w i ziemi dobrzyńskiej.