Agnieszka Wełpa
Frazeologizmy dotyczące uczuć w
pieśniach ludowych z Warmii i
Mazur, Kujaw oraz Kaszub
Prace Językoznawcze 14, 253-262
2012
2 0 1 2
UW M PRACE JĘZYKOZNAW CZE ZESZY T XIV
2 5 3 -2 6 2
Agnieszka Wełpa Warszawa
Frazeologizmy dotyczące uczuć w pieśniach ludowych
z Warmii i Mazur, Kujaw oraz Kaszub*
Phrasemes conveying emotions in folk songs of Warmia and Mazury, Kujawy and Kaszuby
The article concerns emotional phraseology in folk songs of the north regions of Poland.
Słowa kluczowe: z w ią z k i f ra z e o lo g ic z n e , e m o c je , p ie ś ń lu d o w a
Key words: p h r a s e o lo g y , e m o tio n s , f o lk so n g s
1. Wstęp
Zagadnienie uczuć cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem językoznaw
ców co najmniej od kilkunastu lat. W rozważaniach tych nie sposób pominąć frazeologii jako zbioru połączeń wyrazowych chętnie używanych do opisu uczuć. Sfera uczuć świetnie nadaje się do stosowania utartych połączeń ze względu na trudność mówienia o tym, co nieokreślone, nie zawsze w pełni uświadomione.
N a gruncie językoznawstwa polskiego powstało kilka bardzo ważnych prac skupiających się na zagadnieniu wykorzystania freazeologii do wyrażania emo
cji, które należy tu przywołać: Anny Pajdzińskiej (1999): Jak mówimy o uczu
ciach? Poprzez analizę związków frazeologicznych do językowego obrazu świa
ta; Marioli Jakubowicz (2000): Dwa oblicza miłości. Porównanie językowych obrazów miłości tkwiących w etymologii ifrazeologii; Iwony Nowakowskiej- Kempnej: Konceptualizacja uczuć w języ k u polskim . Prolegom ena (1995) i Konceptualizacja uczuć w języku polskim. Data (2000); Anny Krawczyk (1988)
* P ra c a n a u k o w a fin a n so w a n a ze śro d k ó w b u d ż e to w y c h n a n a u k ę w la ta c h 2 0 1 0 -2 0 1 2 ja k o p ro je k t b a d a w c z y (n r N N 1 0 4 4 5 6 4 3 9 ).
Ciało człowieka w świetle frazeologii gwarowej i A nny Tyrpy (2005) Frazeolo
gia somatyczna. Związki frazeologiczne o znaczeniach motywowanych cechami części ciała w gwarach polskich.
Artykuł stanowi próbę uporządkowania frazeologizmów notowanych w pie
śniach ludowych z Warmii i Mazur, Kujaw i Kaszub. Jest prezentacją materiału, który może służyć dalszym badaniom frazeologii gwarowej. Starałam się wyeks- cerpować maksymalną ilość związków i wszystkie przykłady przywołać poniżej.
W nawiasie podałam lokalizację związku, która zawiera skrót źródła, tom oraz stronę. Jeżeli frazeologizm pojawia się w pieśniach ze wszystkich regionów, to lokalizacja jest podana z nich wszystkich. W przypadku frazeologizmów wystę
pujących w bardzo wielu pieśniach, np. serce pęka, wylewać łzy nie podaję całej lokalizacji, a tylko częściową, ponieważ ważniejsze było zanotowanie istniejące
go związku, a nie dane statystyczne.
Podstawę m ateriałową opracowania stanowią pieśni zebrane i wydane przez Instytut Sztuki PAN w serii Polska pieśń i muzyka ludowa - źródła i materiały (w opracowaniu zespołów pod kierunkiem Ludwika Bielawskiego), zamieszczo
ne w następujących tomach:
- tom 1: Kujawy (cz. I-II) red. Barbara Krzyżaniak, Aleksander Pawlak, Jarosław Lisakowski,
- tom 2: Kaszuby (cz. I-III) red. Aleksander Pawlak, Aurelia Mioduchowska, - tom 3: Warmia i Mazury (cz. I-V ) red. Barbara Krzyżaniak, Aleksander Pawlak.
Poszczególne tomy są wyraźnie zróżnicowane pod względem ilościowym, pieśni z Kujaw i Kaszub m ieszczą się odpowiednio w dwóch i trzech tomach.
N a terenie Warmii i M azur zanotowano zdecydowanie więcej pieśni, dlatego też zamieszczono je aż w pięciu tomach. Ma to swoje przełożenie w ilości wyeks- cerpowanych frazeologizmów dotyczących sfery uczuciowej. Za pom ocą związ
ków frazeologicznych m ogą być komunikowane zarówno uczucia pozytywne, jak i negatywne. N a osobną i dokładną analizę zasługują frazeologizmy z kom ponentem serce, który wchodzi w skład przeważającej części interesującego nas materiału.
Związki frazeologiczne pojawiają się w istotnej części pieśni ludowych, stanowiąc często element podnoszący walory artystyczne pieśni. M ogą również służyć wyrażaniu treści niemających innego odpowiednika w języku, do takiej sfery życia należą uczucia. Językoznawcy, ale także zwykli użytkownicy języka, zgodnie formułują sąd o niedefiniowalności lub trudnościach w definiowaniu uczuć. Frazeologizmy jako konstrukty utrwalone w tradycji i odtwarzalne poma
gają poradzić sobie z wyrażeniem różnorakich zdarzeń, sytuacji i odczuć. Trzeba dodać, że nawet pobieżny ogląd frazeologizmów w pieśniach nasuwa spostrze
żenie o ich wyjątkowym nagromadzeniu, gdy mowa o istotnych wydarzeniach w życiu człowieka, takich jak ślub, wojna czy śmierć. Nie brakuje ich również
Frazeologizm y dotyczące uczuć w pieśniach ludowych z W arm ii i Mazur. 2 5 5
w tekstach poruszających tematykę problemów społecznych (np. przemoc). Fra
zeologia gwarowa wykazuje dużą wariantywność (Tyrpa 2005, s. 43). Można śmiało stwierdzić, że pieśni ludowe poprzez swój wędrowny charakter były szczególnie podatne na modyfikacje, ale jednocześnie pozwoliło to przetrwać pewnym elementom języka, zapamiętanym i powtarzanym, które z języka ogól
nego dawno zniknęły.
2. Uczucia pozytywne i negatywne
W licznych wyekscerpowanych frazeologizmach pojawia się komponent no
minalny nazywający uczucie. W innych przykładach jest on zastąpiony przez metafory konwencjonalnie kojarzone z emocjonalnością człowieka, np. śmiech, płacz, boleść, gorycz. Zasadniczo niezbędny jest jeden podmiot osobowy (ekspe- riencer) w doświadczeniu uczucia, jednak zdarza się, że w strukturze frazeologi- zmu pojawia się osoba będąca przyczyną lub adresatem uczucia. Relację między dwiema osobami oddają następujące związki: ktoś ma kogoś mile (WM II 130), ktoś je s t pociechą czyjegoś serca (Kb I 214), ktoś pała miłością/myślą ku komuś (WM II 128, 129), ktoś weźmie litość nad kimś (WM II 115), ktoś wyrządzi/zada komuś boleść (‘zrani uczucia’) (WM II 106), ktoś nada/zada (ciężki) żal komuś (WM II 190, 191), ktoś robi komuś żal (Kb II 65; Kuj I 127), ktoś narobi komuś płaczu (Kuj I 236), ktoś napoi kogoś goryczą ( ‘wywoła smutek’) (WM II 106),
z domyślnym czasownikiem je s t: wszystka nadzieja u kogoś (Kb I 214).
Uczucie może zostać potraktowane jak przedmiot, który można kupić, do
stać od kogoś lub podarować komuś, dlatego też można: nabyć szczęście (WM V 53), otrzymać radość (WM V 61), udzielić radości (WM V 75). Z uczuciem jako przedmiotem posiadania spotykamy się także w konstrukcjach z czasownikiem mieć: mieć nadzieję w kimś (WM II 176; Kb I 214), mieć pociechę/radość z kogoś (Kuj I 260). Znamienne, że frazeologia notuje przypadki, kiedy dane uczucie-przedmiot nie jest posiadany: nie mieć nadziei w kimś (WM II 179, 180, Kb II 125), nie mieć pociechy/uciechy z kogoś (WM III 93; Kb II 90).
Podobnie jak w polszczyźnie ogólnej, tak i w gwarach widoczna jest zmien
ność uczuć w czasie (por. Pajdzińska 2006, s. 89). Oprócz frazeologizmów ko
munikujących początek i koniec uczucia pojawiają się i takie, które informują o ich trwaniu i działaniu na podmiot. Początek emocji następuje, gdy trwoga przychodzi (WM III 49), ale też wtedy, gdy eksperiencer doczeka smutku (WM II 191, 195), doczeka frasunku (WM II 205). W strukturę niektórych frazeologi- zmów wyrażających początek uczucia wpisany jest element siły i zagrożenia:
smutek czyha na kogoś (WM V 146), lękanie wzięło kogoś (WM II 128), żal weźmie kogoś (WM II 23). Kres uczucia to moment, kiedy: miłość oziębnie (WM V 78), szczęście ucieknie (WM II 135), sm utek ustanie (WM V 74),
frasunek ustanie (WM V 63), gniew minie (WM II 23). Frazeologia gwarowa zna także sposoby na wyrażenie stanu przebywania pod wpływem pewnych emocji: ktoś trwa w miłości (WM II 95), ktoś żyje w miłości (WM II 130), ktoś je s t zdjęty żałością (WM V 8 8), ktoś ponosi smutek (WM II 124), ktoś ponosi boleść (WM II 106)1, smutek tłoczy kogoś (‘przytłacza’) (WM II 133). Przykła
dami tego typu są frazeologizmy rejestrujące zachowania-objawy emocji: komuś je s t do śmiechu (WM V 46), naśmiać się do rozpęku (Kb I 208). Uczucia mogą też silnie oddziaływać na eksperiencera i pośrednio pokazywać jego bierną po
stawę: ktoś przyschnie z kochania (WM III 107), ktoś umrze z miłości (WM II 138), ktoś umrze/pomrze od/z żalu (WM III 126, 133; Kuj I 188). Z drugiej strony aktywne, ale nie gwałtowne działanie przeciw emocji podejmowane bywa, kiedy ktoś ucisza żal (WM V 96).
W języku funkcjonują metafory, utrwalane często przez teksty literackie, zawierające rzeczownik i epitet określający. Dwie z nich odnoszą się do uczuć pozytywnych: gorąca miłość (WM II 129) i moc miłości (WM V 91).
Szczególnym rodzajem związków frazeologicznych są porównania, które służą obrazowej egzemplifikacji emocji. W analizowanym materiale znalazły się porównania dotyczące głównie pozytywnych uczuć. Oto związki wyrażające m aksymalną intensywność uczucia: ktoś kocha kogoś nad życie (Kb II 298), ktoś kocha kogoś ja k swą/swoje duszę/serce/zdrowie (WM II 106; Kb II 310). Istnieje również grupa frazeologizmów z członem porównania gołębie/gołąbki. Para tych ptaków symbolizuje miłość od czasów antycznych (Samborska 2011): zako
chać się ja k gołębie (w borze) (WM III 126), pokochać się ja k gołąbki w parze (Kuj I 243), kochać się / żyć ja k gołębie w parze (Kb II 246, 247). Z chrześcijań
skim wyobrażeniem nieba jako miejsca wiecznej radości związane jest porówna
nie: ktoś je s t szczęśliwy ja kb y był w niebie (WM II 128, 129). Porównania zastosowano też do wyrażenia poczucia osamotnienia: ktoś je s t sam ja k kołek (Kuj I 193) oraz żalu: ktoś je s t blady j a k ściana (Kb II 271), czyjaś twarz zbladła ja k chusta (Kb I 243).
3. Płacz
Wyjątkowo wysoką frekwencją cieszą się w pieśniach ludowych metafory z leksemami łzy/płacz (Majer-Baranowska 1988) oraz oko/oczy (por. oczy w po
ezji baroku, Ostaszewska 1978). Przeważnie wiążą się one ze smutkiem i uczu
ciami pokrewnymi, a łzy są reakcją na ciężkie przeżycia, stąd gorzkie łzy (WM II 234). Intensywność doznań oddawana jest za pom ocą przymiotników wielki,
1 H a sło ponosić j e s t d e fin io w a n e w z n a c z e n iu 2: ‘z o sta ć o b a rc z o n y m , o b c ią ż o n y m , d o tk n ię ty m cz y m ; p rz y ją ć co n a sie b ie , d o św ia d c z y ć , d o z n a ć cz e g o ; p o d ją ć c o ’ (S J P D o r V I 973).
Frazeologizm y dotyczące uczuć w pieśniach ludowych z W arm ii i Mazur. 2 5 7
gorący lub krwawy, które dodatkowo przywołują niemal fizyczne cierpienie:
wielki płacz (Kb II 162), gorące łzy (WM I 254), krwawy płacz (Kuj I 257), krwawe łzy (Kuj I 190). Związkami frazeologicznymi rejestrującymi płacz pod
miotu uczuć są następujące połączenia: ktoś płacze rzewnie (Kuj I 231), ktoś płacze rzewnymi łzami (Kuj I 174), ktoś płacze rzewnym głosem (Kuj I 117), ktoś zapłacze sowicie (Kuj I 190), ktoś wypłakuje oczki (Kb I 270), ktoś psuje oczy (WM III 172, 218), ktoś połyka gorzkie łzy (‘płacze bezgłośnie, aby ukryć smutek’) (WM II 191). Łzy definiowane przez Annę Wierzbicką (1971, s. 146) jako ‘krople wody’ zyskują cechę płynności także we frazeologizmach pieśnio
wych: ktoś myje się we łzach (WM V 130), ktoś kąpie oczęta we łzach (WM V 95), ktoś zamoczy chustkę we łzach (Kuj I 207), ktoś zaleje się łzami (WM II 141;
Kuj I 211), ktoś wylewa gorące łzy (WM I 254), ktoś wylewa ostatek/wszystek łzów/łzy spod serca (WM I 255; Kuj I 128), ktoś oblewa/polewa coś łzami (WM II 234; WM III 91; WM V 102).
4. Serce
Serce jest niezaprzeczalnie kojarzone z emocjonalnością człowieka (por.
Leszczyński 1988, s. 161; Pajdzińska 1999; Przybyszewski 1999, Sieradzka- -Baziur 2000; Tyrpa 2005). Odzwierciedlenie tego faktu jest widoczne w tekstach literackich, w tym także w Biblii, oraz wyrażeniach językowych. Jak pisze Ze
non Leszczyński (1988, s. 146) w artykule O inspiracji biblijnej przenośnych znaczeń serca: „potoczny język mówiony niewątpliwie mniej się posługuje prze
nośnymi znaczeniami serca niż pisana odmiana języka”. Pieśni ludowe są zna
komitym przykładem bogatej łączliwości leksemu serce i jego szerokiego zasto
sowania do wyrażania uczuć. Przegląd frazeologizmów rozpoczną najprostsze konstrukcje zapisywane schematycznie jako ktoś ma jakieś serce. Pieśni ludowe dwojako realizują ten schemat:
- ktoś ma kam ienne/kam ieniste/skam ieniałe/ukam ienowane/zatwardziałe serce (WM III 22, 25; Kb II 273, 290, 353; Kuj I 80) informują o stałej cesze podmiotu, jak ą jest nieczułość, niechęć do kogoś;
- ktoś ma smutne/żałosne/strapione serce (WM II 202, 239; WM III 134, 142, 143, 169, 203) informują, że eksperiencer długotrwale pozostaje pod wpły
wem danego uczucia.
Zanegowaną wersję tego schematu odnajdujemy w połączeniu ktoś nie ma serca do kogoś (Kuj I 210), oznacza ona brak jakiejkolwiek sympatii dla drugiej osoby.
Charakterystyczne są frazeologizmy, w których unaocznia się wyobrażenie, że serce czuje za człowieka2: serce ukochało kogoś (WM V 128), serce/serduszko
2 Por. W ie rz b ic k a 1971, s. 98 ; T y rp a 2 0 0 5 , s. 139.
rozweseli się / rozraduje się (WM II 203, 238, 239; Kuj I 194; Kb II 111, 159), serduszko uciechnie w kimś (Kb II 113), serce je s t w ciężkim żalu (Kb II 250), sercu je s t żal (Kuj I 147), serce obżali kogoś 'czuje smutek, żal’ (WM II 175).
Wszystkie powyższe połączenia mają wspólną cechę - leksem serce mógłby być zastąpiony w nich imieniem podmiotu, a sens zostałby zachowany. Jeszcze do
bitniej zostaje to wyrażone przy pomocy frazy serca chodzą w parze (Kb II 246).
Fraza ktoś kocha kogoś (całym) sercem (WM III 56; WM IV 232) potwierdza, że serce służy przede wszystkim do odczuwania miłości.
W pieśniach poddanych analizie wyodrębniono również grupę związków frazeologicznych traktujących serce jak siedlisko uczuć, miejsce ich przebywa
nia: żal/żałość je s t w czyimś sercu (WM II 101, 99), mieć boleść (‘rozpacz’) w sercu (WM II 96), pomieścić żal w sercu (Kuj I 184), kochanie benuje (‘pano
szy się’) po sercu (Kb II 281), coś sparło kogoś w sercu (‘zakochać się’) (WM II 263). Uczucia negatywne są uciążliwe dla eksperiencera, są zbędnym balastem, stąd sytuacje opisywane za pomocą fraz: mieć ciężar w sercu (WM II 96, 97), mieć ciężki kamień na sercu (WM II 218), komuś je s t ciężko na sercu (Kb I 252), czyjemuś sercu je s t ciężko (Kuj I 184). Z drugiej strony pozostaje możliwość, że ktoś uwolni serce od czegoś (tu: ‘smutków, zmartwień’) (WM V 53). Emocje umieszczone w sercu sprawiają, że o podmiocie można powiedzieć, że to ktoś, kto raduje się w sercu (WM V 92), ktoś, kto kocha kogoś w sercu (WM III 135), ktoś, kto wstydzi się w sercu (WM V 67). Natomiast do obiektu uczucia odnosi się konstrukcja ktoś je s t drogi w sercu (WM II 212). Z wnętrza serca pochodzą uczucia, które w nim powstały: ktoś kocha z serca (WM III 107), ktoś miłuje z serca (WM V 45), pokochać się ze szczerego serca (Kuj I 181), połączenia tego rodzaju wprowadzają dodatkową informację świadczącą o prawdziwości i głębi uczucia. Podobny wydźwięk m a połączenie ktoś pała sercem ku komuś (WM II 129). O głębi przeżywanej emocji świdczy również fraza mówić coś z żałosnego serca (Kb II 266). Serce nie tylko czuje, ale także podpowiada człowiekowi, jak ma postępować i kto jest godzien uczuć, dlatego można obrać sobie kogoś z serca (WM V 57). W przeciwnym wypadku, gdy nie ma zgody serca na uczucie ktoś wypuści kogoś z serca (WM III 55).
W sercu może znajdować się również osoba obdarzana uczuciem, przecho
wywanie kogoś w sercu jest równoznaczne z żywieniem do niej uczuć ciepłych, przyjaznych: mieć kogoś w sercu (WM II 105, 131), nosić kogoś w sercu (WM II 98, 130; Kuj I 218), wpuścić kogoś do serca (WM V 105) oraz przyjąć kogoś całym sercem (WM I 250) implikujące dodatkowo intensywność uczucia, po
przez użycie epitetu cały. Bycie bliskim czyjemuś sercu jest postrzegane pozy
tywnie, konceptualizowane w kategoriach więzi (por. Będkowska-Kopczyk, No- wakowska-Kempna 2002). W następujących związkach bliskość przestrzenna jest czasem tożsama z dotykiem: ktoś przyrośnie do serca/w sercu (WM III 96, 97, 107; Kb II 197), ktoś przylgnie do serca (WM III 96, 97), ktoś je s t przytulny
Frazeologizm y dotyczące uczuć w pieśniach ludowych z W arm ii i Mazur. 2 5 9
do serca (WM III 98). Zaś bliskość emocjonalna jest zachowana, kiedy ktoś je s t ukłonny/przybrany/przyjemny do serca (WM III 98, 107, 154) oraz serce skłania się do kogoś (WM III 124). Maksymalne zbliżenie następuje, kiedy ktoś je s t czyimś sercem (WM III 103; Kuj I 240), ponieważ wtedy niemożliwe staje się życie bez drugiej osoby, tak jak bez najcenniejszego narządu.
W pewnych utartych połączeniach serce jest traktowane jako siedlisko emo
cji, ale odznaczające się pew ną właściwością charakterystyczną dla przedmio
tów materialnych. Jest jak przedmiot, dlatego można: dać/oddać komuś serce/
serduszko (WM V 151, 136; Kb II 185, 260; Kb III 198), darować komuś serce (WM V 55), zostawić dla kogoś serce (WM II 170).
Bardzo liczną grupę stanowią związki frazeologiczne nasuwające skojarze
nie z cierpieniem fizycznym towarzyszącym niechcianym emocjom: serce boli kogoś (Kuj I 160, 190; Kb II 254), serce boleje od żałości (WM V 77), serce boluje za kimś (WM II 242), mieć boleść serca (WM V 116) serce komuś pęka (tu:
ze strachu) (WM V 76), serce rozpęknie się komuś (Kb II 111, 113), serce rozsią
dzie się/rozsiada (w kimś) (WM II 83; WM III 23, 135), serce kraje się komuś (WM II 226, 242; WM III 59, 62, 63, 96, 167; WM V 77; Kuj I 82, 118; Kb II 256, 267), serce ciąży komuś (Kuj I 128), żal ściska serce (WM II 238; Kuj I 92) ), żal przeszywa serce (WM II 102, 103), żal dokucza sercu (Kb II 314).
Niektóre emocje, a może nawet większość z nich, m ogą być sygnalizowane poprzez ogólnie rozpoznawalne gesty, zachowania, mimikę. To zagadnienie zo
stało dość dokładnie zbadane i opisane przez psychologów, kulturoznawców i językoznawców (np. Krawczyk 1983; Jędrzejko, Nowakowska-Kempna 1985;
Hall 1987; Jarząbek 1994; Jasińska, Kuć 2002). W pieśniach ludowych serce zamiast człowieka zostało obdarzone takimi właściwościami: serce ośmieje się do kogoś (Kuj I 196), serce skacze (WM IV 128), serce wyskoczy (WM III 181), serce przylgnęło do kogoś (jak żywica) (WM III 32), serce woła (‘tęskni’) do kochania (WM IV 241), serce porusza za kimś (‘z m iłości’) (WM II 106), serce płacze w/za kimś (WM II 237; WM III 49, 141, 154, 158; Kuj I 157; Kb II 250), serce zadrży (WM IV 37), serce drętwieje ( ‘ze strachu’) (WM V 76), serce mdleje/mgleje (w kim ś/ do kogoś) (WM II 39; WM III 117; Kuj I 127, 128; Kb II 252). Pod wpływem pozytywnych emocji serce odżywa/ożywa w kimś (WM II 204; Kb II 112), radość znieca (‘rozbudza’) serce (WM II 268), natomiast emo
cja negatywna może sprawiać, że serce więdnie ja k kwiat (WM V 77). Z działa
niem związane są połączenia świadczące o tym, że emocja bywa niepożądana, a czasami równocześnie zbyt silnie obezwładniająca eksperiencera, dlatego ser
ce wstrzymuje się od żalu (WM III 136), serce nie może się utulić (WM III 25;
Kuj I 208), bądź ostatecznie serce podda się od żalu (WM III 169).
Jak zaznaczono wcześniej, serce bywa utożsamiane z człowiekiem, dlatego też uprawnione będzie przekonanie, że na serce można oddziaływać tak, jakby było drugą osobą. Przede wszystkim własnemu sercu można „nakazać”, aby
ponownie darzyło kogoś uczuciem, czyli serce powróciło do czegoś/kogoś (WM III 55). Dużo częstsze są sytuacje działania na czyjeś serce: ktoś poruszy czyjeś serce (‘wywoła pozytywne uczucia’) (WM II 113), ktoś/coś rozweseli/uszczęśli
wi czyjeś serce (WM II 268; WM III 105), ktoś rozraduje serce w kimś (WM III 134), ktoś/coś zasmuci/smuci czyjeś/swoje serce (WM II 219, 220; WM III 225;
Kb II 367), ktoś trapi w kimś serce (WM III 111), ktoś zdradzi czyjeś serce (‘opuszczając, odtrąci uczucie’) (WM II 105), ktoś robi ciężar czyjemuś sercu (Kb I 270).
Powiązania między emocjonalnością człowieka a sercem są niezwykle ży
wotne, jednak inne części ciała również m ogą zostać potraktowane w podobny sposób. W pieśniach w tej funkcji występuje przede wszystkim dusza/duch, w zebranym materiale te leksemy łączą się tylko ze sferą „uczuć ciepłych” : dusza weseli się/ rozśmieje się (WM III 211; WM V 38; Kb II 159), duch raduje się (WM IV 128), dusza wypadnie za kimś (‘z m iłości’) (WM III 181). Poprzed
nio pojawiły się związki mające za podstawę wyobrażenie o wartości pozosta
wania blisko serca, analogicznie szczególnymi względami cieszy się ktoś naj
bliższy duszy (WM II 116).
Sporadycznie emocje bywają umiejscowione także w innych częściach cia
ła. Dwa poniższe związki frazeologiczne ujm ują uczucia lokatywnie: nosić ko
goś w pięcie (‘pogardzać kim ś’) ( Kuj I 146), wybić frasunek z głowy (WM V 49). Żółć, czyli wydzielina wątroby, na zasadzie pars pro toto zastępująca na
rząd wewnętrzny, ulega destrukcji pod naporem gwałtownej emocji. W pieśni zanotowano w połączeniu frazeologicznym leksem zapożyczony z języka nie
mieckiego (Galle ‘żółć’): gala pęka od żałości (Kb II 17). Emocje znajdujące się w częściach ciała innych niż serce i bliską mu przestrzennie duszą, są w wyeks- cerpowanym materiale pieśniowym siedliskiem jedynie emocji negatywnych.
Pieśni rejestrują gesty i zachowania motywowane kulturowo, często uświę
cone tradycją, które są przejrzyste dla pewnych grup społecznych czy etnicz
nych. Takie frazeologizmy są ogólnie rozumiane i używane w codziennej komu
nikacji. Wyekscerpowano kilka związków tego rodzaju: ktoś trzęsie buksami (‘spodniami’) (Kb II 204), ktoś załamuje ręce (Kuj I 191; Kb II 160, 261), ktoś targa włosy na głowie (Kb II 218), ktoś bije się w piersi (WM V 39).
5. Zakończenie
Zgromadzony materiał zawierający frazeologizmy jest pokaźny i różnorod
ny. Powiela frazeologizmy znane z polszczyzny ogólnej, ale może dlatego, że należą one często do polszczyzny mówionej, żywej mowy. Jednak zrąb gwaro
wej frazeologii pieśniowej stanowią nowatorskie przekształcenia utrwalonych związków, rozbudowane ciągi połaczeń z leksemami serce czy łzy. Porównanie
Frazeologizm y dotyczące uczuć w pieśniach ludowych z W arm ii i Mazur. 2 6 1
tekstów pieśni z czterech regionów: Warmii i Mazur, Kujaw i Kaszub pozwala wyciągnąć wniosek, że mimo powtarzających się frazeologizmów są między nimi różnice. Przede wszystkim związki wspólne należą do zasobu ogólnopol
skiego, ustalonego. Każdy z regionów używa innych wyrażeń, aby poradzić sobie ze sferą uczuć. N a tym tle szczególnie wyróżniają się ogromne możliwości wyzyskania metaforyki serca. Tak urozmaicony materiał zaczerpnięty z pieśni zanotowanych na północnych obszarach Polski skłania do postawienia pytania, jak wypadłoby porównanie z pieśniami z innych regionów Polski?
Wykaz skrótów
Polska pieśń i muzyka ludowa. T . 1: Kujawy. C z . 1 - 2 . B . K rz y ż a n ia k , A . P a w la k , J. L is a k o w s k i (re d .). W a r s z a w a 1974.
P olska p ie śń i m uzyka ludow a. T . 2 : Kaszuby. C z . 1 - 3 . A . P a w la k , A . M io d u c h o w s k a (re d .). W a r s z a w a 1 9 9 7 -1 9 9 8 .
P o lsk a p ie ś ń i m uzyka ludow a. T . 3: W arm ia i M azury. C z . 1 - 5 . B . K rz y ż a n ia k , A . P a w la k (re d .). W a r s z a w a 2 0 0 2 .
S ło w n ik ję z y k a p o ls k ie g o . T . V I ( P - P r ę ) . W . D o r o s z e w s k i ( r e d . ) . W a r s z a w a 1 964.
Literatura
B ę d k o w s k a - K o p c z y k A ., N o w a k o w s k a - K e m p n a I. (2 0 0 2 ): „ W pojem niku uczuć". Analiza wy
branych konstrukcji przyim kowych w języku polskim i słoweńskim z perspektyw y kognityw nej. [W :] Św iat ukryty w słowach, czyli o znaczeniu gramatycznym, leksykalnym i etym ologicz
nym. I. G e n e r o w ic z , I. D o liń s k i, E . K a c z m a rs k a (re d .). W a r s z a w a , s. 2 7 - 4 4 . H a ll E . T . (1 9 8 7 ): Bezgłośny język. W a r s z a w a .
J a k u b o w ic z M . (2 0 0 0 ): D w a oblicza miłości. Porównanie językow ych obrazów m iłości tkwiących w etymologii ifrazeologii. „ J ę z y k a K u ltu r a ” . T . 14: Uczucia w języku i tekście. I. N o w a k o w sk a -K e m p n a , A . D ą b r o w s k a , J. A n u s ie w ic z (re d .), s. 2 3 3 - 2 4 3 .
J a r z ą b e k K . (1 9 9 4 ): Gestykulacja i mimika: słownik. K a to w ic e .
J a s iń s k a M ., K u ć J. (2 0 0 2 ): M ow a ciała i j e j fu n kcje w kulturze: m ateriały z konferencji nauko
wej. M . J a s iń s k a , J. K u ć (re d .). S ie d lc e .
J ę d rz e jk o E ., N o w a k o w s k a - K e m p n a I. (1 9 8 5 ): O uczuciach i ich objawach w aspekcie sem antyki leksykalnej. „ P r z e g lą d H u m a n is ty c z n y ” n r 7 / 8, s. 8 1 - 9 0 .
K r a w c z y k A . (1 9 8 3 ): Frazeologizm y m im iczne i gestyczne. N a m ateriale gwarowym. „ S o c jo lin - g w is ty k a ” . T . 5, s. 1 3 7 - 1 4 4 .
K r a w c z y k A . (1 9 8 8 ): Ciało człowieka w świetle fra zeo lo g ii gw arow ej. „ J ę z y k a K u ltu r a ” . T . 1:
Podstawowe pojęcia iproblem y. J. A n u s ie w ic z i J. B a rtm iń s k i (re d .). W r o c ła w , s. 2 4 1 - 2 4 9 . L e s z c z y ń s k i Z . (1 9 8 8 ): O inspiracji biblijnej przenośnych znaczeń serca. [W :] O języku religij
nym. M . K a rp lu k , J. S a m b o r (re d .). L u b lin , s. 1 4 5 - 1 6 5 .
M a je r- B a r a n o w s k a U . (1 9 8 8 ): Stereotyp językow y «płaczu» w polszczyźnie ludowej. „ E tn o lin g w i- s ty k a ” . T . 1, s. 1 0 1 - 1 3 1 .
N o w a k o w s k a - K e m p n a I. (1 9 9 5 ): Konceptualizacja uczuć w języku polskim . Prolegom ena. W a r-
K u j I, II -
K b I, II, I II -
W M I, II, III, IV , V -
S J P D o r V I -
sz a w a .
N o w a k o w s k a - K e m p n a I. (2 0 0 0 ): Konceptualizacja uczuć w języku polskim . Data. W a rs z a w a . O s ta s z e w s k a D . (1 9 7 8 ): A ktualizacja leksemu „ oczy" w twórczości Jana Andrzeja M orsztyna.
„ J ę z y k A r ty s ty c z n y ” . T . I. A . W ilk o ń (re d .). K a to w ic e , s. 4 8 - 6 6 .
P a jd z iń s k a A . (1 9 9 9 ): Ja k m ówimy o uczuciach? Poprzez analizę związków frazeologicznych do językowego obrazu świata. [W :] Językowy obraz świata. J. B a rtm iń s k i (re d .). L u b lin , s. 8 3 - 1 0 1 . P a jd z iń s k a A . (2 0 0 6 ): O braz tęsknoty w polszczyźnie. [W :] Studia frazeologiczne. A . P a jd z iń s k a
(re d .). Ł a s k , s .1 8 3 - 1 9 4 .
P rz y b y s z e w s k i S. (1 9 9 9 ): Serce w hom iliach Jana Paw ła II. „ P r a c e J ę z y k o z n a w c z e U W M ” z. I, s. 5 8 - 7 7 .
S ie r a d z k a - B a z iu r B . (2 0 0 0 ): Językow y obraz serca w p o lskich utworach Jana K ochanowskiego.
„ J ę z y k a K u ltu r a ” . T . 14: Uczucia w języku i tekście. I. N o w a k o w s k a - K e m p n a , A . D ą b ro w s k a , J. A n u s ie w ic z (re d .), s. 2 0 9 - 2 3 1 .
S a m b o r s k a D . (2 0 1 1 ): Gołąb ja k o erotyczna metafora w przekazach tradycji, p oezji i folklorze.
„ L ite ra tu r a L u d o w a ” n r 1, s. 4 7 - 5 5 .
T y rp a A . (2 0 0 5 ): Frazeologia somatyczna. Związki frazeologiczne o znaczeniach motywowanych cecham i części ciała w gw arach p o lskich. W y d . II. Ł a s k .
W ie r z b ic k a A . (1 9 7 1 ): Kocha, lubi, szanuje. M edytacje semantyczne. W a rs z a w a .
Summary
P h ra s e o lo g y is a n im p o rta n t p a r t o f th e P o lis h le x ic o n . P e o p le a n d lite ra tu re o f te n u s e it to ta lk a b o u t fe e lin g s w h ic h a re q u ite d if fic u lt to e x p la in . T h e f o lk s o n g s in W a r m ia a n d M a z u ry , K u ja w y a n d K a s z u b y a re r ic h w ith p h r a s e o lo g y r e la te d to e m o tio n s . T h e a n a ly s is is f o llo w e d b y so m e c o n c lu s io n s:
- b o th p o s itiv e a n d n e g a tiv e e m o tio n s c a n b e e x p la in e d b y p h ra s e o lo g y , - w o rd s te a r (łz a ) a n d h e a r t (s e rc e ) a re fre q u e n tly u s e d i n f o lk so n g s, - lo ts o f p h r a s e m e s u s e d in f o lk so n g s a re u n k n o w n in c o m m o n P o lish .
