XI Międzynarodowy Kongres Historii Nauki

(1)

Sikorski, Jerzy

XI Międzynarodowy Kongres Historii

Nauki

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 496-498

(2)

COPERNI CANA

X I M IĘD ZY N A RO D O W Y K O N G R E S H IS T O R II N A U K I

W to k u o b ra d s e k c y jn y c h X I M ię d z y n a ro d o w e g o K o n g re s u H is to r ii N a u k i, k t ó r y o d b y ł s ię w P o lsc e w d n ia c h 24— 29 V I I I 1965 r., w y g ło sz o n o w s u m ie 9 r e f e ra tó w , w ró ż n y m s to p n iu w ią ż ą c y c h s ię z o so b ą lu b z d z ie łe m M ik o ła ja K o p e rn ik a . P rz y to c z o n e n iż e j k r ó tk i e r e la c je s p o rz ą d z o n o w o p a rc iu o s tr e s z c ze n ia re f e r a tó w , z a w a r te w s p e c ja ln e j p u b lik a c ji k o n g re s o w e j: X I C o n g res

I n te r n a tio n a l d ’H is to ir e d e s S c ie n c e s . S o m m a ire s . V a rso v ie — C ra c o v ie , a o û t

24— 29 1965 [W a rs z a w a 1965], ss. 594.

1. K a r o l G ó r s k i (P o lsk a ), L ’i n flu e n c e d u m illie u so cia l s u r lu fo r m a tio n

d e l’a ttitu d e s c ie n tifi q u e d e N ic o la s C o p ern ic.

W y ch o d z ą c z z ało że n ia , że e le m e n ty śro d o w isk o w e w p ły w a ją k s z ta łtu ją c o n a u m y s ło w o ść je d n o s tk i, a u t o r d o k o n a ł t u a n a liz y k ilk u ś ro d o w isk , w k tó ry c h K o p e rn ik p rz e b y w a ł w ró ż n y c h o k re s a c h s w e g o ży cia. A w ię c śro d o w isk o u n iw e rs y te c k ie , n a s tę p n ie — ro d z in n e , z w ią z a n e z a tm o s fe rą i p ro b le m a m i p a t r y c j a t u to ru ń s k ie g o . T o o s ta tn ie — j a k s tw ie r d z a a u to r — w c ią g n ę ło a s t r o n o m a w k r ą g p r o b le m a ty k i e k o n o m ic z n e j, a p rz e d e w s z y s tk im w k w e s tię n a p r a w y p ie n ią d z a , k tó r a ży w o in te r e s o w a ła s ta n y p ru s k ie . I w re sz c ie n ie - p o ś re d n ią ro lę p rz y z n a j e a u t o r o s o b isty m w a lo ro m Ł u k a s z a W a tz e n ro d e , k tó r y w ła s n ą p o s ta w ą św ia d c z y ł, j a k n a le ż y p ro w a d z ić z w y c ię s k ą w a lk ę o n o w e id ee.

2. I. V e s e l o v s k i j (Z SR R), К а к b y lo n a p is a n o „O v r a š č e n ija c h n e b e s -

n y c h s f e r ”.

A u to r s ta w ia te z ę , iż d la K o p e r n ik a b o d ź c e m do n a p is a n ia d z ie ła s ta ł a się p ra c a , k t ó r ą p o d ją ł w z w ią z k u z r e f o r m ą k a le n d a r z a . J e s t to z u p e łn ie n o w e s ta n o w is k o , o d m ie n n e o d te g o , k tó r e r e p r e z e n t o w a ł L . A. B i r k e n m a j e r , to te ż s zk o d a , że w o m a w ia n y m s tr e s z c z e n iu n ie z n a j d u je m y d la ń ż a d n e g o u z a s a d n ie n ia .

N a c ało ść p r a c y s k ł a d a j ą się szc z eg ó ło w e ro z w a ż a n ia , w y w o d z ą c e z ró ż n o ro d n y c h p r z e s ła n e k c h ro n o lo g ic z n ą k o le jn o ś ć p o w s t a w a n ia p o szc z eg ó ln y ch p a r t i i t e k s t u D e R e v o lu tio n ib u s .

3. J a n u s z P a g a c z e w s k i (P o lsk a ), A s tr o n o m ic a l O b s e r v a to r ie s o f N ic h o 

las C o p e r n ic u s i n F r o m b o r k o n th e B a s is o f a X V I t h C e n t u r y D o c u m e n t.

J e s t to z re fe ro w a n ie o s ią g n ię ć b a d a w c z y c h a u to r a , k tó r e o p u b lik o w a n o m. in. n a ła m a c h n in ie js z e g o c z a s o p i s m a N a j w a ż n i e j s z y m s tw ie r d z e n ie m a u to r a je s t n ie w ą t p liw ie to , iż t r a d y c y j n y p o g lą d n a lo k a liz a c ję o b s e r w a to r iu m K o p e rn ik a w e F r o m b o rk u n ie m o że o s ta ć s ię w k o n f r o n ta c ji z o d p o w ie d n im m a te r ia łe m ź ró d ło w y m . T y m m a te ria łe m , p o d d a n y m p rz e z a u to r a d ro b ia z g o w e j a n a liz ie , j e s t d z ie n n ik o b s e r w a c y jn y E lia s z a C im b e ra , w y s ła n e g o d o F r o m b o rk a

1 J. P a g a c z e w s k i , D u ń s k a e k s p e d y c ja a s tr o n o m ic z n a n a W a r m ią w r o k u 1584, K o m u n ik a ty M a z u r s k o - W a rm iń s k ie , n r 1 (83), 1964, ss. 21— 38. P o r . te n ż e : L o k a liz a c ja o b s e r w a to r iu m K o p e r n ik a w e F r o m b o r k u n a p o d s ta w ie X V I - w ie c z n e g o d o k u m e n tu , K w a r t a l n i k H is to r ii N a u k i i T e c h n ik i, n r 1, 1964, ss. 3— 10.

496

(3)

p rz e z T y c h o n a d e B ra h e w 1584 r. d la s p r a w d z e n ia n ie k tó r y c h o b s e r w a c ji K o p e rn ik a . T y c h o de B r a h e o p u b lik o w a ł n a s tę p n ie r e z u lta ty o w y c h o b s e r w a c ji, a ta k ż e s a m d z ie n n ik . O g ro m n ą w a rto ś ć te g o p rz e k a z u p o d k re ś la f a k t , iż C im b e r z a i n te r e s o w a n y b y ł w p rz e p ro w a d z e n iu s w y c h o b s e r w a c ji d o k ła d n ie z te g o sam e g o m ie js c a , z k tó r e g o w y k o n y w a ł je K o p e rn ik . W o w y c h c z a sa c h o k re ś le n ie te g o m ie js c a , k tó r e M ik o ła j K o p e r n ik n a z y w a ł p a v i m e n t u m , n ie n a s tr ę c z a ło je sz c z e ż a d n y c h tru d n o ś c i. N a p o d s ta w ie p e w n y c h e le m e n tó w to p o g ra fic z n y c h w y n ik a ją c y c h z o p isu C im b e ra J . P a g a c z e w s k i o k re ś la w p r z y b liż e n iu m ie js c e p a v im e n t u m . S ą d z ą c , iż m u s ia ło o n o b y ć s p o rz ą d z o n e z m a  te r ia łó w trw a ły c h , p o s tu lu je je g o o d s z u k a n ie .

W sp o m n ia n e e le m e n ty to p o g ra fic z n e o r ie n t u j ą z k o le i o is tn ie n iu d r u g i e g o , a z a ra z e m z a s a d n ic z e g o m ie js c a o b s e r w a c ji K o p e rn ik a , k tó ry m — w e d le d o c ie k a ń a u to r a — b y ła n ie w i e ż a (tu r r is ) K o p e rn ik a , lecz w i e  ż y c z k a (tu r r ic u la ) , u to ż s a m ia n a z is tn ie ją c y m w p o łu d n io w o - z a c h o d n im n a ro ż u m u r ó w c k to g o n e m (n iż szy m od w ie ż y K o p e rn ik a ). N a w z g ó rz u k a t e d r a ln y m w e F r o m b o rk u a u t o r ro z ró ż n ia w ię c i i d e n ty f ik u je n a s tę p u ją c e e le m e n ty to p o g ra fic z n e , w ią ż ą c e s ię z o so b ą M ik o ła ja K o p e rn ik a :

A . N a z e w n ą trz m u r ó w o b ro n n y c h a. K u r ia i a lo d iu m ; b. P a v im e n tu m , z b u d o w a n e o b o k te j k u r i i i p r z e z n a c z o n e s p e c ja ln ie d l a i n s t r u m e n t u z w a n e g o k w a d r a n te m ; B. W e w n ą trz m u ró w o b ro n n y c h a . W ie ża (t u r r i s ) K o p e rn ik a , p o s ia d a ją c a w y łą c z n ie c h a r a k t e r m ie s z  k a ln y i z w ią z a n a z o b s e r w a to r iu m p o m o s te m b ie g n ą c y m w z d łu ż m u ró w ; b. W ie ż y c z k a (tu r r ic u la ) c zy li o k to g o n , b ę d ą c y s ta ł y m o b s e r w a to r iu m K o p e rn ik a w e F ro m b o rk u . 4. K . H u j e r (U SA ), C o m e n iu s a n d C o p e r n ic u s D e R e v o lu tio n ib u s O r b iu m C o e le s tiu m . A u to r p r z e d s ta w ia f r a g m e n t d z ie jó w s ła w n e g o m a n u s k r y p tu , k t ó r y od 17 I 1614 r. d o 1641 r. z n a j d o w a ł się w p o s ia d a n iu J a n a A m o s a K o m e ń sk ie g o i d z ie lił w r a z z n im je g o b u rz liw e lo sy . R ze c z z n a m ie n n a , iż ja k k o lw ie k K o m e ń sk i d o c e n ia ł w a g ę r ę k o p is u , k tó r e g o s ta ł się p r z y p a d k o w y m p o s ia d a czem , to j e d n a k n ie b y ł o n z w o le n n ik ie m id e i h e lio c e n tr y c z n e j. A u to r p r z y p o m in a , iż K o m e ń s k i w s w e j g o rliw o ś c i b r o n ie n ia d o g m a tu b ib lijn e g o w y s t ą p ił z w ła s n ą a n ty te z ą w p o s ta c i R e fu ta ti o a s tro n o m ia e C o p e r n ic ia n a e . R ę k o p is t e j r o z p ra w y u le g ł z n isz c z e n iu w L e s z n ie w 1656 r.

5. M ü l l e r (N iem cy ), T h e C o p e m ic a n S y s t e m o f th e W o r ld a n d its

R e c e p tio n b y M a r tin L u th e r , P h ilip M e la n c h to n a n d C a sp a r P e u c e r.

A u to r w y s t ę p u je z p ró b ą r e h a b i l i t a c j i re f o r m a t o r ó w n ie m ie c k ic h w k w e s tii ic h s t o s u n k u d o K o p e r n ik a i je g o d z ie ła . D o w o d zi, iż L u t e r r a z t y lk o u s tn ie w y p o w ie d z ia ł d r o b n ą u w a g ę (1539), k t ó r a m ia ła c h a r a k t e r le k c e w a ż ą c y ra c z e j n iż p o tę p ia ją c y . M e la n c h to n b y ł n ie c o s u ro w s z y i b a r d z ie j s ta n o w c z y w o c en ie d z ie ła, a le to n ie p rz e s z k o d z iło m u w ie lo k ro tn ie s ła w ić a s tr o n o m a z p o w o d u d o k ła d n o ś c i je g o o b s e rw a c ji.

6. S. N a k a y a m a ( J a p o n ia ), C o p e m ic a n T h e o r y a s S c r e e n e d b y th e F a r

E a s te r n A s tr o n o m e r s .

N a z w is k o K o p e rn ik a p o ja w iło s ię w l i t e r a t u r z e c h iń s k ie j p o r a z p ie rw s z y w ta m te js z e j e n c y k lo p e d ii, w y d a n e j w l a ta c h 1631— 1634. N ie b y ła to j e d n a k ro d z im a e n c y k lo p e d ia , le c z je z u ic k a , s tą d i s p o jr z e n i e n a K o p e r n ik a b y ło z u p e ł n ie sp e c y fic z n e . U k a z a n o go t u w k o n f r o n t a c j i z te o r ią T y c h o n a d e B ra h e , u z n a w a n ą p rz e z je z u itó w z a p o p ra w n ą . J e ś li z aś id z ie o C h iń o z y k ó w , to

K o m u n i k a t g 3 2

(4)

z p u n k tu w id z e n ia ic h tra d y c y jn e j a str o n o m ii ro d z a j s y s te m u p la n e ta r n e g o (h e lio czy g e o c e n try c z n y ) b y ł s p r a w ą n ie is to tn ą .

7. J o lá n M . Z e m p l é n (W ęg ry ), C o p e r n ic u s a n d H u n g a r y . W p o łą c z e n iu z o b s z e rn y m tłe m h is to ry c z n y m a u to r k a p r z e d s ta w ia d z ie je m y ś li i id e i k o p e r n ik a ń s k i e j n a W ę g rz e c h w o k re s ie od 1543 r. a ż po d ru g ą p o ło w ę X V I II w i e k u 2. W s k a z u je o n a , że s to s u n e k do id e i K o p e rn ik a k s z ta ł to w a ł s ię n a W ę g rz e c h z u p e łn ie p o d o b n ie , j a k w in n y c h k r a j a c h E u ro p y . N a j w ię k s z y m i a n ta g o n is ta m i s y s te m u b y li p rz e d e w s z y s tk im je z u ic i, co u w id a c z n ia ło s ię je sz c z e w p ie rw s z y c h d z ie się c io le c ia c h X V I II w ie k u . N a jw c z e ś n ie j szy m z w o le n n ik ie m k o p e r n ik a n iz m u n a W ę g rz e c h o ra z je d n y m z n a jw c z e ś n i e j szy c h w E u ro p ie b y ł D a v id F r ö lic h (1600— 1648), ta m te js z y p io n ie r g e o g ra fii. W ięk szo ść j e d n a k n a w e t p o s tę p o w y c h u c z o n y c h p rz y łą c z y ła się do w y p o ś r o d - k o w a n e j te o r ii B ra h e g o . A u to r k a d o w o d zi, iż „ c a łk o w ic ie o d rz u c a n o te o rię K o p e rn ik a ze s t r a c h u lu b p rz e z szc z ere p r z e k o n a n ia r e lig ijn e , a le n a w e t i o d rz u c a ją c y m u s ie li b y ć p o d u ro k ie m p i ę k n a i p r o s to ty n o w e j t e o r i i ” 3.

8. M. G r a u b a r d (U SA ), A n d r e a s O sia n d er: L o v e r o f S c ie n c e a n d

D e fe n d e r o f it s F re e d o m .

J e s t t o p r ó b a z r e h a b i lito w a n i a w y d a w c y D e R e v o lu tio n ib u s , k t ó r y — z d a  n ie m a u t o r a — p o d e jm u ją c b e z in te r e s o w n ie to p rz e d się w z ię c ie , n a r a z i ł się n a b r a k z ro z u m ie n ia u w sp ó łc z e sn y c h i p o to m n y c h (G iese, K e p le r , G a lile u sz , B ro ż e k i in n i). A u to r w p o c h le b n y c h sło w a c h k r e ś li s y lw e tk ę O s ia n d ra , n ie z a trz y m u ją c się b liż e j n a d s p r a w ą e d y c ji d z ie ła K o p e rn ik a o ra z n a d w y n ik ły m i s tą d k o n s e k w e n c ja m i, m a ją c y m i p r o s ty z w ią z e k z O s ia n d r e m . 9. B. I. C o h e n (U SA ), N e w to n a n d C o p e r n ic u s 4. J e r z y S ik o r s k i 2 P o r. te ż : J . M . Z e m p l é n , K o p e r n ik i W ę g r y , K w a r t a l n i k H is to r ii N a u k i i T e c h n ik i, n r 3, 1962, ss. 259— 284. 3 Ib id e m , s. 263.

4 P r a c a z o sta ła w y m ie n io n a w s p isie r e f e r a tó w w y g ło s z o n y c h n a K o n g re sie (op. c it., s. 573), n ie p o d a n o j e d n a k je j s tr e sz c z e n ia .