ACTA UN IW ERSITA TIS LO D ZIEN SIS FOLIA OECONOM ICA
M urek M iło sz*
ZABURZENIA DYNAMICZNE
W SYSTEMACH LOGISTYCZNYCH
Systemy makrologistyki obejmują wiele różnych przedsię biorstw i składają się z dwóch podsystemów: materiałowego i in formacyjnego. IV tradycyjnych łańcuchach logistycznych wystę puje szereg niekorzystnych dynamicznych zjawisk doprowa dzających do destabilizacji łańcucha. W pracy przeanalizowano przyczyny i skutki tych zjawisk, określanych jako Bullwhip Effect. Wskazano możliwości częściowego rozwiązania problemów po przez zmianę struktury systemu logistycznego, ze szczególnym uwzględnieniem jego podsystemu informacyjnego.
Macrologistic systems include many various companies and consist o f two subsystems: material and information. In traditional logistic chains a number o f disadvantageous dynamic effects appear which cause chain destabilization. That work analyzed re asons and results o f these effects named as Bullwhip Effects. Indi cated possibilities o f partial problems solution by structure chan ging with making allowance fo r its' information subsystem in par ticular.
W stęp
System y m akrologistyczne - zwane często łańcucham i dostaw (ang. Supply Chain) - obejm ują w uproszczeniu przepływ dóbr od pozyskania surow ców z przyrody aż do klienta. W łańcuchu takim uczestniczy szereg niezależnych podm iotów gospodarczych od dostaw cy surow ców , poprzez producentów , hur townika, detalisty aż po odbiorcę końcow ego. System m akrologistyczny łączy w sobie dw a podsystem u: m aterialny i inform acyjny. Podsystem m aterialny jest odpow iedzialny za jednokierunkow y (od początku do końca łańcucha) przepływ tow arów (m ateriałów , dóbr). Podsystem inform acyjny realizuje, z jednej strony,
Katedra Informatyki, Politechnika Lubelska; E-mail: niarekm@ plutoii.pol.lublin.pl
funkcje zarządzania łańcuchem (poprzez generow anie zam ów ień na dobra prze pływ ające w kierunku przeciwnym do strum ienia dóbr, ale też np. przepływ danych o płatnościach) i funkcje kontrolne (poprzez przepływ inform acji zgodny z przepływ em dóbr - listy przew ozow e, faktury itp.).
W ielkość generowanych zamówień przekazyw anych z jednego ogniw a łań cucha logistycznego do drugiego jest wynikiem procesu decyzyjnego w danym ogniwie. W przypadku tradycyjnego łańcucha decyzje te są zw iązane z celam i funkcjonow ania poszczególnych ogniw łańcucha. Decyzje te są zatem w natu ralny sposób lokalnie optym alizow ane, tj. każdy decydent realizuje cele swojej organizacji bez uw zględniania stanu całego łańcucha logistycznego jak i też celów innych jego ogniw (rys. la).
a
— - strum ień dóbr; - strum ień inform acji Rys. 1 Klasyczny (a) i zintegrowany (b) łańcuch logistyczny
Źródło: Opracowanie własne
Nie powiodły się [1], jak dotychczas, próby budowy tzw. zintegrow anego łańcucha logistycznego, realizującego w sposób optym alny jedną, w spólną dla całego system u, strategię działania (rys. Ib). M ożliwości techniczne istn ieją —
dostarcza je technologia: EDI, Internet, sieci korporacyjne, systemy M RP II/ERP. Przyczyn takiego stanu należy więc szukać w innych obszarach. Do najw ażniejszych z nich należą [1]:
> niezgodne cele działania poszczególnych ogniw łańcucha, > niezgodna kultura i struktura organizacyjna,
> brak zaufania,
> niechęć do w prow adzania zmian,
> brak wizji i zrozum ienia funkcjonow ania zintegrow anego łańcucha dostaw , > brak zaangażow ania kadry m enedżerskiej.
Problem em jest także sam a koncepcja budowy zintegrow anego łańcucha logistycznego prow adząca w prostej linii do modelu gospodarki centralnie pla nowanej i sterowanej. Poza tym problem ów z integracją należy szukać w strukturze istniejących system ów logistycznych. W iele przedsiębiorstw jest bow iem rów nocześnie elem entam i dwóch lub więcej konkurujących wzajem nie łańcuchów dostaw.
Integracja łańcucha, wobec różnorodności i, częstokroć, sprzeczności celów jego poszczególnych elem entów , musi być (w w iększości przypadków ) w ym u szona przez jeden, dostatecznie silny podm iot gospodarczy, który przyjm uje dom inującą rolę w łańcuchu. Podmiot taki jest w stanie narzucić sw oją wolę innym. Powstaje swoisty dyktat, który jest możliwy raczej tylko na skalę lokalną (np. sieć handlowa steruje dostawam i od producentów tow arów lub m ontow nia sam ochodów wym usza system JiT u swoich kooperantów ). W zw iązku z czym należy mówić o zintegrow anym zarządzaniu fragm entam i łańcuchów logistycz nych. Sam łańcuch ma dalej tradycyjny sposób zarządzania z w ielom a niezależ nymi ośrodkam i decyzyjnym i o różnych, zw ykle przeciw staw nych, celach. N a wet w dużych korporacjach ogólnośw iatow ych, w zw iązku z ich w ew nętrzną strukturą, trudno o centralną optym alizację łańcucha dostaw [2].
W tradycyjnych łańcuchach logistycznych obserw ow any jest efekt destabi lizacji strumieni inform acyjnych, i w konsekwencji m aterialnych, pod wpływem niewielkich nawet zmian np. zapotrzebow ania na dobra dostarczane przez łań cuch. Efekt destabilizacji nosi nazwę efektu Bullw ishp [3, 4].
Z a b u rze n ia w systemie m a kro lo g istyczn ym
Łańcuch logistyczny jest narażony na niestabilny, zm ienny w czasie popyt. C harakter tych zmian jest bardzo różny i często trudny do przew idzenia. Na zm ienność zapotrzebow ania na dobra dostarczane przez łańcuch dostaw składa się bow iem w iele czynników . G łów ne z nich to:
> zm ienność długookresow a, wynikająca z naturalnego cyklu życia wyrobu (zm ienność ta wyraża się koniecznością wym iany m odeli na now e pod wpływ em m ody, rozwoju technologii, działań konkurencji a naw et zmiany przepisów );
> zm ienność roczna, czyli sezonow ość (naturalny cykl zm ian w popycie ob serw ow any w wielu gałęziach przem ysłu: paliw ow ym , rolniczym , budow nictwie czy sam ochodow ym );
> zm ienność krótkookresow a, w ynikająca z praktyki planow ania zakupów w cyklach kw artalnych, m iesięcznych czy też tygodniow ych;
> zm ienność dzienna, wynikająca z naturalnych fluktuacji w pływ ania zam ó wień na dobra.
Na ww. zjaw iska nakładają się zaburzenia w sam ym łańcuchu logistycznym - zm iana jeg o struktury i param etrów (np. pojaw ienie się now ego ogniw a, chw ilow e zakłócenia w pracy innego, zm iana drogi lub środka transportu itp.).
Bullw hip Effect prowadzi do destabilizacji (a w łaściw ie rozpędzania się lub też rozbujania) łańcucha logistycznego. Efekt ten zw iązany jest z propagow aniem w górę łańcucha dostaw (tj. „pod prąd” strum ienia dóbr) zmian w wielkości zam ów ień, które pojaw iają się na jeg o końcu. Zm iany w w ielkości zam ów ień na dobra kierow ane od rynku do łańcucha logistycznego nie tylko przenoszą się na wszystkie ogniw a łańcucha, ale się przy tym w zm ac niają się ich am plitudy oraz zw iększają turbulencje i narasta nieprzew idyw al- ność poziom u zam ów ień. C harakter zmian wskazuje na narastanie fluktuacji (rys. 2).
C harakter zaburzeń w funkcjonow aniu łańcucha logistycznego zależy od wielu czynników . Do głów nych z nich należy zaliczyć:
^ strukturę całego łańcucha i wartości jego param etrów ;
>• strukturę ogniw tw orzących łańcuch (struktura przepływ u dóbr i inform acji w ew nątrz ogniw a, sposób przetw arzania inform acji, w tym i realizow ane strategie, param etry ww. procesów: opóźnienia, wielkości progow e, w ielko ści pożądane itp.);
charakter zaburzenia (ilościow y/jakościow y, skokowy w zrost/spadek, linio wy, zm iany cykliczne o różnych param etrach).
K ierunek w ir o* tu am plitudy zm ian w wielkości zamówień i iw ifkm enia ich nieokreśloności
K l u k l u t t t j u /u in Ó H U*A: F l u k l u u t j u u i n i i i w k A : F l u k i u u i j u « m i m l r * : F l u k lu M c j» / u n i t m U - ń : 4 0 4 2 0 4 ♦/• 1 0 * ♦ /• 3 %
t u
Rys. 2 Efekt destabilizacji łańcucha logistycznego Źródło: O pracowanie własne na podstawie [4]
Efekt destabilizacji łańcucha m akrologistycznego je st w ynikiem nakładania się wielu zjaw isk, zachodzących w system ie. N ajw ażniejsze z nich zostały zidentyfikow ane i nazwane. S ą to [3, 4]:
> efekt Forrestera, zw iązany ze w zm acnianiem się zaburzeń w strum ieniach inform acyjnych w ynikające z dynam icznych w łaściw ości łańcuchów logi stycznych;
> efekt B urbidge’a, zw iązany z negatyw nym i dla łańcucha konsekw encjam i grupow ania zam ów ień w tzw. partie ekonom iczne;
> efekt H oulihan’a, zw iązany z zachow aniem się klientów wobec chw ilow ych braków w dostaw ach dóbr;
> efekt prom ocji, związany z m anew row aniem cen ą d óbr w celu zw iększenia popytu.
E fe k t F o r r e s te r a polega na w zm ocnieniu zaburzeń w zam ów ieniach i w konsekw encji, dostaw ach oraz w ielkościach produkcji. Efekt F orrestera jest [5] nieuchronną konsekw encją struktury łańcucha logistycznego, opóźnień
w nim w ystępujących i lokalnie podejm ow anych decyzji. O późnienia, odpow ie dzialne za zakłócenia, pow stają w obu podsystem ach: inform acyjnym i m ate riałowym. W system ach inform acyjnych mogą być one niw elow ane poprzez rozwój technologii inform atycznych [6, 7) i optym alizację procesów decyzyj nych w poszczególnych ogniw ach [8, 9]. Podsystem m ateriałow y charakteryzuje się natom iast czasam i produkcji i transportu. Czas produkcji m ożna zm niejszyć poprzez utrzym anie w ysokiego poziomu zapasu w yrobów gotow ych. Jest to kosztow ne oraz może doprow adzać do konieczności utraty części produkcji jako niem ożliwej do sprzedania [10]. O późnienie transportow e trudno je st natom iast zm niejszać. Czas transportu dla niektórych produktów osiąga bardzo duże w ar tości. Przykładow o, transport ropy naftowej z krajów Bliskiego W schodu do Europy trwa ponad 20 dni [2].
E fe k t ß u r b id g e ’a jest zw iązany z w ykorzystaniem klasycznego instru mentu planistycznego, jakim jest partia ekonom iczna. W celu w ykorzystania efektu skali w produkcji czy transporcie poszczególne centra decyzyjne grom a dzą zam ów ienia (lub zlecenia produkcyjne) i w sadow o (tj. okresow o) je przesy łają. D ziałanie takie - racjonalne z punktu w idzenia pojedynczego ogniw a - pow oduje w łańcuchu logistycznym gw ałtow ne okresow e narastanie w ielkości zamów ień z następującym po nim rów nie gw ałtow nym spadkiem . Z arów no okresy w zrostów i spadków jak i ich poziomy są trudne do przew idzenia - noszą losowy charakter. Z ależą one od wielu czynników : struktury system u logistycz nego, liczby przedsiębiorstw w każdym z ogniw łańcucha, ich wielkości oraz algorytm ów naliczania partii ekonom icznej a także ich param etrów . Efekt ten z racji m asow ego w ykorzystyw ania pojęcia partii ekonom icznej oraz identycz nych lub bardzo podobnych algorytm ów planow ania w system ach inform atycz nych zarządzania klasy M RP 11/ĽRP jest niekiedy bardzo groźny. N aturalna synchronizacja w czasie system ów planistycznych (plany: roczne, kw artalne i m iesięczne) wielu przedsiębiorstw tw orzących dane ogniw o oraz podobieństw o algorytm ów naliczających param etry zam ów ień m oże doprow adzić do synchro nizacji zam ów ień w czasie. O gniwo, do którego kierow ane są zam ów ienia, otrzym uje zagregow any popyt tylko w niektóre m om enty czasu. Ponadto w iel kość tego popytu ma niestabilny charakter.
E fe k t H o u lih a n ’a [11] opisuje zachow anie się decydentów w ogniw ach łańcucha logistycznego w sytuacji, gdy dotkną ich chw ilow e braki lub opóźnie nia w dostaw ach niezależnie od ich przyczyn. N aturalną tendencją, w ynikającą z lokalnej racjonalności działań i ludzkiej psychologii, jest w ów czas żądanie przy śpieszenia dostaw i zw iększanie zamów ień ponad aktualne potrzeby. T o z kolei wywołuje narastanie zjawisk (opóźnienia w dostaw ach, braki w dostaw ach), które spow odow ały te zachowania. Powstaje typow e dodatnie sprzężenie zw rot ne doprow adzające do zw iększenia zaburzeń. Po pew nym czasie w poszczegól
nych ogniw ach łańcucha pow stają zw iększone zapasy. D oprow adza to do zm niejszenia zam ów ień i pogłębia efekt destabilizacji łańcucha logistycznego poprzez chw ilow e zm niejszenie lub zanik przepływ ów m ateriałow ych.
E fekt prom ocji zw iązany jest z praktyką zw iększania zapotrzebow ania na produkt poprzez zm niejszenie jeg o ceny - prom ocję. T akie działanie dostaw cy pow oduje efekt psychologiczny i zw iększenie popytu (co zresztą je st zw ykle celem prom ocji) oraz realizację zakupów na zapas bądź też w opcji z opóźnioną dostaw ą. Zw iększone stany m agazynow e, pow stałe w wyniku takich zakupów , z kolei pow odują po pew nym czasie zm niejszenie się poziom u zam ów ień (nie kiedy bardzo gw ałtow ne) i konieczność dalszych prom ocji by podtrzym ać spa dający popyt. W konsekw encji pogłębia się destabilizacja łańcucha logistyczne go. Hfekt prom ocji jest tym większy im bardziej elastyczny je st popyt. Dotyczy więc znacznej części produktów.
Badanie dynam iki łańcucha logistycznego
A naliza procesów zachodzących w system ach m akrologistyki m ożliw a jest tylko m etodami sym ulacji kom puterow ej. Cele takiej analizy są różnorodne i obejm ują całość obszaru zw iązanego z analizą istniejących łańcuchów dostaw, optym alizacją ich param etrów i m odyfikacją struktury. Ponadto m odele m ate m atyczne łańcucha logistycznego m ogą być używ ane do w spom agania taktycz nego zarządzania nim.
System y niakrologistyczne zaliczają się do dużych, m ieszanych techniczno- ludzkich system ów o w ielow ym iarow ym i czaso-przestrzennym charakterze z naturalną hierarchizacją. Do analizy dynam iki takich system ów n ajstosow niej szą w ydaje się być dynam ika system ow a po odpow iednim dostosow aniu i una- rzędziow ieniu (rys. 3).
T E O M K 1 ETAPY BADAN REZULTATY A n a liza W yw ia dy W ie d z a o g ólna P a ra d y g m a M e ra rc h ic z n o śc i A r e liz a w e-pro ces-w y S c h e m a ty Ы о к о и е S tatystyka A n a liz a do ku m e n tó w sp raw o zd aw c zy ch B a z y (tenych system ó w Inform atycznych 9 / s te m sym u la cji b lo k o v e j Specyfikacja wymagań K ryteria o o e r y ja k o śc i system u ' log isty czn e g o C e le b a d a ń
>
ł Analiza istniejącego systemu O k re ś le n ie g ra n ic a n a liz y i m odetovw m a M e to d y ka i technikiI
Budowa modelu konceptualnegoI
Pozyskanie danych IlościowychI
Budowa modelu symulacyjnego Э /m u la q a kom pu tero w a G ra fic z n e p rzed staw ie n ie d a n ych P la n o w a n ie eksp e ry m en tu M e to d y o p ty m a liza q i w ielow ym iarow ejI
Analiza właściwości dynamicznychI
- * y j Optymalizacja parametrów i struktury M o d e le struktury system u . f f i j " lo g isty czn e g o i je g o e le m e n tó w M o d e le re gu ł d e cyzyjn ych .... P a ram e try p o sz c ze g ó ln y c hI
' e le m e n tó w m od elu K om pu tero w y m o d el system u. F łezultaly sym u la cji s y s te m ó w - w artości kryteriów o c e n y P o ró w n a n ie ja k o ś d p ro p o n o w a n y ch ro zw iązań
M b O p ty m a ln a stru ktu ra i pa ram e try s ystem u
Rys. 3 M etodyka analizy, modelowania i optym alizacji sieci logistycznych Źródto: opracowanie własne
Struktura system u logistycznego a jeg o w łaściw ości dynam iczne
Strukturalne uw arunkow ania w ystępow ania efektu Bullw hip są oczyw iste w przypadku klasycznego łańcucha logistycznego. A naliza przyczyn tego efektu um ożliw ia projektow anie nowych i m odyfikację istniejących system ów w celu
usunięcia przyczyn destabilizacji a przedstaw iona na rys. 3 m etodyka um ożliw ia ocenę wpływu zm ian na w łaściw ości systemu.
M ożliw e są następujące m odyfikacje struktury system u, które zm niejszają lub likw idują poszczególne zjaw iska-przyczyny efektu destabilizacji łańcucha: > m odyfikacja param etrów istniejącego łańcucha logistycznego,
> redukcja ogniw pośredniczących - skrócenie łańcucha,
> integracja podsystem u inform acyjnego łańcucha logistycznego, > centralizacja systemu decyzyjnego łańcucha.
M odyfikacja param etrów istniejącego łańcucha nie dotyczy zm ian stru k tury systemu ale m odyfikacji poszczególnych elem entów podsystem u m ateria łow ego (np. zm niejszenie opóźnień czasow ych w transporcie d óbr poprzez zm ianę system u transportu lub m iejsca rozm ieszczenia centrów logistycznych) lub inform acyjnego. Podsystem inform acyjny m ożna m odyfikow ać w dw óch kierunkach:
> zm niejszenie opóźnień przesyłania danych pom iędzy poszczególnym i ogni wami łańcucha logistycznego,
> optym alizacja param etrów system u decyzyjnego w poszczególnych ogni wach.
Zm niejszenie opóźnień przesyłania danych jest prostym w ykorzystaniem technologii, w tym faksu, sieci kom puterow ej lub EDI [7]. M odyfikacja para m etrów system u decyzyjnego sprow adza się do dostosow ania algorytm ów decy zyjnych, tak by były one optym alne w ram ach całego łańcucha.
Podstaw ow y problem decyzyjny w system ie logistycznym polega na prze tw orzeniu danych o stanie ogniw a (np. poziom ie zapasów , produkcji itp.) i za m ów ieniach w pływ ających do niego na w ielkość zam ów ień lokow anych w ogniw ie poprzedzającym . A lgorytm ten charakteryzuje się w ielom a param e tram i, których m odyfikacja w pływ a na dynam ikę całego system u [8].
R edukcja ogniw pośredniczących jest typow ym zabiegiem , który skraca łańcuch logistyczny. W raz ze skróceniem łańcucha zm niejsza się liczba centrów decyzyjnych oraz ulegają redukcji opóźnienia w podsystem ie m ateriałow ym (np. transport dóbr) i inform acyjnym (np. przesyłanie zam ów ień, w ypracow yw anie decyzji). Zm niejsza się zatem wpływ efektu Forrestera i B urbidge’a na funkcjo now anie łańcucha logistycznego.
Integracja podsystem u inform acyjnego łańcucha logistycznego polega na udostępnieniu przez poszczególne ogniw a danych na tem at bieżącego poziom u popytu ostatniego ogniw a (rys. 4).
Rys. 4 Przepływ danych w zintegrowanym łańcuchu logistycznym Źródło: opracowanie własne
Integracja podsystem u inform acyjnego um ożliw ia w ykorzystanie danych o popycie pochodzącym od rynku (rys. 4) przez w szystkie ogniw a łańcucha. Dane te przekazyw ane na bieżąco m ogą być w ykorzystane w procesie podej m ow ania decyzji w każdym ogniwie. Takie natychm iastow e przekazyw anie danych zm niejsza opóźnienia (zm niejszenie efektu Forrestera), um ożliw ia w y przedzające planow anie (zm niejszenie efektu B urbidge’a) oraz pow oduje o gra niczenie zjaw isk paniki na rynku poprzez pełnię inform acji (ograniczenie efektu H oulihan’a). D alszą popraw ę efektów w zintegrow anych system ach uzyskuje się poprzez optym alizację param etrów system ów decyzyjnych w poszczególnych ogniw ach i w łączenie do nich informacji o popycie pow stałym na początku łań cucha. A lgorytm y te pow inny oczyw iście uw zględniać strukturę i w łaściw ości dynam iczne całego łańcucha.
C entralizacja system u decyzyjnego w łańcuchu logistycznym polega na wydzieleniu w system ie ogniw a, które zbiera inform acje z innych ogniw , prze prow adza proces decyzyjny oraz przekazuje jeg o rezultaty do poszczególnych ogniw łańcucha. C entralizacja łańcucha jest więc klasycznym m echanizm em sterow ania system em m akrologistycznym z jed neg o punktu (rys. Ib). C en trali zacja system u decyzyjnego dopuszcza pow stanie wielu centrów decyzyjnych, które m ogą lub nie- w spółdziałać ze sobą (rys. 5).
Centrum (2)
1« - Centrum (1)
Informacyjno-docyzyjne
1
Informacyjno-decyzyjno IRys. 5 Dwa centra decyzyjne w scentralizowanym łańcuchu logistycznym Źródło: opracow anie własne
Podsum ow anie
Efekt Bullw hip wnosi istotne zaburzenia w system y logistyczne. Im dłuższy łańcuch to jego destabilizacja jest w iększa i przynosi więcej szkód. U w arunko w ania strukturalne efektu Bullw hip są oczyw iste i jed yn ym sposobem zm niej szenia am plitudy w ahań w system ach logistycznych jest zm iana ich struktury. Zm iana ta elim inuje przyczyny (i poszczególne składow e) efektu Bullw hip.
Źródła
1. Fawcett S.E., Magnan G.M.: Achieving World-Class Supply Chain Alingm ent: Beneficis,
Barriers and Bridges [Report). C enter for Advanced Purchasing Studies, Seattle Univ., A rizo
na. 2001.
2. Kryński J.: Płynna optymalizacja. W.: Dystrybucja i zintegrowany łańcuch dostaw. Raport ComputerW orid. Warszawa, Marzec 2002, str. 10-12.
3. Lee H.L., Padmanabhan P., W hang S.; Information distortion in a supply chain: the Bullwhip
Effect. Management Science, vol. 43, 1997, pp. 543-558.
4. Towill D.R., M cCullen, P.: The impact o f an agile m anufacturing program m e on supply chain
dynamics. International Journal Logistics Management, D ecember 1999, vol. 10, No. 1, pp.
83-96.
5. M iłosz M.: Dynamika system ów logistycznych. Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw a, W arszawa, nr 2, 2002, str. 37-41.
6. M iłosz M., Miłosz E.: Increasing o f Logistic Networks Efficiency Using Inform ation Techno
logies. Intern. Conference on Developments in Building Technology. Bratislava, Slovakia,
7. M iłosz M.: Wptyw EDI na param etry dynam iczne sieci logistycznych. W: Electronic Data Interchange. Materiały na IV Krajową Konferencję EDI. Poil red. M.Niedżwiedzińskiego. Ł ódź - Arturówek, 1996, str. 130-138.
8. Miłosz M., Miłosz E., Mitraszewska I.; Optymalizacja system ów decyzyjnych w sieciach logi
stycznych. Electronic Data Interchange - Elctronic Commerce. M ateriały na VII K rajową Kon
ferencję EDI-EC. Łódź-Dobieszków, 1999, str. 231-236.
9. Miłosz M., Miłosz E., Muryjas P.. Industrial Dynamics M odel fo r O ptimisation o f Logistics
System Parameters. M S’99 - International Conference on M odelling and Simulation, Santiago
de Compostela, Spain, 17-19 May 1999, pp. 263-272.
10. Bonnink В : Projekt racjonalizacji produkcji i kontroli zapasów. Projekt "Produkcja na za
m ówienie". W.: Materiały IV Konferencji Project Management. Zarządzanie przez projekty.
Warszawa, 5-6.04.2001, str. 49-58.
11. Houlihan, J.B.; International supply chain management. International Journal o f Physical Distribution and Materials M anagement, Vol. 17, No. 2, 1987, pp. 51-66.
