A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA O E C O N O M IC A 154, 2001
Elena Żarska*
EKONOMICZNA POZYCJA
NOWYCH JEDNOSTEK TERYTORIALNYCH SŁOWACJI A PROBLEM! RYNKU PRACY
W dniu 3 lipca 1996 r. R ad a N a ro d o w a R epubliki Słow ackiej (dalej: RN RS) uchw aliła ustaw ę nr 221 Z.z. o teryto rialny m i adm inistracyjnym ustroju R epubliki Słowackiej, zgodnie z k tó rą tery to riu m Słowacji dzieli się na 8 krajów i 79 pow iatów . U staw a weszła w życie w d niu 26 lipca 1996 r. Przyjęcie ostatecznego m odelu adm inistracji publicznej poprzedzała wieloletnia p raca.
Z godnie ze strategią reform y adm inistracji publicznej n a Słow acji, k tó ra pow staw ała zw łaszcza w latach 1990 i 1991 i później, m iało p o stępo w ać się według następujących kroków : udoskonalenie organizacji lokalnej adm inistracji państwowej (za mniej pieniędzy i ja k najbliżej obyw atela), stworzenie sam orzą du i kom petencji w ybieranych organó w wyższych tery torialn ych jedn ostek, wzm ocnienie kom petencji m iejskich i gm innych sam o rząd ó w poprzez zw rot właściwych środków finansow ych (przesunięcie niektórych kom petencji z pań s twa na sam orząd) i n a koniec zorganizowanie nowego terytorialnego i adm inis tracyjnego podziału państw a. W skazana ustaw a i ustaw a R N RS n r 221/1996 Z.z. stw orzyły now e jedn o stk i terytorialne w celu w ykonyw ania działalności organów administracji państwowej łącznie ze sform ułow aniem ich kom petencji.
N ow y ustrój adm inistracyjny stał się rzeczyw istością ju ż przez przyjęcie w spom nianej wyżej ustaw y n r 221/1996 Z.z., k tó ra reguluje k raje i pow iaty w logicznym związku z nowym działaniem organów adm inistracji państwowej. U staw a u stan aw ia także nowy terytorialn y ustrój w postaci dw óch stopni sam o rząd o w y ch je d n o ste k tery to ria ln y c h - gm ina i wyższe te ry to ria ln e jedn o stk i (ich granica m usi być zgodna z tą ustaw ą, p ok ry w ać się z granicą kraju). Ich działanie m a ustanow ić o d rę b n a ustaw a. T a część reform y,
* D ocen t w Katedrze Rozw oju Regionalnego i G eografii, U niw ersytet Ekonom iczny w Bratysławie.
odnosząca się d o sam orządu terytorialnego (lokalnego i regionalnego) ja k o części ad m in istracji publicznej, m iałab y być realizo w an a w h o ry zo ncie czasow ym lat 1997 i 1998.
N ow a terytorialna struktura Słowacji, przedstawiająca kraje jak o terytorium w ykonyw ania adm inistracji państw ow ej drugiego sto p n ia i pow iaty dla pierwszego stopnia adm inistracji państwowej, w praktyce oznacza, że dzisiejsze terytoria krajów nie m ają porów nania w dotychczasowej historii regionalizacji Słowacji. Ze względu na wyższą liczbę pow iatów w przeciw ieństw ie do poprzedniego podziału m ożna stwierdzić, że 12 pow iatów zachow ało swoje teryto rialn e granice, natom iast pow stały 32 now e pow iaty, a pozostałe zmniejszyły swoje terytorium przy zachow aniu dotychczasow ego pow iatow ego m iasta ja k o siedziby nowego pow iatu.
N ow o u konstytuow ane kraje przyjęły ekonom iczną specyfikę daw nych pow iató w , na bazie k tó ry ch pow stały, co w a ru n k u je ich w spółczesny ekonom iczny i socjalny poziom . W jaki sposób przenoszą się niektóre w ybrane, rozstrzygające charakterysty ki do ekonom icznej pozycji krajów spróbujem y przedstaw ić w niniejszym tekście.
R egionaln a staty sty k a w sto su n k u do nowych krajów istniała w 1996 r. w m inim alnych rozm iarach, dlatego przy analizie w ykorzystaliśm y regionalną staty stykę odnoszącą się do dotychczasow ych starych pow iatów . Przeliczenia są realizow ane n a podstaw ie do stępnych danych. W ychodzim y z przesłanki, że d o nowych krajów należą całe dotychczasow e stare pow iaty - tzn. granice now ych krajów nie rozdzieliły poprzednich starych pow iatów .
W p rakty ce oznacza to, że cały pow iat Senica został w łączony do K ra ju Trnaw skiego, cały pow iat T opolczański do K raju Trenczyńskiego, cały pow iat G a la n ta d o K raju T rnaw skiego, pow iat R ożn aw a i Spiska N o w a Wieś są w łączone do K ra ju Koszyckiego. M am y św iadom ość, że chodzi o ujednolice nie, ale ujednolicenie m ożliw e do przyjęcia. O dchylenia od oficjalnych źródeł publikow anych później m ogą się pojaw ić, ale nie pow inny być znaczące.
1. M E T O D A PO R Ó W N A N IA
M eto d a po ró w n an ia, k tó rą zastosow ano w tej pracy, jest w ykorzystana d o oceniania i m ierzenia ekonom icznego poziom u, ew entualnie rozw oju terytorialnej jedn o stk i, tzn. w naszym przy pad ku tery to riu m now o u k o n stytuow anych krajów . W tym zw iązku ja k o lim itujący czynnik pojaw ił się niedo statek odpow iednich danych, k tóre obserw uje się d la pow iatów . Ich liczba z ro k u n a ro k zm niejsza się.
Z dostępnych danych, k tó re były d o dyspozycji, zostały w yb rane i użyte następujące:
w a rto ść d o d a n a na 1 ob y w atela regio n u w słow ackich k o ro n a c h (dalej: Sk),
- inwestycje na jednego obyw atela regionu w Sk, - k ap itał zagraniczny na jednego obyw atela w Sk,
- przedsiębiorcza aktyw ność w % (wyliczna jak o stosunek osób fizycznych p o dm iotów przedsiębiorczości do liczby obyw ateli w regionie),
- przeciętna m iesięczna płaca w Sk, - skala bezrobocia w % .
W yrażenie w artości dodanej w Sk nie m a sam o w sobie wielkiej m ie rzalnej w artości. P oprzez jej w yrażenie w pro cen tach uzyskam y stosu nk ow o precyzyjny indeks, jak któ ry kraj uczestniczy współcześnie w w ytw arzaniu p ro d u k tu krajow ego (to charakteryzuje w spółczesną ek o n o m iczn ą w ykona-wczość).
Inwestycje, k ap itał zagraniczny i przedsiębiorcza aktyw no ść są danym i, n a podstaw ie których m o żn a ch arakteryzow ać pozycję krajów z p u n k tu w idzenia m ożliwości ich dalszego rozwoju.
M iesięczna płaca i bezrobocie p rzed staw iają nam w pew nej m ierze socjalną charak tery sty k ę k raju i dają podstaw ow y o b ra z p rob lem ów rynku pracy.
Z bad ań w ynika, iż najlepiej funkcjonuje K raj B ratysław ski, k tó ry we wszystkich indeksach zajął pierwsze miejsce. D alsza kolejność ju ż nie jest ta k a jasn a. B iorąc pod uw agę głów nie w artość d o d a n ą i inwestycje na 2 i 3 m iejscu plasują się kraje K oszycki i T rnaw ski, najgorzej w ypadł K raj Preszowski - w rozstrzygających indeksach zajm uje jed n o zn aczn ie ósm e miejsce. T y lko nieco lepszy jest w tym K raj N itrzań sk i i K ra j Żliński. Pozostałe kraje - B ańskobystrzycki i T renczański - zn a jd u ją się gdzieś po śro d k u . G d y p orów nam y poszczególne kraje ze średnią w R epublice Słowackiej (dalej: RS), ujaw nia się interesujący fak t - w zakresie w artości d o d an e j, inw estycji i k a p ita łu zagranicznego n a o b y w a te la ty lk o K ra j B ratysław ski mieści się ponad średnią d la RS, p ozostałe kraje są poniżej średniej we wszystkich trzech indeksach, co świadczy o w yraźnej dom inacji Bratysław y nie tylko w ram ach swojego kraju, ale głów nie w skali o gólno- słowackiej.
D o 31 g rudnia 1995 r. w ysokość zagranicznego k ap itału um ieszczonego na Słowacji osiągnęła w artość 21 882 m iliardó w Sk, z tego p o n ad 60% należało d o po w iató w B ratysław y. Z innych p o w iató w w iększy u dział kapitału zagranicznego wykazały pow iaty: Z iar n ad H ro n em , Prievidza, P o p rad , H um enne, N itra i T rn aw a. W m niejszych ilościach k orzy stan o z zagranicznego k ap itału w innych regionach Słowacji. M inim aln e um iejs cow ienie osiągnął w pow iatach: Luczenec, P o lta r i we w schodnich częściach RS - w pow iatach: S tara L ubow nia, B radejov, Svidnik, S tro p k o v , V ranow nad T o p o lu , T rebiszow , M ichalovce i Sobrance.
Poprzez nowy terytorialny podział Słowacji znaczne d y sp ro p o rc je w skali b ezrobocia jeszcze bardziej się uwidoczniły. W now o pow stałych jed n o stk ach bezrobocie osiąga i przekracza granicę 20% w pow iatach R im aw ska S o bo ta 29,8% , S obrance - 25,1% , K ežm arok - 25,4% , a n astęp nie R ožňava, T rebiszow , Liczenec, M ichalovce. N ajw yższą skalę b ezrobo cia w ykazyw ał w m arcu 1997 r. K raj Preszow ski i K raj K oszycki z w artościam i 18,4% i 18,2%, następnie K raj N itrzański z 16,1% , K raj B anskobystrzycki z 15,6%, a najniższą skalę bezrobocia m a K raj Bratysławski - 4,9 % , K raj Ircnczyński 9,0% , K raj Żliński - 11,6% i K raj T rnaw ski z w artością 11,9% , przy czym w R epublice Słowackiej średnia w tam ty m okresie w ynosiła 13,4% '.
R óżnice w osiągniętej średniej miesięcznej płacy praco w nikó w w 1995 r. w całej Słowacji w ynoszą ok. 3200 Sk, ale d o 31 m arc a 1997 r. w skazana różnica wynosiła aż 5650 Sk, przy czym średnia m iesięczna płaca w Republice Słowackiej wynosi 8297 Sk. M aksym alny miesięczny dochód był w pow iatach B ratysław y i K oszyc, gdzie p rz ek raczał 10 000 Sk. N ajniższe w artości osiągał w K ra ju Preszow , p o w iatach M edzilabo rece, S ta ra L u b o w n ia, Bradejow, Svidnik i Stropkov. Z innych powiatów m inim alny średni miesięczny dochód wykazywały pow iaty: T rebiszow , Wielki K ritsz, K ru p in a , N ow e Z ám ky, P artizan ske i Banowce nad B ebravou.
S tan bezrobocia i zwiększenie się miesięcznej płacy tylk o po dkreśla kolejność krajów , przy czym niektóre kraje w ykazują znaczną h eterogenność w przeprow adzonych badaniach, co w arunkuje także ich ekonom iczną pozycję.
2. O G Ó LN Y IN D EK S IN FR A STR U K TU R Y
A p lik o w an a analiza przedstaw ia jeden z m ożliw ych sposobów oceny ekonom icznej pozycji, ew entualnie poziom u krajów .
Z naczącą ch arakterystykę d eterm inującą rozw ój tery to riu m , specjalnie z pu nktu widzenia jego wpływu na swój region i otw artość jest in frastruk tura. Jest je d n ą z części śro d k a przedsiębiorczości. D ziała jak czynnik przyciągający inwestycje i k ap itał do obszaru, na którym jest rozw inięty. T am , gdzie jej poziom jest poniżej średniego, w ystępuje w większości m ałe zainteresow anie dalszym rozw ojem .
In fra stru k tu ra m a swoją specyfikę. C zas jej p ow staw an ia jest długi, p o trze b u je wielu inw estycji. Je d n a k używ alność o d zn a cza się d łu g o ter- m inow ością i szerokim obrazem korzyści (g osp o d arstw a dom ow e, firm y, pań stw o ). Z e w zględu n a jej specyfikę w ielka o d p o w ied zialn o ść za jej budow anie spoczywa na b ark ach państw a, a n a poziom ie regionów na właściwej adm inistracji publicznej.
1 W artość pochodzi z wybranych danych dla regionów Republiki Słowackiej na dzień 31 marca 1997 r. opublikowanych przez Urząd Statystyczny Republiki Słowackiej.
W ym ierzenie in fra stru k tu ry w bezpośredni spo sób, ja k np. bezrobocia, nic jest zc zrozum iałych względów m ożliw e, jej przejaw y są zby t rozm aite. N a jej analizę (czy ju ż na poziom ie p ań stw a , reg io n u czy lo k aln y m ) w ykorzystuje się indeksy, k tó re um ożliw iają po ró w n an ie jej sto p n ia rozw oju osiągniętego przez poszczególne jednostk i terytorialne.
Przy przygotow aniu całościow ego indeksu (ew. w skaźnika, w y k a zu -K S ) in fra stru k tu ry w pracy zostały w ykorzystane następ ujące inform acje o re gionach:
handlow a sprzedaż p rzypadająca na 1 obyw atela regionu, liczba obyw ateli n a jed n ą m ieszkaniow ą stację telefoniczną, łóżka w szpitalach n a 1000 obyw ateli,
- liczba obyw ateli na jednego lekarza,
obyw atele w wieku poprodukcyjnym na je d n o m iejsce w dom ow ym dochodzie,
udział obyw ateli zaopatryw anych z publicznych w odociągów , udział obyw ateli podłączonych do publicznej sieci kanalizacyjnej, sieć kolejow a na km ,
- sieć drogow a n a km.
N a ich podstaw ie zostały wyliczone cząstkow e indeksy in fra stru k tu ry (stosunek d ane dla regio n u /d an e dla RS, albo - przy d an y ch , k tó re czym są wyższe, tym są m niej przychylne - d ane d la R S / d an e dla regionu liczone za 1994 r.). W ynikiem uprzeciętnienia cząstkow ych indeksów jest całościow y indeks infrastruktu ry (tab. 1). Jego w yrażona zdolność rośnie p rop orcjon aln ie do liczby skorow idzów in frastru k tu ry , przy czym jest m ożliw e oddzielnie w artościow ać wpływ infrastru k tu ry technicznej i socjalnej. N iek tó re m etodyki (np. używane w R F N ) m ają d la m ierzenia ekonom icznego poziom u regionów zbudow any indeks in fra stru k tu ry d o m etod p o rów ny w ania, przy czym m oże być określo n a i jego waga.
T a b e l a 1
O gólny indeks infrastruktury
Kraj Wartość Pozycja
Bratysławski 1,59 1 Trnawski 0,95 4 -5 Nitrzański 0,97 3 Trenczyński 0,95 4 - 5 Bańskobystrzycki 0,98 2 Żyliński 0,90 7 K oszycki 0,91 6 Preszowski 0,85 8
Słaby poziom technicznej infrastruktury w określonych regionach pow oduje ich m ałą przyciągalność dla przedsiębiorczych po dm io tów , w zrostu alokacji w tych m iejscach tak potrzebnych inwestycji. Polepszenie tego stan u m iałoby przynieść szybszą budow ę au to stra d , na k tó rą rząd wydzielił większą ilość środków , w sum ie 14 m ld Sk z budżetu państw ow ego na 1997 r. A bso lu tn e pierw szeństwo budow y na połączenie północno-południow c. K rok i te m iałyby działać ja k o im puls rozwojowy dla problem ow ych regionów , k tó re dotychczas cierpiały na niew ygodne tran sp o rto w e połączenia z okolicznym i regionam i. Dalszym krokiem rządu, k tó ry m iałby m ieć pozytyw ny wpływ na socjalną in fra stru k tu rę w regionach, jest w sparcie budow nictw a m ieszkaniow ego, na k tó re zostały także wydzielone znaczne środki z państw ow ego budżetu. D ynam izującym elem entem rozw oju budow nictw a m ieszkaniow ego m a stać się budow lane oszczędzanie.
O siągnięte wyniki pokazują określone różnice m iędzy w artościam i pozycji ekonom icznej a w artościam i pozycji in fra stru k tu raln ej. W yraźnie lepszą pozycję m ierzoną indeksem infrastruktury d o wartości poziom u ekonom icznego w K ra ju N itrzańskim pow oduje w yrów nanie w artości tego indeksu we wszystkich byłych pow iatach, na obszarze których pow stał, i b ard zo d o b ra w artość pow iatu Lewice.
W K ra ju T rnaw skim gorsza pozycja m ierzo na indeksem in fra stru k tu ry d o pozycji ekonom icznych ch a rak tery sty k jest wynikiem relatyw nie niskiej w artości ogólnego indeksu byłego pow iatu T rn a w a w obec ogólnosłow ackiej średniej, przy czym we w szystkich dziesięciu w artościach in fra stru k tu ry pow iat ten m a lepsze w artości niż słow acka przeciętna w gęstości sieci drogow ej i kolejowej.
3. IN DEK S PR O B L E M O W O ŚC I
O kreśloną typologię krajów m o żn a przedstaw ić na po d staw ie krajow ego p ro d u k tu b ru tto - G P D na 1 obyw atela, k tó rego używ a się ja k o p o d stawowego i rozstrzygającego indeksu m ierzenia i porów nyw ania ekonom icznej p ro sp e rity i siły jed n o stek tery to ria ln y c h . N asza sta ty sty k a indeks ten podaje tylko dla całego państw a, regionalna staty sty k a ro zp ozn aje tylko jego składniki. Z astosow aliśm y projekcję G P D /o b y w ate la za 1995 r., k tó rą o publikow ał Instytut P rognoz Słowackiej A kadem ii N au k (K arasz, R enčko, P au h o v a) i n a jego podstaw ie wyliczyliśmy tzw. indeks problem ow ości, k tó ry wytycza ekonom icznie problem ow e tery to ria przy obliczeniu wielkości lub sto p n ia zacofania w sto su n k u d o ogólnorep ub lik ańsk iej średniej. Przez indeks problem ow ości rozum ie się stosunek G D P /o b y w ate la we właściwym regionie do G D P /obyw atela w całej Republice. P roblem ow ość poszczególnych
regionów jest m ierzona w artością średniej i o g ólno rep ub likań skiej średniej G D P /o b y w atc la (Ivaničkow a). Przy rów nym uproszczeniu zaszeregow ania byłych pow iatów do terytorium obecnych krajów w artości indeksów p ro b- lem owości są przedstaw ione w tab. 2.
T a b e l a 2 Indeks problem owości
Kraj Wartość Pozycja
Bratysławski 3,30 1 Trnawski 1,081 4 Nitrzański 0,758 7 Trenczyński 1,23 2 Bańskobystrzycki 0,942 5 Żyliński 1,083 3 Koszycki 0,917 6 Preszowski 0,573 8
Jeżeli porów nam y w artości indeksu problem ow ości z poprzednim i w ynika m i, m o żna sko n stato w ać lepszą w artość, ja k i pozycję w T renczyńskim i Żylińskim kraju. Trenczyński K ra j z p u n k tu w idzenia procesów tw orzenia d o chodu składa się z ekonom icznie rozw iniętych pow iatów . K ra j Żyliński nie dysponu je ta k ą rów nością - jego po łudniow ą i w sch od nią część tw o rzą byłe, rozwinięte i średnie powiaty, podczas gdy północna część należy do ekonom icz nie zacofanych terenów RS. Poniew aż najniższe w artości osiągają tylko byłe pow iaty D olny K u b in i Č adca, ja k o całość kraj ten jest n a trzecim m iejscu.
4. Z A K O Ń C Z E N IE
Z przedstaw ionej analizy i wyliczeń w ynika kilka kolejnych w niosków : 1. N ajlepsze w artości według poszczególnych zastoso w an ych d o stępn ych d anych m a jednoznacznie K raj B ratysław ski, a za nim w istotnym odstępie są K raje T rnaw ski i B ańskobystrzycki, przy czym K ra j B ańskobystrzycki składa się z pow iatów o w yraźnie zróżnicow anym poziom ie - bardziej rozw iniętym północnozachodnim i zacofanym południow ow schodnim - k tó re czynią z niego kraj heterogenny w stosunku do całego pozio m u socjalno- -ekonom icznego, co d okum entuje także ch a rak tery sty k a ry n k u pracy - p o łu dniow e pow iaty w ykazują w ysoką skalę bezrob ocia, k tó rem u tow arzyszy także nisk a średnia m iesięczna płaca.
2. N ajniższą pozycję we wszystkich indeksach i zasto sow any ch m eto d ac h m a K raj Preszow ski, który z p u n k tu w idzenia swojej h om ogenności p rzed
staw ia relatyw nie rów ną całość, gdyż jest utw o rzo ny przez regiony Słowacji z najw iększą liczbą problem ów . Nic m a więc w yraźnego p ow iatu , który byłby jakim ś polem rozw oju tego kraju.
3. D ru g ą najgorszą pozycję w śród now ych krajów m a K raj N itrzański. P ew ną specyfiką tego k raju są relatyw nie d o b re w artości w yposażen ia in fra stru k tu ry w p orów naniu d o ogólnorepu blikań skicj średniej, ale p o d staw ow e ekonom iczne charaktery styki „ściąg ają” go d o w skazanej pozycji.
4. Heterogennością składu pow iatów ze względu na ekonom iczne i socjalne indeksy cechuje się K raj Żyliński, w k tórym zaco fana północ um ieszcza ten kraj nieznacznie przed K rajem N itrzańskim .
5. Specyficzna sytuacja jest w K ra ju K oszyckim , w którym dom inujący pow iat koszycki w yraźnie w zm acnia pozycję całego k raju , poniew aż kraj ten utw orzony jest z pow iatów , k tóre w naszych w a ru n k ach należą do regionów z problem am i, znaczącym i przedłużającym się zacofaniem poziom u ek o n o m iczn eg o , nieprzychylnym i w artościam i ry n k u p racy i całościow ą socjalną m arginalnością.
6. P rzedstaw iona analiza ze względu na ak tu aln ie o g ran iczo n ą statystykę nowych pow iatów nie uwidacznia stanu i pozycji nowej stru k tu ry pow iatow ej, tzn. jak atom izacja byłych pow iatów przenosi się n a eko no m iczną i socjalną pozycję nowych pow iatów . Nic jest m ożliwe zatem zan alizo w an ie i w a rto ś ciow anie sytuacji. K iedy będą d o stępne p otrzeb ne dane, d a to w przyszłości podstaw ę d la realizacji takiej analizy, której wyniki m iałyby m ieć ro z strzygającą zdolność dla przyjęcia i realizow ania ad ekw atnej państw ow ej polityki, nie tylko w sto su n k u do podziału na kraje, ale także d o podziału n a pow iaty. W ynika to z tego, że różnice m iędzy krajam i są d eterm in ow an e różnym ekonom icznym rozw ojem pow iatów , k tó re je tw orzą i są przejawem specyficznych rzeczowych problem ów każdego pow iatu.
BIBLIOGRAFIA
L. F a l ľ a n , P. G a j d o š , J. P a š i ak, Socialna m arginalita uzem i Slovenska, „Centrum pre analýzu sociálnej polityky", 1995.
H. H o l e š o v a , Komparacia ekonom ickiej úrovne regionov Slovenska, praca dyplom ow a n a pisana w Wyższej Szkole Ekonom icznej w Bratysławie, Bratysława 1997.
A. I v a n i č k o v a , Analýza regionálneho rozvoja Slovenska, Bratislava 1995.
A . I v a n i č k o v a , Regionalne disparity SR: Kognoskacia na zaklade regionalnej databazy, Bratislava 1995.
P. K a r a s z, J. R e n č k o , I. P a u h o f o v a , Ekonom icky potencia! regionov Slovenska z aspektu rozvojových monosti, [w:] Trend Dokument, 22.11.1995, 29.11.1995.
P. K a r a s z, J. R e n č k o , 1. P a u h o f o v a , Zakladne makroekonomicke proporcie vývoja ekonomi k y Slovenska v roku 1995 z poh'ladu komunalnej sfery, [w:] Trend D okum ent, 17.05.1995. W ybrane dane o regionach w R S za lata 1994-1996, Urząd Statystyki RS, Bratysława.
Elena Ż a rska
E C O N O M IC PO SIT IO N O F NEW TER R ITO R IA L U N IT S IN SLO V A K IA A N D LA BO UR M ARKET PR O B L E M S
The author analyses econom ic situation o f new regions in Slovakia with special em phasis laid on labour markets. Estimates made by the author have allowed her to com pile a ranking o f regions with regard to their econom ic situation.
