Irena Pilch
Sytuacyjne i osobowościowe
uwarunkowania opinii na temat
dopuszczalności manipulacji
Chowanna 2, 176-188
W ydawnictwo
K atow ice 2004 R. X LVIII T. 2 „C how anna” Uniwersytetu
Śląskiego [2005] (LXI) (23) Cz. I s. 176-188 Irena PILCH
S y tu a c y jn e i o s o b o w o ś c io w e
u w a r u n k o w a n ia o p in ii na t e m a t
d o p u szczalno ści m a n ip u la c ji
W p ro w a d z e n ie
Problem atyka m anipulacji i wykorzystania technik wpływu społecznego budzi dziś powszechne zainteresowanie. Zarów no studenci, jak i uczestnicy szkoleń z zakresu psychologii z reguły są zainteresowani technikami m anipula cji i bardzo chętnie sięgają po książki tej tematyce poświęcone. Z a przykład m oże służyć niezwykła popularność książki R. Cialdiniego Wywieranie wpływu
na ludzi. Sposoby wpływu budzą zainteresowanie, gdyż ten rodzaj wiedzy łatwy
jest w praktycznym zastosowaniu. Jednak czy to oznacza, że uznajemy m anipulację za nieodłączny element naszego życia społecznego, że wyrażamy n a nią zgodę nie tylko wtedy, gdy my m anipulujem y, lecz także wtedy, gdy czynią to inni? A jeśli tak, od czego zależy to przyzwolenie?
Zapytałam grupę 80 osób o opinie na tem at dopuszczalności manipulacji w życiu codziennym. Interesowało mnie, jakie czynniki sytuacyjne stanowią wystarczające usprawiedliwienie dla tego typu zachowań. Chciałam także zobaczyć, czy związana z m anipulacją zmienna osobowościowa, poziom m akiawelizmu, będzie m iała istotny wpływ na wyrażane opinie.
M akiawelista to człowiek o specyficznej osobowości. Spostrzega świat jako arenę walki, a innych ludzi jak o słabych, podstępnych, egoistycznych i niegodnych zaufania. Posiada dużą potrzebę sukcesu, a jednocześnie bardzo
„elastyczne” sumienie, aprobujące m anipulacyjne sposoby postępow ania z lu dźmi, np. pochlebstwo czy oszustwo i odrzucające tradycyjne norm y m oralne ( C h r i s t i e , G e i s , 1970). Studia empiryczne wykazały wiele różnic pomiędzy osobami osiągającymi niskie i wysokie wyniki w skalach makiawelizmu, a dotyczących m .in. dom inacji, wrogości, umiejscowienia kontroli, dogmatyz- m u-autorytaryzm u, psychotyzm u, psychopatii oraz lęku definiowanego jako stan i jak o cecha ( F e h r , S a m s o m , P a u l h u s , 1992). Różnice w zachowaniu osób o wysokich i niskich wynikach w skali m akiawelizmu są szczególnie widoczne w sytuacjach stwarzających możliwość improwizacji, bezpośredniego k o n tak tu oraz w w arunkach konfliktow ych ( G e i s , 1978).
W ostatnim czasie pojęcie makiawelizmu, w prowadzone do psychologii w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku, zostało na nowo zauważone dzięki ustawieniu tego zjawiska w dwóch odm iennych, nowych perspektywach. W i l s o n , N e a r i M i l l e r (1996) dokonali próby syntezy badań z zakresu biologii ewolucyjnej i psychologii, eksponując pojęcie m akiawelizmu rozum ia nego jako jedna ze strategii społecznego zachowania. N atom iast M c H o s k ę y, W o r z e l i S z y a r t o ( 1 9 9 8 ) zaproponow ali integrację badań z zakresu psychopatologii i psychologii społecznej, określając makiawelizm jak o od powiednik psychopatii w populacji „norm alnych ludzi” .
G ru p a i m e to d y
G rupa badana składała się z 50 kobiet i 30 mężczyzn, studentów studiów zaocznych m arketingu i zarządzania oraz pedagogiki, w wieku 21-50 lat. D o bór do grupy był losowy.
Badani anonim ow o wypełniali kwestionariusz, zaznaczając swe opinie na skalach siedmiostopniowych. Część pierwsza kwestionariusza zawierała chara kterystyki jedenastu sytuacji życiowych, w których cel został osiągnięty w spo sób m anipulacyjny, zaś badani oceniali, w jakim stopniu każda z sytuacji usprawiedliwia takie zachowanie. Powyższe sytuacje różniły się powodem , który stanowił usprawiedliwienie dla użycia m anipulacji wobec partn era inter akcji, a więc osoby badane oceniały, na ile poszczególne powody są „ważkie” i uzasadniają takie zachowanie. K ryteria użyte do opisu sytuacji stanowiły: siła motywacji dążącego d o celu m anipu lato ra (bardzo silna, bardzo słaba); relacja pomiędzy m anipulatorem i jego partnerem (partner silniejszy - słabszy, nielubiany, m ało znaczący, partner m anipulator); cechy sytuacji, stanowiące przeszkody w osiągnięciu celu (sytuacja niesprzyjająca, presja czasu).
W części drugiej kwestionariusza opisano sześć sytuacji, w których ucze stniczyły osoby grające role: polityka, sprzedawcy, nauczyciela, lekarza, m atki
178 A RTY K U ŁY - W kręgu relacji.
oraz m ałżonka. Badani ponow nie oceniali, w jak im stopniu k ażd a z tych sytuacji usprawiedliwia m anipulacyjne zachow anie, przy czym osobno ocenia no stosow anie „ukrytych sposobów wpływu” z wyłączeniem kłam stw a oraz z jego zastosowaniem . W ybrane role różnią się specyfiką relacji pomiędzy osobą pełniącą rolę a ulegającym wpływowi partnerem . Role polityka i sprze dawcy łączy to, że osoby je pełniące niejako zawodowo obow iązane są wywierać wpływ w celu nakłonienia drugiej osoby (klienta, wyborcy) do określonych zachow ań (zakupu, udzielenia poparcia w wyborach), w konsek wencji których osoba pełniąca rolę osiąga łatw ą do przew idzenia korzyść. Dwie kolejne role (nauczyciela i lekarza), w przeciwieństwie do poprzednich, kojarzą się z misją, służbą, opieką, zaś korzyść m a odnieść nie osoba wywierająca wpływ, lecz jej podopieczny (dziecko, pacjent). Pozostałe dwie role, pełnione w rodzinie, m ają charak ter nieform alny, zaś osoba wywierająca wpływ i jej partner zazwyczaj związane są uczuciem.
Część trzecia kwestionariusza dotyczyła opinii badanych na tem at tego, jak często osoby pełniące wyżej wymienione role społeczne używają technik m an i pulacji, łącznie z kłamstwem. W części czwartej osoby badane wyrażały swoje poglądy na tem at dopuszczalności następujących sposobów wpływania n a p a rt nera (niezależnie od uw arunkow ań sytuacyjnych): m ówienie niepraw dy, zata janie praw dy (podaw anie części informacji), dostosow ywanie informacji do
osoby w celu skłonienia jej d o określonego zachowania, m anipulow anie sympa tią, autorytetem lub społecznym dowodem słuszności. N a końcu zadano dwa dodatkow e pytania, dotyczące możliwości odniesienia sukcesu życiowego przez osoby uczciwe, szczere i praw dom ów ne oraz rodzaju pracy, ja k ą osoba badana jest zainteresowana: opartej na współzawodnictwie i walce, czy też n a współpracy.
D rugą zastosow aną m etodą był kwestionariusz M ach IV do badania makiawelizmu, m ający postać skali postaw typu Likerta, złożonej z dwudziestu twierdzeń z siedm iostopniow ą skalą odpowiedzi ( C h r i s t i e , G e i s , 1970; F e h r , S a m s o m , P a u l h u s , 1992). W badaniach w ykorzystano własne tłumaczenie z języka angielskiego (A lpha = 0,7384; współczynnik korelacji Spearm ana-Brow na = 0,6881).
W y n ik i
S y tu a c y jn e u w a ru n k o w a n ia
s to p n ia a k c e p ta c ji z a c h o w a ń m a n ip u la c y jn y c h
Odpowiedzi osób badanych w skazują jednoznacznie, że deklarow any sto pień akceptacji zachow ań m anipulacyjnych zależy od charakterystyki sytuacji,
w której m anipulacja m iała miejsce (por. wykres 1). Najmniej zastrzeżeń m a nipulacja wzbudza wtedy, gdy jest podejm ow ana na podstawie „szlachetnych”
5.5 -i---5,0--- --- ---4. 5 --- --- ---Wro a. 4,0'--- ---0) o я 3,5--- --- ^ ^ ---•c ____ 0 1 I I---li--- 1 §■ 3,0'-y— =|---- --- ---O)_______________________ ___ 2,5'- ---- ---2,0' - ---1.51 I II _ 11 _ II _ II _ 11 _ II _ II _ II _ II _ II _ I A B C D E F G H I J K
W ykres 1. A kceptacja zachow ań m anipulacyjnych w różnego typu sytuacjach
A - b a rd z o siln a m o ty w ac ja ; В - b a rd z o s ła b a m o ty w a c ja ; С - d o b r o d ru g ie j o so b y ; D — s z la c h e tn y cci; E - n ie s p rz y ja ją c a s y tu a c ja ; F - p re s ja czasu ; G — silniejszy p a rtn e r ; I I - sła b sz y p a rtn e r ; I - n ic lu b ia n y p a rtn e r ; J - p a r t n e r - m a n ip u la to r ; К - n icz n a c z ą cy p a r tn e r
pobudek: dla d o b ra drugiej osoby lub dla realizacji nieegoistycznego celu (M. powyżej 4). Gorszym usprawiedliwieniem m anipulacji jest niesprzyjająca sytuacja, bardzo silna m otyw acja, silniejszy partn er lub p artn er m anipulator, co niejako „wym usza” tego typu zachowania, jeśli cel m iałby być osiągnięty, a także jednorazow y k o n tak t z m ało znaczącym partnerem , co z kolei minimalizuje negatywne skutki bycia rozszyfrowanym (M. między 3 a 3,5). Nielubiany p artn er i chęć oszczędzenia czasu (M. ok. 2,5), a także slaby partner i błaha spraw a (M. ok. 2) są najsłabszymi usprawiedliwieniami dla podjęcia m anipulacji. G dy więc kiepski jest pretekst lub nie m ożna szukać przyczyny własnych zachow ań w cechach partnera, usprawiedliwić m anipula cję m oże być trudno, z jednym m oże wyjątkiem - gdy k o n tak t z tym partnerem będzie jednorazow y (a więc praw ie tak, jak b y nic się nie wydarzyło).
Zaprezentow ane powyżej oceny nie różnią grup m akiawelistów i niemakia- welistów, choć oczywiście średnie oceny m akiawelistów są w większości przypadków wyższe. Obliczono współczynnik korelacji (rho Spearm ana, dwustronnie) pom iędzy poziom em makiawelizmu a ocenami wyrażającymi akceptację zachow ań m anipulacyjnych w różnych sytuacjach. B rak korelacji wystąpił dla dwóch ocen: gdy m otyw acja była niska ze względu na nieistotny cel, oraz w kontakcie z nielubianym partnerem . W przypadku pozostałych ocen korelacja była istotna (a = 0,01 lub 0,05).
180 ARTYKUŁY - W kręgu relacji...
Uwzględnione w analizowanej części kwestionariusza sytuacje podzielone zostały n a trzy grupy, po czym kolejno porów nano wybory dokonywane w obrębie tych grup przez osoby o niskim, średnim i wysokim poziomie makiawelizmu. W pierwszej z grup sytuacji znajdą się te, które różni siła i specyfika motywacji m an ip u lato ra (por. wykres 2). W ybory makiawelistów wydają się „pragm atyczne” i elastyczne, a więc nie jest tak, że przyzwolenie na m anipulację jest u tych osób mechaniczne, zgodne z ogólnym nastawieniem i wielkim pragnieniem sukcesu. G dy m otyw acja jest słaba, m anipulacja nie jest konieczna.
m akia w elizm
W ykres 2. A kceptacja manipulacji w sytuacjach różniących się siłą i specyfiką motywacji podm iotu
W drugiej, analizowanej grupie sytuacji zestawiono te, które różniły się relacją pomiędzy m anipulatorem a osobą m anipulow aną (por. wykres 3). W ybory badanych wydają się zgodne z zasadą: „każdy pretekst jest dobry” - im silniejszy makiawelizm, tym większa zgoda na manipulację. Wyniki są podobne dla trzeciej grupy sytuacji zawierających presje (por. wykres 4).
niski
O - silniejszy partner ■ - słabszy partner £ 3 - nielubiany partner
Ш - p artner m anipulator Ш - n iezn a czący partner wysoki
średni m akiaw elizm
Wykres 3. A kceptacja manipulacji w sytuacjach różniących się relacją podm iotu z partnerem interakcji
I - niesprzyjająca sytuacja I - presja czasu
W ykres 4. A kceptacja manipulacji w sytuacjach zawierających presje
A k c e p ta c ja u k ry ty c h s p o s o b ó w w p ły w u i k ła m s tw a u osób p ełn iących o d m ie n n e ro le spo łeczn e
Osoby badane są skłonne akceptować zachow ania m anipulacyjne związane z wykonywaną pracą u osób pełniących każdą z uwzględnionych ról społecz nych (M. powyżej 4), pod warunkiem że osoby te nie posłużą się kłamstwem (M. ok. 2 - por. wykres 5). Najbardziej akceptowane było użycie ukrytych sposobów wpływu przez nauczyciela wobec ucznia oraz m atki wobec dziecka, co sugeruje opinię, że szczytny cel, jakim jest wychowanie, uświęca (prawie) wszystkie środki lub m oże po pro stu dorosłym w kontaktach z dziećmi wolno więcej. W w ypadku pozostałych ról najłatwiej było zgodzić się z m anipulacją lekarza wobec pacjenta, żony (męża) wobec m ałżonka, a następnie sprzedaw cy wobec klienta oraz polityka wobec wyborców. Różnice w ocenach poszcze gólnych ról są niewielkie. A kceptacja kłam stw a (a raczej jej brak, gdyż naj częściej wybierano odpowiedź „nie akceptuję takiego zachow ania”) u osób peł niących wymienione role społeczne odzwierciedla dokładnie powyższe wybory,
O TO Q_ 0) U TO 'C <D O. o
A - m anipulacja bez użycia kłamstwa В - m anipulacja z użyciem kłamstwa
182 ARTYKUŁY - W kręgu relacji.
z wyjątkiem roli lekarza. K łam stw o lekarza namawiającego pacjenta do poddania się pewnemu rodzajowi terapii jest dla badanych stosunkowo najłatwiejsze do zaakceptow ania, co świadczyłoby o tym, że opinie o upadku zaufania wobec lekarzy m ogą być nieco przesadzone.
Poziom makiawelizmu badanych m iał wpływ na ich wybory w tej części kwestionariusza, lecz statystycznie istotna korelacja pomiędzy makiawelizmem a akceptacją m anipulacji u osób pełniących role wystąpiła jedynie w przypad k u oceny sprzedawcy, i to z wyłączeniem stosow ania przez niego kłamstwa (rho Spearm ana, dwustronnie, a = 0,05). Porów nanie średnich wyników grup osób o niskim, średnim i wysokim poziomie m akiawelizm u prezentują wykresy 6 i 7. 6,0 o . ш o ro •c щ o . o niski ś re d n i m a k ia w e liz m w y s o k i
W ykres 6. Poziom m akiaw elizm u a akceptacja m anipulacji u osób pełniących w ybrane role społeczne
2 , 8 2 , 6 2,4 (TJ Q . « 2 , 2 - C 2 , 0 . o 1,8 ■ С П 1,6 1,4
niski średni w ysoki
m akiaw elizm
W ykres 7. P oziom m akiaw elizm u a ak cep tacja k łam stw a u osób pełniących w y b ran e role społeczne
Makiaweliści m ają wyższe niż pozostałe grupy wyniki (czyli w większym stopniu akceptują m anipulację) dla wszystkich ról społecznych z wyjątkiem lekarza w każdej sytuacji i kłamiącej żony.
Nieoczekiwane wyniki przynosi porów nanie grup o niskim i średnim poziomie makiawelizmu. Osoby o niskim m akiawelizmie (zwane niekiedy „gołębiam i”) znacząco częściej niż grupa średnia akceptowały m anipulację stosow aną przez lekarza i m atkę i to zarów no z użyciem kłam stw a, ja k i bez. Dwie wspom niane role łączyć m oże przekonanie, że lekarz i m a tk a m anipulują „dla d o b ra ” osoby poddaw anej wpływowi, z pobudek altruistycznych, i to właśnie „gołębie” są w stanie zaakceptow ać. Z drugiej jed n ak strony, pytani w prost (w pierwszej części kw estionariusza) o dopuszczalność m anipulacji z pow odów altruistycznych (dobro drugiej osoby, szlachetny cel) badani o niskim makiawelizmie nie byli łagodniejsi w ocenach w porów naniu z grupą średnią. M oże więc chodzi o to, że zarów no m atk a, ja k i lekarz, choć n a różne sposoby, pełnią funkcje opiekuńcze wobec zawsze słabszego podopiecznego? A może liczy się to, że m atk a i lekarz na pewno „wiedzą więcej”, są a u to rytetam i? W yniki te wydają się ciekawe i wymagałyby wyjaśnienia: jakie cechy roli lekarza i m atki spraw iają, że „gołębie” , same nie wywierające ukrytego wpływu i tego nie akceptujące, m odyfikują swoje nastawienie, i czy dotyczy to także innych ról społecznych? Nieco podobne są wyniki dotyczące nauczyciela.
Osoby badane były także pytane o opinie, ja k często ludzie pełniący wyżej wymienione role społeczne faktycznie stosują ukryte sposoby wpływania na partnerów , łącznie z użyciem kłam stw a. Średnie wyniki grupy prezentuje wykres 8. Zgodnie z poglądem badanych, najczęściej m anipulują politycy
Ш - politycy I I - sprzedawcy SU - nauczyciele O - lekarze CD - matki И - żony / mężowie
W ykres 8. O pinie osób badanych n a tem at częstości w ystępow ania zachow ań m anipulacyjnych u osób pełniących w ybrane role społeczne
i sprzedawcy (M. = 6 - „robią to często”), następnie m atk i oraz żony i mężowie (M. = 5 - „rob ią to czasem”), a najrzadziej nauczyciele i lekarze (M. = 4). T aki wynik wydaje się zgodny z powszechnym m niem aniem , że w zawody polityka i sprzedawcy wpisana jest m anipulacja. Ciekawa jest opinia
184 ARTYKUŁY - W kręgu relacji.
dotycząca roli nauczyciela, gdyż w tym przypadku akceptaq'a zachowań manipulacyjnych była największa, zaś faktycznie spostrzegane próby wywiera nia wpływu - najsłabsze. Dlaczego więc nauczyciele nie m anipulują uczniami? Czy dlatego, że nawet bez stosow ania ukrytych m etod wpływu potrafią nakłonić ucznia do pożądanego zachowania, czy też dlatego, że nie są bez pośrednio zainteresowani (w przeciwieństwie do polityków i sprzedawców) efektami swych poczynań?
Poziom makiawelizmu m iał wpływ na sądy osób badanych, dotyczące częstości podejm owania m anipulacji przez osoby pełniące wyżej wymienione role (wykres 9). K orelacja między tymi zmiennymi była statystycznie istotna
o SS 3 Q. C <u E ro 'c CU Î o CL 0У Ï -o '(Л o w N u 6,5 6,0 5,5 5,0 4,5 4,0 3,5 I I - politycy H H - sprzedawcy | H f - nauczyciele I I - lekarze - m atki - żony / m ężowie
niski średni w ysoki
m a k ia w e liz m
W ykres 9. Poziom makiawelizmu a oceny częstości występow ania manipulacji u osób pełniących wybrane role społeczne
(rho Spearm ana, dwustronnie) dla roli m atki (a = 0,01) oraz żony/męża (a = 0,05). Jest to wynik oczywisty i oczekiwany, gdyż obraz świata makiawe- listy, niejako z definicji, zawierać powinien wizję innych ludzi ja k o m anipulują cych, w związku z czym m akiawelista podejmuje tego typu działania, aby się bronić. Dlaczego więc podobna zależność nie pojawiła się w przypadku pozostałych ról? Oceny polityków są bardzo surowe w każdej z wyróżnionych ze względu n a poziom makiawelizmu grup. Jest to praw dopodobnie związane ze społecznie podzielanym poglądem na kondycję polskiej klasy politycznej. N atom iast w przypadku sprzedawcy, nauczyciela i (w mniejszym stopniu) lekarza, osoby o niskim makiawelizmie są surowsze w sądach w porównaniu z grupą średnią. Niemakiaweliści faktycznie są narażeni w większym stopniu niż pozostałe osoby na bycie obiektami m anipulacji, z czego, być m oże, zdają sobie sprawę, i to większe poczucie zagrożenia wpłynąć m ogło n a opinie dotyczące tych ról społecznych, których pełnienie nie zakłada silnego związku
emocjonalnego z partnerem lub relacji spraw owania opieki. Dotychczas grupie „gołębi” , a więc osób o szczególnie niskim makiawelizmie, nie poświęcono zbyt wiele uwagi. Są znane b adania ( S h e p p e r d , S o c h e r m a n , 1997) nad technikami wpływu używanymi przez niemakiawelistów. N ie wiadom o jednak zbyt wiele o sposobach funkcjonow ania ludzi, których obraz świata, będący przeciwieństwem świata m akiawelistów, jest równie nierealistyczny i jed n o stronny. Uzyskanie opinii niemakiawelistów na tem at świata jak o areny dla m anipulacji m oże przynieść nieoczekiwane wyniki, ja k o że ich opinie wyraźnie nie są zwykłym przeciwieństwem wizji makiawelisty.
P oziom m a k ia w e liz m u a s to p ie ń a k c e p ta c ji
o d m ie n n y c h s p o s o b ó w w p ły w u o ra z p o g lą d y d o ty c z ą c e osiąg an ia sukcesu, r y w a liz a c ji i w s p ó łp ra c y
Badani najłatwiej byli w stanie zaakceptow ać m anipulow anie informacją poprzez podanie jej w taki sposób, aby p artn er zachował się zgodnie z oczekiwaniami, oraz m anipulow anie sympatią, autorytetem lub konform iz mem. Nieco trudniej przychodziła akceptacja zatajania prawdy. Zdecydowanie najczęściej odrzucano mówienie nieprawdy (por. wykres 10).
Ш - m ów ienie niepraw dy IU I - za ta ja n ie praw dy Ш - m anip ulo w an ie fo rm ą П - inne (czyli m anip ulo w an ie
sym patią, konform izm em , au torytetem itp.)
Wykres 10. Akceptacja odmiennych sposobów wpływu społecznego
Poziom m akiawelizmu m iał wpływ n a powyższe opinie. K orelacja między makiawelizmem a oceną dopuszczalności każdego z wym ienionych sposobów m anipulow ania okazała się statystycznie istotna (rho Spearm ana, dw ustronnie,
a = 0,01). Jest to wynik zgodny z oczekiwaniami (por. wykres 11).
Użyty w opisywanych badaniach kwestionariusz kończyły dw a pytania. Pierwsze z nich dotyczyło możliwości osiągnięcia życiowego sukcesu przez osobę, k tó ra jest uczciwa, szczera i praw dom ów na. Zgodnie z oczekiwa niami, im niższy m akiawelizm, tym silniejsze przekonanie, że jest to możliwe (korekacja ujem na, rho Spearm ana, dw ustronnie, a — 0,001). W pytaniu ostatnim badani proszeni byli o refleksję, ja k a p raca byłaby przez nich bardziej
186 ARTY KUŁY - W kręgu relacji. 5.0 4.5 'S 4 , 0 o . 0 3,5 1 3,0 ąj o 2,5 « 2.0 1.5
niski średni wysoki m akiaw elizm
Wykres 11. Poziom makiawelizmu a akceptacja odmiennych sposobów
w p ływ u
pożądana: polegająca n a walce i rywalizacji czy też na współpracy. Porównanie wyników średnich sugerowałoby, że grupa niemakiawelistów preferuje współ pracę (M. = 2,41 - odpowiedź „w spółpraca”), zaś pozostałe dwie grupy, także współpracę, lecz w mniejszym stopniu (M. = 3,04 - odpowiedź „raczej w spółpraca”). Brak korelacji między makiawelizmem a powyższym wyborem. Rzeczywiście, grupy osób o średnim i wysokim makiawelizmie nie różnią się pod tym względem zbytnio, natom iast w grupie niemakiawelistów ani jedna osoba nie w ybrała rywalizacji.
□ - m ów ienie nieprawdy U l - za tajan ie prawdy И - m anipulow anie fo rm ą
przekazu informacji S I - sym patia, konform izm
autorytet i inne
W n io s k i
1. Największą akceptację wzbudza m anipulacja podjęta ze „szlachetnych p o b u d e k ” (dobro innej osoby, nieegoistyczny cel). Trudniej jest usprawiedliwić m anipulację, tłum acząc się niesprzyjającą sytuacją, bardzo silną motywacją, silniejszym partnerem , partnerem m anipulatorem lub jednorazow ością kon tak tu z partnerem . M anipulacja nie będzie akceptowana, jeśli motywem jej podjęcia będzie b rak sympatii dla partnera, chęć zaoszczędzenia czasu, a szczególnie wtedy, gdy występuje wobec słabszego partn era lub w sytuacji bardzo słabej motywacji. Powyższa hierarchia sytuacji jest wspólna dla m akiawelistów i niemakiawelistów, co pozwala sądzić, że system wartości, k tóry stoi za tymi wyborami, jest podobny.
2. Istnieje związek pomiędzy poziom em makiawelizmu a akceptacją m ani pulacji we wszystkich uwzględnionych sytuacjach, z wyjątkiem sytuacji, gdy m otyw acja podm iotu jest bardzo słaba, lub gdy występuje brak sympatii d o p artnera. M akiaweliści akceptują m anipulację w zdecydowanie większym
stopniu, jednak nie czynią tego całkiem mechanicznie, są więc takie sytuacje, które zgody na manipulację nie urucham iają.
3. Badani akceptują zachowania m anipulacyjne związane z wypełnianiem ról nauczyciela, m atki, lekarza, m ałżonka, sprzedawcy i polityka, pod w arun kiem że osoby pełniące te role nie będą kłamać. Nie jest zbyt istotne, czy m anipuluje się osobą w bliskim związku (małżonek, dziecko), czy też z racji wykonywanego zawodu. N aw et polityk, nie cieszący się raczej w Polsce szczególnym poważaniem, m a praw o m anipulow ać wyborcami!
4. Nie wykryto związku między poziomem makiawelizmu a akceptacją manipulacji przez osoby pełniące role społeczne, z wyjątkiem roli sprzedawcy. Prawie zawsze (z dw om a wyjątkami) grupę makiawelistów wyróżnia wyraźnie większa akceptacja tego typu zachowań.
5. Osoby o niskim makiawelizmie są skłonne, w dużo większym niż oczekiwany stopniu, akceptować m anipulację m atki wobec dziecka oraz lekarza wobec pacjenta, nawet z użyciem kłam stwa (w mniejszym stopniu dotyczy to także roli nauczyciela). Ten ciekawy wynik wym aga wyjaśnienia: jakie są specyficzne właściwości osób pełniących te właśnie role, którym „gołębie” dają praw o do stosowania ukrytych sposobów wpływu? Czy cho dzi o ich autorytet, funkcje opiekuńcze, intencje czy też całkiem inne właści wości?
6. Zgodnie z opinią osób badanych, najczęściej m anipulują politycy i sprzedawcy, wyraźnie rzadziej m ałżonkowie i m atki, a najrzadziej nauczyciele i lekarze.
7. Istnieje związek między makiawelizmem a ocenami częstości m anipulo wania osób występujących w roli m atki i m ałżonka.
8. M akiawelizm nie koreluje z ocenami częstości m anipulow ania osób pełniących pozostałe role. Oceny dokonywane przez grupę o niskim poziomie makiawelizmu są surowsze od ocen grupy średniej (dla roli lekarza) lub też jednocześnie surowsze od ocen grupy średniej i porównywalne z ocenami grupy o wysokim makiawelizmie (dla roli polityka, sprzedawcy i nauczyciela). Podobieństwo ocen J a s trz ę b i” i „gołębi” nie daje się wyjaśnić w świetle dotychczasowej wiedzy i stanowi zachętę do podjęcia badań nad odm iennoś ciami funkcjonowania osób o niskim poziomie makiawelizmu.
9. Brak istotnych różnic w stopniu akceptacji wpływu polegającego na m anipulow aniu form ą wypowiedzi, sym patią, konform izm em , autorytetem oraz zatajaniu prawdy. W wyraźnie mniejszym stopniu akceptowane było kłamstwo.
10. Istnieje związek między makiawelizmem a stopniem akceptacji każdego z rodzajów wpływu społecznego - im wyższy makiawelizm, tym większa akceptacja.
11. Im niższy makiawelizm osoby badanej, tym silniejsze przekonanie, że uczciwość, szczerość i praw dom ów ność nie uniemożliwiają życiowego sukcesu.
188 ARTYKUŁY - W kręgu relacji...
12. Osoby o niskim m akiawelizmie znacznie częściej, w porów naniu z pozostałym i grupam i, preferują pracę zawodową, której istotą jest współ praca.
M anipulacja w k o n tak tach interpersonalnych nie jest oceniana zawsze tak samo, ja k o m oralna lub niem oralna, dozw olona lub nie. Przede wszystkim osąd będzie zależał od tego, czy m an ip u lato r posłużył się kłamstwem, zaś pełniona przez niego rola społeczna m a mniejsze znaczenie. W ażne są także m otywy - najmilej widziane są motywy altruistyczne. Isto tn a jest osobowość - m akiawelista, osoba nastaw iona na m anipulow anie innymi, częściej spo strzega m anipulację w okół siebie i taki stan rzeczy akceptuje. Osoba o niskim poziomie m akiawelizmu jest mniej konsekwentna: w mniejszym stopniu akceptuje m anipulację niezależnie od jej przyczyny, jed n ak nie dotyczy to osób pełniących pewne role społeczne (matki i lekarza). Jednocześnie czuje się bardziej niż osoba przeciętna p od względem tej cechy narażona na m anipulację - i to jest wynik zaskakujący. Sugeruje on, że obraz świata przeciwnika tez M achiavellego nie jest lustrzanym odbiciem świata m akiawelisty. Porów nanie tych dwóch sposobów widzenia świata społecznego i dwóch sposobów jego kształtow ania, oraz konsekwencji takich zachowań, powinno być przedmiotem dalszych dociekań.
B ib lio g ra fia
C h r i s t i e R., G e i s F.L., 1970: Studies in Machiavellianism. New York.
G e i s F.L., 1978: Machiavellianism. In: Dimensions o f Personality. Eds. H. L o n d o n , J. E x n e r . N ew York.
F e h r B., S a m s o m D. , P a u l h u s D .L., 1992: The construct o f Machiavellianism: twenty
years later. In: Advances in personality assessment. Eds. Ch. S p i e l b e r g e r , J. B u t c h e r .
Hillsdale.
M c H o s k e y J.W., W o r z e l W., S z y a r t o Ch., 1998: Machiavellianism and Psychopathy. „Journal od Personality and Social Psychology” , Vol. 74, N o . 1, s. 192-210.
W i l s o n D .S., N e a r D., M i l l e r R., 1996: Machiavellianism: A Synthesis o f the Evolutionary
and Psychological Literatures. „Psychological Bulletin”, Vol. 119, N o. 2, s. 285-299.
S h e p p e r d J.A., S o c h e r m a n R.E., 1997: On the Manipulative Behavior o f Low M achiavel
lians - Feigning Incompetence to Sandbag an Opponent. „Journal o f Personality and Social
