Dorota Czechowska*
ALTERNATYWNE BANKI
W WARUNKACH NIESTABILNOĝCI GOSPODARCZEJ
W czasie ogólnoĞwiatowego kryzysu na rynkach finansowych i w warun-kach niestabilnoĞci gospodarczej warto zastanowiü siĊ nad funkcjonowaniem bankowoĞci związanej z inicjatywami społecznymi i odpowiedzialnoĞcią społeczną, wywodzącą siĊ z nurtu ekonomii społecznej, solidarnej, ekologicznej i etycznej. Negatywne skutki niestabilnoĞci gospodarczej łączącej siĊ ze złą stroną globalizacji uwidoczniły niedoskonałoĞci systemu i rynków finansowych, których jednym z głównych uczestników są właĞnie banki. Celem autorki niniejszego opracowania bĊdzie przedstawienie banków w kontekĞcie zagadnieĔ społecznej odpowiedzialnoĞci biznesu w warunkach niestabilnoĞci gospodarczej. Za alternatywną uznano bankowoĞü odmienną od tradycyjnej, nastawionej na zysk, rentownoĞü i osiąganie jak najwiĊkszych korzyĞci z zaangaĪowanego kapitału, to znaczy bankowoĞü troszczącą siĊ o społeczną odpowiedzialnoĞü biznesu, stymulującą rozwój lokalny, udostĊpniającą Ğrodki na finansowanie mikroprojektów, działającą według innych zasad bankowoĞü islamską i wreszcie bankowoĞü ekologiczną.
Wyrazem stanu stabilnoĞci gospodarczej jest stan stabilnoĞci finansowej, który nie jest opisywany przez jednolitą, powszechnie akceptowaną definicjĊ. W tym opracowaniu zostanie zastosowana definicja Europejskiego Banku Centralnego, odnosząca siĊ do realizacji bez zakłóceĔ głównych funkcji systemu finansowego, gdzie stabilnoĞü finansową okreĞla siĊ jako stan, w którym system finansowy prawidłowo (ciągle i efektywnie) pełni swoje funkcje i pomimo zaburzeĔ o duĪej skali zapewnia1 sprawny przepływ Ğrodków
* Dr hab., prof. nadzw. UŁ, Instytut Finansów, BankowoĞci i UbezpieczeĔ, Zakład Banko-woĞci Centralnej i Rynku PieniĊĪnego. Uniwersytet Łódzki.
1 Powołując siĊ na definicjĊ stosowaną przez EBC, moĪna stabilnoĞü finansową okreĞliü jako warunki, w których system finansowy obejmujący poĞredników finansowych, rynki oraz infrastrukturĊ finansową jest w stanie przeciwstawiü siĊ wstrząsom oraz przeciwdziałaü sytuacjom nierównowagi finansowej. 10. Rocznica EBC, „Biuletyn MiesiĊczny EBC”, Frankfurt am Main 2008, s. 129.
pomiĊdzy jego uczestnikami, prawidłową wycenĊ aktywów, bezpieczny oraz sprawnyprzebieg płatnoĞci2.
W przypadku braku stabilnoĞci finansowej na skalĊ miĊdzynarodową czy globalną pojawia siĊ stan zagroĪenia w postaci tak zwanego ryzyka systemowe-go, czyli moĪliwoĞci przeniesienia kryzysu jednej instytucji finansowej na innych uczestników rynku, skutkujący zakłóceniem funkcjonowania całego systemu finansowego. Dochodzi wówczas do powstania tzw. kryzysu systemo-wego, stanowiącego zakłócenie powaĪnie osłabiające funkcjonowanie całego systemu finansowego, destabilizujące co najmniej jedną z trzech kluczowych funkcji: alokacje kredytów, płatnoĞci lub wycenĊ aktywów finansowych. StabilnoĞü finansowa to obszar aktywnoĞci instytucji naleĪących do sieci bezpieczeĔstwa finansowego. NaleĪą do niej przede wszystkim takie instytucje, jak rząd, bank centralny, instytucje nadzoru nad sektorem finansowym, instytu-cje gwarantowania depozytów. Warunki niestabilnoĞci gospodarczej i niestabil-noĞci na rynkach finansowych przynoszą nie tylko szereg zagroĪeĔ, ale równieĪ skłaniają do poszukiwania nowych szans rozwoju poprzez penetrowanie nowych kierunków i wyznaczanie nowych trendów.
Ekonomia społeczna rozwijała siĊ w czasach prosperity, na długo przed obecnym kryzysem. Koncentrowanie siĊ w okresie złej koniunktury na dobrze wspólnym, a nie tylko na krótkoterminowym zysku, jest rozwiązaniem poĪąda-nym, poniewaĪ oddziałuje na gospodarkĊ stabilizująco. Z drugiej strony kryzys moĪe osłabiü aktywnoĞü tego typu działalnoĞci bankowej. MoĪna jednak mieü nadziejĊ, Īe wpływanie tym sposobem na pozytywny wizerunek i dobrą reputa-cjĊ banku spowoduje okreĞlone korzyĞci w postaci zwiĊkszonej lojalnoĞci i satysfakcji dotychczasowych klientów, pozyskiwania klientów nowych, co znajdzie wyraz we wzroĞcie wielkoĞci sprzedaĪy, zyskownoĞci, podwyĪszaniu jakoĞci usług. Bank uzyska dziĊki temu wyĪszą wartoĞü dla udziałowców, nastąpi wzrost jego atrakcyjnoĞci dla inwestorów, lepsze bĊdą jego relacje z regulatorami. Mając powyĪsze na uwadze, coraz wiĊcej banków podnosi kwestie społeczne i Ğrodowiskowe, uczestnicząc w tego typu inicjatywach, mimo Īe z ich wprowadzeniem wiąĪe siĊ szereg dodatkowych obowiązków oraz kosztów. Dlatego teĪ funkcjonowanie alternatywnych banków moĪna oceniaü pozytywnie, zwłaszcza w okresie niestabilnoĞci gospodarczej, w którym odczuwa siĊ potrzebĊ wzmacniania zaufania społecznego do instytucji finanso-wych.
2 I. D. Czechowska, Bank centralny wobec stabilnoĞci finansowej, [w:] S. Wieteska, M. Wy-pych (red.), W poszukiwaniu efektywnoĞci finansów publicznych. KsiĊga jubileuszowa dedyko-
wana profesor Krystynie Piotrowskiej-Marczak, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, ŁódĨ 2009, s. 55–61.
1. EKONOMIA SPOŁECZNA A STRATEGIA ZARZĄDZANIA CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY
Dobrym przesłaniem, w kontekĞcie reakcji na kryzys i rozwaĪaĔ o banko-woĞci „alternatywnej”, jest odwołanie siĊ do załoĪeĔ ekonomii społecznej, zwanej takĪe ekonomią solidarnoĞci, ekonomią obywatelską, gospodarką czy przedsiĊbiorczoĞcią społeczną. Jej renesans stanowi swoistą reakcjĊ na neolibe-ralną, rynkową ekonomiĊ. Ekonomia społeczna przeobraĪa siĊ i rozwija, poszukując przestrzeni, inspirowana nierozwiązanymi problemami społecznymi i niezaspokojonymi potrzebami grup zmarginalizowanych i wykluczonych. PojĊcie ekonomii społecznej jest bardzo szerokie. Oznacza ona generowanie alternatywnych rozwiązaĔ, ale nie jest ustrojową alternatywą. RozwaĪając te kwestie, J. Hausner podkreĞla jej funkcjonowanie w dwóch wymiarach: jeden odnosi siĊ do praktycznego sposobu rozwiązywania problemów społecznych w skali lokalnej (ekonomia sąsiedztwa i solidarnoĞci, lokalne usługi poĪytku publicznego), drugi stanowi mechanizm ogólnosystemowych zmian, w tym odnoszących siĊ do gospodarki rynkowej (społeczna odpowiedzialnoĞü biznesu) i paĔstwa (współzarządzanie, partnerstwo publiczno-społeczno-prywatne)3. Społeczny charakter „ekonomii społecznej” zdaniem Hausnera nie wynika tylko z tego, co jest misją jej działalnoĞci gospodarczej, ale takĪe z tego, w jaki sposób jest prowadzona, co oznacza, Īe podmiot ekonomii społecznej to nie tylko ten podmiot gospodarczy, który przeznacza znaczącą czeĞü zysku na okreĞlone przez siebie cele gospodarcze, ale równieĪ taki, który prowadzi działalnoĞü gospodarczą według okreĞlonych zasad i wartoĞci (solidarnoĞci, partycypacji i samorządnoĞci), gdzie obok celu gospodarczego wystĊpuje misja społeczna. Zgodnie z inną definicją4 ekonomia społeczna to działanie wspierające zarówno zrównowaĪony rozwój gospodarczy poszczególnych krajów i społecznoĞci, jak i propagujące solidarnoĞü i aktywnoĞü społeczną budującą społeczeĔstwo obywatelskie. Polska ma bogate tradycje, jeĪeli chodzi o podmioty gospodarcze bĊdące przedsiĊbiorstwami społecznymi. Były to początkowo dziewiĊtnasto-wieczne kasy oszczĊdnoĞciowo-poĪyczkowe, zwane kasami Stefczyka, oraz spółdzielnie zakładane w Ğrodowiskach wiejskich, a takĪe towarzystwa ubezpie-czeĔ wzajemnych. Po roku 1989 funkcjonują w ramach tej grupy banki spół-dzielcze, spółdzielcze kasy oszczĊdnoĞciowo-poĪyczkowe, towarzystwa
3 J. Hausner, A. Giza-Poleszczuk, Wprowadzenie – ekonomia społeczna i rozwój, [w:] J. Hausner, A. Giza-Poleszczuk (red.), Ekonomia społeczna w Polsce: osiągniĊcia, bariery
rozwoju i potencjał w Ğwietle wyników badaĔ, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2008, s. 13–14.
4 Definicja podana przez J. WardziĔską, wiceprezesa Banku BISE. R. Azembski, współpraca M. Azemska, Czas wraĪliwych bankowców. Wywiad o bankach etycznych, „Bank. MiesiĊcznik Finansowy” 2006, nr 7.
pieczeĔ wzajemnych oraz organizacje spółdzielcze i spółdzielnie pracy a takĪe organizacje pozarządowe5.
Ekonomia społeczna odnosi siĊ do idei, tzw. społecznej odpowiedzialnoĞci biznesu, (ang. Corporate Social Responsibility, CSR), według której przedsiĊ-biorstwa na etapie budowania strategii dobrowolnie uwzglĊdniają interesy społeczne i ochronĊ Ğrodowiska, a takĪe relacje z róĪnymi grupami interesariu-szy. Według tego podejĞcia bycie odpowiedzialnym nie oznacza tylko spełniania przez organizacje biznesowe (przedsiĊbiorstwa) wszystkich wymogów formal-nych i prawformal-nych, ale oprócz tego równieĪ zwiĊkszone inwestycje w zasoby ludzkie, w ochronĊ Ğrodowiska i relacje z interesariuszami, którzy mogą mieü faktyczny wpływ na efektywnoĞü działalnoĞci gospodarczej tych organizacji6. Zdaniem L. ZbiegieĔ-Maciąg CSR oznacza, Īe firma jest moralnie odpowie-dzialna i zobowiązana do rozliczania siĊ przed społeczeĔstwem ze swej działal-noĞci7.
Podsumowując róĪne definicje, moĪna zgodziü siĊ z M. Marcinkowską, Īe idea społecznej odpowiedzialnoĞci biznesu oznacza, Īe firmy – bĊdące czĊĞcią społeczeĔstwa – powinny angaĪowaü siĊ w relacje ze wszystkimi grupami interesariuszy, uwzglĊdniaü ich potrzeby, czyli ponosiü odpowiedzialnoĞü nie tylko w aspekcie ekonomicznym, ale takĪe społecznym i ekologicznym8.
2. BANKI WOBEC ZWIĉKSZENIA ĝWIADOMOĝCI ETYCZNEJ KLIENTÓW
Banki w dobie kryzysu zaufania muszą coraz bardziej liczyü siĊ z opinią klientów, która wynika nie tylko z oceny ich postĊpowania w wymiarze ekono-micznym, prawnym, ale takĪe etycznym. Odpowiedzią na te oczekiwania jest bankowoĞü etyczna, wynikająca z inicjatyw społecznych. Przedmiotem oceny klientów stają siĊ nie tylko poziomy zwrotu z dokonywanych przez bank inwestycji, ale takĪe ich przedmiot i lokalizacja. Bankami etycznymi są te, które „[...] budują swoją markĊ na zasadach przejrzystoĞci (tzw. transparency), wiĊkszej odpowiedzialnoĞci społecznej, udziału w przedsiĊwziĊciach na rzecz
5 D. PieĔkowska, Ekonomia społeczna – podstawowe informacje, PAFPIO, www.ngo.pl, 2004.10.26, s. 1–2.
6 I. Kuraszko, M. Panek-OwsiaĔska, B. Rok, K. ZadroĪna, CSR w firmie – zysk dziĊki
odpo-wiedzialnoĞci, „Przewodnik FORBES” 2007; Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska (red.), Społeczna
odpowiedzialnoĞü przedsiĊbiorstw, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocła-wiu” 2008, nr 5 (1205).
7 L. ZbiegieĔ-Maciąg, Etyka w zarządzaniu, Centrum Informacji MenedĪera, Warszawa 1996.
8 M. Marcinkowska, Inwestycje społecznie odpowiedzialne, [w:] B. Filipiak, B. Mikołajczyk (red.), Rynki finansowe w rozwoju podmiotów gospodarczych, Studia Finansów i BankowoĞci, PSFiB, Difin, Warszawa 2009, s. 239–240.
ochrony Ğrodowiska, przeciw dyskryminacji itd. Banki etyczne działają według tych samych reguł prawnych, ale róĪnica w ich funkcjonowaniu polega na kierowaniu siĊ kanonami moralnymi i inicjatywami społecznymi”9. Idea banków etycznych (socjalnych) powstała w latach 70. XX w. w USA, natomiast w Europie tego typu banki funkcjonują od lat 70. XX w. i naleĪą do nich takie, jak GLS Gemeinschaftsbank w Bochum i Imweltbank w Norymberdze, szwajcarski Alternative Bank Schweiz, włoski Banca Popolare Etica, holenderski Tridos Bank10. Specyfika tych banków polega na pozyskiwaniu Ğrodków od osób prywatnych, fundacji, stowarzyszeĔ, uczelni i innych organizacji non profit i udzielaniu kredytów na inwestycje ekologiczne, budownictwo socjalne oraz za-kładanie małych prywatnych przedsiĊbiorstw i spółdzielni11. Banki etyczne nie popierają inwestycji kapitału w firmy zbrojeniowe, kosmetyczne testujące pro-dukty na zwierzĊtach, za to wspierają ubogą ludnoĞü i zachĊcają biednych do podejmowania działalnoĞci gospodarczej na przykład za pomocą mikrokredytu12.
Ekonomiczne i społeczne znaczenie mikrofinansów jest coraz czĊĞciej do-strzegane i doceniane na Ğwiecie. Sfera mikrofinansów łączy siĊ przede wszyst-kim z udzielaniem mikrokredytów oraz Ğwiadczeniem bezpłatnej edukacji finansowej, której celem jest zwalczanie zjawiska wykluczenia społecznego i finansowego. WaĪne miejsce wĞród instytucji udzielających tego typu kredy-tów zajmują banki oszczĊdnoĞciowe, spółdzielcze13 oraz komercyjne. Pierw-szym, który opracował i wcielił w Īycie ideĊ udzielania mikrokredytów był bangladeski wykładowca ekonomii Muhammad Yunus, załoĪyciel banku Grameen (1983)14. Bank ten udzielał małych, oprocentowanych poĪyczek ubogim kobietom, dziĊki czemu mogły rozpocząü działalnoĞü gospodarczą, a takĪe przeznaczyü je na edukacjĊ dzieci, co przeciwdziałało ich marginalizacji i wykluczeniu. Jedną z głównych misji instytucji mikrofinansowych (w tym banków) jest walka z ubóstwem. Kobiety w wielu krajach mają ograniczony dostĊp do zasobów finansowych. NaleĪą do nich np. kobiety samotnie prowa-dzące gospodarstwa domowe, poniewaĪ dysponują ograniczoną siłą roboczą, pracuje w nich jedynie jedna osoba dorosła, w krajach biednych, gdzie podstawą gospodarki jest rolnictwo są mniej wydajnymi pracownikami podczas ciĊĪkich
9 D. Korenik, O roli słuĪebnej banków komercyjnych, Akad. Ekonomiczna, Wrocław 2009, s. 14–17.
10 E. Gostomski, Banki nie dla zysków, „Gazeta Bankowa”, 16.04.2008. 11 Ibidem.
12 B. Paxford, Uczciwsza twarz bankowoĞci, „Bank. MiesiĊcznik Finansowy”, 2009, nr 3. 13 B. Mikołajczyk, Mikrofinanse nowym wyzwaniem Unii Europejskiej (aspekt
humanistycz-ny), [w:] Etyka w Īyciu gospodarczym, SalezjaĔska WyĪsza Szkoła Ekonomii i Zarządzania, t. 12, nr 12, ŁódĨ 2009, s. 91–98.
14 W Polsce ze wzglĊdu na długoletnią tradycjĊ mikrokredyty są bliskie bankom spółdziel-czym. Ibidem.
prac polowych, posiadają zazwyczaj mniejsze obszary ziemi i ich mobilnoĞü jest znacznie ograniczona z powodu obowiązków wobec dzieci. Dlatego teĪ kobiety o wiele rzadziej od mĊĪczyzn podejmują decyzje o zmianie miejsca zamieszkania w poszukiwaniu pracy. Bardzo czĊsto podstawĊ ich zarobkowa-nia stanowi samozatrudnienie, stąd pozyskanie Ĩródła finansowazarobkowa-nia w postaci mikrokredytu jest dla nich bardzo waĪne. RównieĪ dla kobiet zamĊĪnych, mających w wielu krajach niĪszy status społeczny, zapewnienie dostĊpu do usług kredytowych przeciwdziała ich wykluczeniu i ma istotne znaczenie na drodze ku emancypacji15.
3. BANKI ISLAMSKIE
Kolejnym przykładem działalnoĞci bankowej odmiennej od tradycyjnej jest bankowoĞü islamska, kierująca siĊ zasadami etycznymi zawartymi w religii muzułmaĔskiej, wywodzącymi siĊ z Koranu i prawa szariatu. Jej podstawowa cecha to rezygnacja z oprocentowania oraz odsetek i prowadzenie tzw. banko-woĞci bezodsetkowej. Pobieranie procentu jest zakazane, gdyĪ prowadzi do niesprawiedliwoĞci społecznej, co jest argumentowane np. tym, Īe poĪyczko-biorca, który mimo pozyskanych Ğrodków pieniĊĪnych z banku nie osiągnie zysku w swojej działalnoĞci, nie powinien oddawaü poĪyczonej kwoty wraz z odsetkami. Inne cechy bankowoĞci islamskiej to: Ğcisłe powiązanie transakcji finansowych z obrotem towarowo-usługowym (co powoduje mniejsze ryzyko spekulacji oraz zakaz wykorzystania instrumentów pochodnych), stosowanie udziałów w zysku zamiast procentu, przywiązywanie pierwszorzĊdnej wagi do zyskownoĞci projektu a nie zdolnoĞci kredytowej i wreszcie zakaz, zgodnie z zasadami islamu, finansowania działalnoĞci sprzecznej z Koranem, np. fabryki alkoholi, tytoniu, broni, wieprzowiny, kasyna, klubu nocnego, kina, gier losowych, handlu pornografią, wychodząc z załoĪenia, Īe powyĪsze działania niszczą wiĊzi rodzinne, miĊdzyludzkie i są szkodliwe społecznie16.
Zazwyczaj kredytowanie przez banki islamskie polega na tym, Īe wystĊpują one w roli sprzedawcy, po uprzednim zakupie towarów, które chce nabyü kupujący, dokonując natychmiastowej płatnoĞci. Zakupiony towar bank sprzeda-je klientowi według kosztu zakupu, powiĊkszonego o marĪĊ zysku, natomiast klient zobowiązuje siĊ do zapłaty uzgodnionej ceny w ratach lub jednorazowo.
15 Mircrofinance in Ethiopia: Performance, Challenges and Role in Poverty Reduction, Occasional Paper, no. 7, Association of Ethiopian Microfinance Institutions, Adis Abeba, 2003, s. 7. Cyt. za P. Chmielewski, Mikokredyty w Etiopii, ŁódĨ 2009, s 64–65, praca magisterska napisana pod kierunkiem D. Czechowskiej.
16 J. Karwowski, Uwagi na temat bankowoĞci islamskiej, „Bank i Kredyt” 2005, nr 9, s. 67–68.
OdnoĞnie do działalnoĞci depozytowej w bankowoĞci islamskiej wyróĪnia siĊ depozyty zwykłe, które nie przynoszą zysków, a klienci mogą je wycofaü na własne Īyczenie kiedy tylko zechcą, oraz depozyty inwestycyjne. W przypadku złej inwestycji bank nie zwraca pieniĊdzy, oddaje zainwestowany kapitał tylko wtedy, gdy uzna własną winĊ, co oznacza, Īe klient nie musi pokrywaü strat, które powstały w wyniku złej administracji. Zysk deponenta nie jest rozumiany jako oprocentowanie wkładu pieniĊĪnego, lecz jako marĪa17.
BankowoĞü islamska jest adresowana do muzułmanów mieszkających w krajach arabskich, w Azji oraz w czĊĞci Afryki Północnej, chociaĪ banki prowadzące bankowoĞü bezodsetkową na wzór banków z Malezji, Singapuru, funkcjonują równieĪ w krajach Europy Zachodniej, np. w Wielkiej Brytanii – Islamic Bank of Britain18. RównieĪ rząd Francji podjął decyzjĊ, Īe od 2009 r. zezwoli na działalnoĞü bankową instytucjom, które opierają swoje funkcjonowa-nie na prawie koranicznym. Taki model wybierają banki: Citi Corp., Societe Generale, Deutsche Bank czy Bank of England19. Biorąc pod uwagĊ liczbĊ ludnoĞci wyznania muzułmaĔskiego w Europie, moĪna zauwaĪyü, Īe jest to potencjalny rynek klientów bankowoĞci islamskiej, co stanowi istotną przesłan-kĊ jej rozwoju w przyszłoĞci (por. tab. 1).
Tabela 1. LudnoĞü wyznania muzułmaĔskiego w wybranych krajach europejskich
Kraj Populacja (mln) LudnoĞü wyznania muzułmaĔskiego (mln) Udział % w strukturze Austria 8,5 0,22 2,6 Belgia 10,70 0,39 3,65 Cypr 0,95 0,24 25,26 Dania 5,60 0,19 3,4 Francja 61,00 6,10 10 Hiszpania 42,10 0,6 1,43 Niemcy 83,6 3,25 3,89 Szwajcaria 7,8 0,25 3,2 Szwecja 9,3 0,31 3,33 Turcja 72,10 72,00 99,89 Wielka Brytania 60,00 1,8 3 Włochy 56,00 1,39 2,5
ħ r ó d ł o: OECD World Fact Book 2005.
17 T. Murawski, Islam wkracza w europejski Ğwiat finansów, „Rynek Kapitałowy” 2009, nr 2. 18 J. Karwowski, Uwagi na temat...
Analizując informacje zawarte w tabeli 1, moĪna zauwaĪyü, Īe najwiĊcej ludnoĞci wyznania muzułmaĔskiego zamieszkuje na kontynencie europejskim w Turcji (72 mln), a nastĊpnie we Francji (6,1 mln) i kolejno w Niemczech (3,25 mln) oraz Wielkiej Brytanii (1,8 mln), co oznacza, Īe w tych krajach wystĊpują najwiĊksze moĪliwoĞci rozwoju bankowoĞci islamskiej, chociaĪ jej dotychczasowe rozmiary są stosunkowo małe. Byü moĪe w przyszłoĞci, ze wzglĊdu na kryzys rynków finansowych i brak stabilnoĞci gospodarczej, zostanie podjĊta inicjatywa wykorzystująca niektóre cechy bankowoĞci islam-skiej, chociaĪ nie jest to recepta na wszystkie dolegliwoĞci oraz cudowny sposób rozwiązania współczesnych problemów.
4. BANKI EKOLOGICZNE
Jedną z odmian bankowoĞci etycznej, w ramach której bank funkcjonuje jako instytucja społecznie odpowiedzialna, jest bankowoĞü ekologiczna. Przyczyny podjĊcia przez banki działaĔ o charakterze proekologicznym wynika-ją z powszechnego zainteresowania i doceniania przez społeczeĔstwo wagi problemu ochrony Ğrodowiska, wzrostu ĞwiadomoĞci ekologicznej. Proekolo-giczne podejĞcie do funkcjonowania stało siĊ waĪną, modną orientacją, wpływa-jącą na poprawĊ wizerunku, czy elementem przewagi konkurencyjnej. Ze stosowaniem ekologicznego podejĞcia łączą siĊ równieĪ wymierne korzyĞci finansowe, waĪniejsze w okresie braku stabilnoĞci gospodarczej i kryzysu, wynikające z oszczĊdnoĞci spowodowanych niĪszymi kosztami zuĪytej energii, wody, odzyskanych surowców. Jednak inwestycje finansowe wymagają długo-terminowego, finansowego wsparcia. Te przesłanki oraz inne np. chĊü budowa-nia wizerunku oraz komunikacji z otoczeniem poprzez dostosowanie do potrzeb klientów i przy okazji renowacja przeciĊtnych produktów poprzez nadanie im „zielonego charakteru” spowodowały aktywnoĞü banków w tej dziedzinie.
MoĪna wyróĪniü kilka form najczĊĞciej podejmowanych bankowych dzia-łaĔ o proekologicznej orientacji20:
1. Kampanie społeczne, zielony marketing. 2. Polityka zielonego biura, zielony oddział banku.
3. Zielone produkty (kredyty, poĪyczki i inne) połączone z celem Ğrodowi-skowym.
Działania ekologiczne w formie kampanii społecznych i zielonego marke-tingu są skierowane do klientów, pracowników i społecznoĞci. Na przykład „WiĊcej drzew dziĊki Tobie” to program Citi Handlowego, związany z sadze-niem drzew w imieniu kaĪdego klienta, który zrezygnował z otrzymania papierowego wyciągu; „ZamieĔ papierowy wyciąg na ksiąĪkĊ’’ – PKO BP;
e wyciągi – ekologiczny wybór – Bank BPH; karta typu affinity Co-operative Banku, wydana razem z organizacją ekologiczną Friends of Eart21; przekazywa-nie na ochronĊ Ğrodowiska i zajmujących siĊ nią instytucji Ğrodków pieniĊĪnych, np. HSBC deklarował przekazanie 100 mln $.
Polityka zielonego biura dotyczy zuĪywania przez pracowników banku ta-kich zasobów, jak energia, woda, papier, wpływających na stan Ğrodowiska. Klienci są zachĊcani do korzystania z elektronicznych kanałów dostĊpu, materiały w formie papierowej zastĊpowane są formą elektroniczną. Na przy-kład BOĝ uzyskał audyt klimatyczny, PEKAO utworzył centralĊ przyjazną dla Ğrodowiska, grecki Piraeus Bank monitoruje zuĪycie wody, prądu i papieru. Wyrazem wyĪszego poziomu zaangaĪowania w tĊ formĊ jest utworzenie zielonego oddziału banku, w którym prowadzona jest polityka ochrony własne-go Ğrodowiska, ale takĪe gdzie klienci mogą pozyskaü wiedzĊ z tej dziedziny i dostĊp do specjalnych usług bankowych22.
Bankowe produkty mające bezpoĞrednio charakter ekologiczny są widoczne na przykład w udzielanych kredytach, poĪyczkach czy proponowanych inwesty-cjach Climate Principles czy Carbon Principes, przyjĊtych przez takie banki, jak Citi Group, HSBC23, BOĝ. Oferując powyĪsze produkty bardzo czĊsto związane z finansowaniem działaĔ słuĪących ochronie Ğrodowiska, technologiami ulepszającymi parametry ekologiczne, dotyczące efektywnego wykorzystania paliw, redukcji emisji spalin, ograniczania emisji dwutlenku wĊgla do atmosfe-ry, obniĪania zapotrzebowania budynków na ciepło, alternatywnych Ĩródeł energii, farm wiatrowych, baterii słonecznych, zmniejszania hałasu, a takĪe prowadząc kampanie reklamowe, edukacyjne, cykliczne imprezy, banki prezen-tują swoją proekologiczną orientacjĊ (por. tab. 2).
Tabela 2. Przykładowe działania banków na rzecz ochrony Ğrodowiska Nazwa Działania banku związane z tym produktem połączone
z celem Ğrodowiskowym banku produktu
1 2 3
Barclay Barclaycard’s Breath
PrzekaĪe 50% dochodów z tego produktu do organizacji charytatywnych (w inicjatywĊ redukcji dwutlenku wĊgla). Zaleca klientom wyciągi elektroniczne.
HSBC Rachunek bieĪący
PrzekaĪe 5£ na Ğrodowisko za kaĪdego uĪytkownika rachunku bieĪącego, który zdecyduje siĊ na rachunek bezpapierowy. P-two
Britannia
Planet Saver Produkt inwestycyjny dla dzieci. Do kaĪdego nowego rachunku bĊdzie zasadzone drzewko, a dziecko dostanie papierowy certyfikat, Īe je adoptowało.
21 Ibidem. 22 Ibidem. 23 Ibidem.
Tabela 2 (cd.)
1 2 3
Umpqua Bank
Zielone konto 100% uzyskanego oprocentowania przeznaczone na lokalną organizacjĊ charytatywną wspierającą ekologiĊ.
Co-operative Bank
Green Mortgages
W imieniu klientów kredytu hipotecznego przekazuje darowi-zny na inicjatywy związane z ochroną Ğrodowiska.
BOĝ Pakiet ekologiczny Pakiet jantar
Karta affinitya
Zestaw produktów i usług skierowanych do prowadzących działalnoĞü wspomagającą ochronĊ Ğrodowiska (korporacje, podmioty finansów publicznych).
Połączenie działaĔ finansowych z inwestycjami słuĪącymi ochronie Ğrodowiska (dla mikroprzedsiĊbiorstw na zakup lub montaĪ tego typu urządzeĔ).
Od kaĪdej wydanej karty przekaĪe 1 zł na rzecz BiebrzaĔskiego Parku Narodowego.
BISE Karty affinity Dzieli siĊ przychodami prowizyjnymi z organizacjami pozarządowymi. Bank Millennium WWF Millennium MasterCard
PrzekaĪe połowĊ opłaty rocznej za kartĊ oraz okreĞlony % od wartoĞci kaĪdej transakcji bezgotówkowej na WWF Polskab . a
Karty affinity to zwykłe karty kredytowe, w ramach których czĊĞü dochodów bank przelewa na konto okreĞlonej organizacji, której logo jest umieszczone na karcie. NajczĊĞciej jest to czĊĞü opłaty za wydanie Ğrodków pieniĊĪnych oraz czĊĞü prowizji pobieranej od kaĪdej transakcji. M. Ostrowski, Karty affinity: co oferują banki, eGospodarka.pl 12.06.2009.
b
WWF – Organizacja World Wildlife Fund – organizacja na rzecz ochrony Ğrodowiska. ħ r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie L. Anam, Czy moĪna zarobiü na ekologii, www.ecoportal.com.pl 2009.10.08
5. PODSUMOWANIE
DziałalnoĞü związana z ochroną Ğrodowiska, finansowanie mikroprzedsiĊ-biorstw czy stosowanie bankowoĞci bezodsetkowej moĪe byü potraktowane jako element budowania pozytywnego wizerunku komunikacji z otoczeniem, zgodnie z którym bank jawi siĊ jako instytucja odpowiedzialna społecznie. PrzyjĊcie takich strategii moĪe byü równieĪ uznane przez banki za przejaw konkurencji i sposób uzyskiwania przewagi na rynku. ZauwaĪono, Īe prze-strzeganie zasady „The Triple Bottom Line” – zysk, ochrona Ğrodowiska i dbałoĞü o ludzi powoduje osiągnie lepszych wyników finansowych w dłuĪ-szej perspektywie. Banki, odnosząc siĊ do wielu wymiarów Īycia klientów, rozwijają społeczny charakter swojej działalnoĞci. Przekształcają siĊ w Ğwia-domoĞci klientów z organizacji nastawionych na zysk równieĪ w instytucje społeczne słuĪące otoczeniu.
JednakĪe warto takĪe zwróciü uwagĊ na argumenty przeciwko etyce w biz-nesie24. Postulaty etyczne oparte na wątpliwych załoĪeniach stosowane w praktyce niosą szereg zagroĪeĔ, np. wątpliwoĞci budzi uznanie przez róĪne grupy społeczne tego, co jest lub nie jest etyczne, co jest dobrem, szczĊĞciem, sprawie-dliwoĞcią, jakie powinny byü prawa człowieka. Pewne zachowania uznawane za nieetyczne są wymuszane obiektywnymi prawami gospodarczymi, np. zasadą konkurencji (nadmierne wykorzystywanie pracowników, obniĪanie jakoĞci, podnoszenie cen, wykorzystywanie pozycji monopolisty, wykorzystywanie niewiedzy klientów). Argumentów przeciwko etyce w biznesie dostarcza jej zagorzały przeciwnik Milton Friedman, podkreĞlając, Īe jedynym moralnym obowiązkiem zarządu przedsiĊbiorstwa jest spełnianie oczekiwaĔ akcjonariuszy, którzy chcą uzyskaü najwyĪsze dywidendy i oczekują wzrostu cen posiadanych akcji25. Jak zauwaĪa T. Borkowski, wydatki na działalnoĞü etyczną mogą byü nieetyczne z punktu widzenia klientów, którzy mogą byü niepytani o zgodĊ i którym z tego tytułu podwyĪsza siĊ ceny, a akcjonariuszom zmniejsza poten-cjalny zysk. Bardziej uczciwe byłoby rozwiązanie, gdyby klienci sami decydo-wali o przeznaczeniu swoich Ğrodków na cele społeczne. Jako przykład działal-noĞci nieetycznej wspomniany autor wskazuje równieĪ reklamĊ, która z załoĪe-nia nie przedstawia prawdy. Pojawiają siĊ równieĪ działazałoĪe-nia autopromocyjne okreĞlane przez banki jako etyczne, które takimi nie są, np. uruchomienie infolinii dla klientów26.
Podsumowując powyĪsze rozwaĪania, mimo wszystko trzeba zauwaĪyü, Īe działania prospołeczne banków są potrzebne i wydają siĊ bardziej zauwaĪalne oraz poĪądane w czasach kryzysu, poniewaĪ to instytucje zaufania społecznego, wobec czego ich etyka, solidarnoĞü z klientami staje siĊ jedną z fundamental-nych zasad budowy bezpieczeĔstwa systemu finansowego i stabilnoĞci gospo-darczej.
24 Bardzo interesujące zestawienie argumentów przeciwko zastosowaniu etyki w biznesie przedstawia T. Borkowski, Filozoficzne i pragmatyczne ograniczenia etyki biznesu, [w:] Etyka
w Īyciu gospodarczym, SalezjaĔska WyĪsza Szkoła Ekonomii i Zarządzania, t. 12, nr 12, ŁódĨ 2009, s. 109–118.
25 Ibidem. 26 Ibidem.
Dorota Czechowska
ALTERNATIVE BANKS UNDER CONDITIONS OF ECONOMIC INSTABILITY
(Summary)
The study investigates alternative banks in reference to Corporate Social Responsibility’s case. Alternative banks are different from traditional ones, which are profit- and profitability-oriented, as well as their aim is to reach as greatest as possible benefits out of capital. Alternative banks, which are ethical and social, concern about Corporate Social Responsibility, influence on local development, communicate resources for micro projects funding and abide by uncommon rules. The aim of this report is Social Banking, Islam Banking and Green Banking.
