Analiza zmian wielkości długotrwałego bezrobocia w Polsce na tle Unii Europejskiej w latach 1997-2005

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 797. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Jadwiga Kostrzewska Katedra Statystyki. Analiza zmian wielkości długotrwałego bezrobocia w Polsce na tle Unii Europejskiej w latach 1997–2005* 1. Wprowadzenie Długotrwałe bezrobocie, tzn. trwające ponad 12 miesięcy (por. [Sadowski i Wach 2003, s. 218–219; Ustawa… 2004]), jest dużym problemem, który w mniejszym lub większym stopniu istnieje na rynku pracy niemal w każdym państwie. Ze względu na jego społeczne i ekonomiczne konsekwencje1 podejmowanie prób oraz opracowywanie strategii zwalczania skutków tego zjawiska i zapobiegania mu, a także troska o bezrobotnych są ważnymi zadaniami państwa. Kraje członkowskie Unii Europejskiej zostały zobowiązane do corocznego opracowywania Narodowych planów działania na rzecz zatrudnienia (National Action Plan for Employment). W Polsce na mocy Ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy zadania państwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej są realizowane na podstawie uchwalanego przez Radę Ministrów Krajowego planu działań na rzecz zatrudnienia, w którym jednym z głównych celów na 2007 r. jest aktywizacja osób bezrobotnych i zagrożonych wykluczeniem społecznym. Ponadto jak podaje MPiPS, „grupami znajdującymi się w trudnej sytuacji na rynku pracy * Praca została wykonana w ramach finansowanego przez KBN projektu badawczego Analiza przestrzenno-czasowa rynku pracy w Polsce i krajach Unii Europejskiej pod kierunkiem prof. zw. dr. hab. A. Zeliasia i dr hab. A. Maliny, nr 1H02B 015 26.. Szersze omówienie skutków bezrobocia można znaleźć np. w pracach: [Rynek pracy… 1992, s. 97–101; Kwiatkowski 2002, s. 77–89). 1.

(2) 78. Jadwiga Kostrzewska. w Polsce są kobiety (przede wszystkim powracające na rynek pracy po okresie dezaktywizacji związanej z opieką nad dzieckiem), osoby młode oraz po 50. roku życia, osoby z niskim poziomem kwalifikacji zawodowych czy niskim poziomem wykształcenia, osoby długookresowo bezrobotne oraz osoby niepełnosprawne” [Krajowy… 2007, s. 12]. Obecnie w Polsce coraz częściej bezrobocie ma charakter długotrwały, co sprawia, że trudniej jest je zmniejszyć. Poszukiwania pracy przez bezrobotnych są zazwyczaj w miarę upływu czasu coraz mniej intensywne, aż w końcu następuje całkowite zniechęcenie. Wraz z wydłużającym się czasem pozostawania bez pracy bezrobotni tracą swoje kwalifikacje i są coraz mniej konkurencyjni wobec krótkotrwale bezrobotnych i pracujących. Tym samym długotrwale bezrobotni są coraz bardziej zagrożeni trwałym wykluczeniem z rynku pracy. W celu przeciwdziałania zwiększaniu się bezrobocia w Polsce będą podejmowane przede wszystkim działania na rzecz polepszenia jakości i zwiększenia oferty działań aktywizacyjnych wobec bezrobotnych [Krajowa… 2005, s. 70–71]. Celem artykułu jest ukazanie analizy zmian wielkości długotrwałego bezrobocia w Polsce w latach 1997–20052 oraz porównanie ich z rozmiarem omawianego zjawiska w pozostałych państwach UE. 1 maja 2004 r. w struktury UE zostały włączone: Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia, Węgry. W analizie uwzględniono wartości badanych zmiennych dla UE-25 oraz UE-15. 2. Wielkość długotrwałego bezrobocia w Polsce i państwach Unii Europejskiej W celu porównania wielkości długotrwałego bezrobocia w Polsce i w pozostałych państwach należących do UE przeprowadzono analizę wartości stopy bezrobocia (odsetka bezrobotnych wśród ogółu aktywnych zawodowo), stopy długotrwałego bezrobocia (odsetka bezrobotnych pozostających bez pracy ponad 12 miesięcy wśród ogółu aktywnych zawodowo) oraz stopy bezrobocia trwającego ponad 24 miesiące (odsetka bezrobotnych pozostających bez pracy ponad 24 miesiące wśród ogółu aktywnych zawodowo). Na rys. 1–3 zaprezentowano wartości rozważanych zmiennych odnotowane w poszczególnych państwach Unii, przy czym przyjęto kolejność rosnącą ze względu na wartości stopy długotrwałego bezrobocia. W wypadku niektórych państw dane dotyczące analizowanych zmiennych nie były dostępne: symbole tych państw przedstawiono po prawej stronie wykresu i nie zamieszczono przy nich słupka wartości zmiennej. W analizie rozważono 2 Do badania wykorzystano dane zamieszczone w publikacjach Eurostatu, w których informacje dotyczące bezrobocia i długotrwałego bezrobocia są dostępne od 1997 r. do 2005 r..

(3) Analiza zmian wielkości…. 79. wartości zmiennych dla poszczególnych państw, a także wartość dla UE-25 oraz UE-153. 1997 20% 15% 10%. SK. MT. LT. LV. LT. LV. LV. EE. ES IT. CZ. CY. UE-25. IT. ES. IE. BE. GR. FI. PL. FR. UE-15. DE. HU. SI. SE. PR. NL. UK. AT. DK. 0%. LU. 5%. 1998. 20% 15% 10%. BE. GR. SK. LT. ES. PL. CY. PL EE. MT. DE BE. IT. FR. UE-15. DE. HU. UE-25. EE. FI. SI. IE. SE. PR. CZ. NL. UK. DK. AT. 0%. LU. 5%. 1999. 20% 15% 10%. Uwaga: bezrobotni pozostający bez pracy:. do 12 mies., 12–24 mies., procent aktywnych zawodowo). CY. MT. SK. GR. FR. UE-25. UE-15. HU. SI. FI. CZ. IE. SE. PR. NL. UK. AT. LU. 0%. DK. 5%. pow. 24 mies. (jako. Rys. 1. Stopa bezrobocia, stopa długotrwałego bezrobocia oraz stopa bezrobocia trwającego ponad 24 miesiące w państwach UE w latach 1997–1999 (przyjęto kolejność rosnącą ze względu na wartości stopy długotrwałego bezrobocia) Źródło: Eurostat oraz opracowanie własne.. 3 Przyjęto następujące oznaczenia: UE-25 – Unia Europejska (25 krajów), UE-15 – kraje „piętnastki”, AT – Austria, BE – Belgia, CY – Cypr, CZ – Czechy, DK – Dania, EE – Estonia, FI – Finlandia, FR – Francja, GR – Grecja, ES – Hiszpania, NL – Holandia, IE – Irlandia, LT – Litwa, LU – Luksemburg, LV – Łotwa, MT – Malta, DE – Niemcy, PL – Polska, PR – Portugalia, SK – Słowacja, SI – Słowenia, SE – Szwecja, HU – Węgry, UK – Wielka Brytania, IT – Włochy..

(4) Jadwiga Kostrzewska. 80. 2000. 20% 15% 10%. ES. GR. EE. IT. PL. CZ. GR. IT. EE. LV. PL. DE. IT. EE. LV. LT. LV. LT. MT. UE-25 UE-25. SK. SI. SI ES. CZ. DE CZ. DE. UE-25 MT BE. FR. BE. UE-15. FI. HU. PR. IE. SE. UK. AT. CY. NL. LU. 0%. DK. 5%. 2001. 20% 15% 10%. SK. LT. ES. BE. FR. UE-15. HU. FI. PR. UK. IE. SE. AT. DK. CY. LU. 0%. NL. 5%. 2002. 20% 15% 10%. Uwaga: bezrobotni pozostający bez pracy:. do 12 mies., 12–24 mies., procent aktywnych zawodowo). SK. PL. GR. SI. MT. FR. UE-15. HU. FI. IE. PR. AT. UK. SE. DK. CY. LU. 0%. NL. 5%. pow. 24 mies. (jako. Rys. 2. Stopa bezrobocia, stopa długotrwałego bezrobocia oraz stopa bezrobocia trwającego ponad 24 miesiące w państwach UE w latach 2000–2002 (przyjęto kolejność rosnącą ze względu na wartości stopy długotrwałego bezrobocia) Źródło: Eurostat oraz opracowanie własne.. Odnotowane wartości stopy długotrwałego bezrobocia wskazują, że na początku badanego okresu sytuacja w Polsce nie odbiegała znacząco od sytuacji w pozostałych państwach należących obecnie do Unii (por. rys. 1–3). W 1997 r. i 1998 r. wartości stopy długotrwałego bezrobocia w Polsce były zbliżone do tych zarejestrowanych dla UE-25 i UE-15. W kolejnych latach stopa długotrwałego bezrobocia w Polsce coraz bardziej odbiegała jednak od jej wartości wyznaczonych dla UE-25 i UE-15, a od 2002 r. była niższa jedynie od odnotowanej dla Słowacji. Różnica ta pogłębiała się do 2002 r., a następnie uległa zmniejszeniu. Jeśli wziąć pod uwagę stopę bezrobocia w Polsce na tle pozostałych państw Unii, sytuacja kształtowała się podobnie, przy czym od 2002 r. było ono najwyższe z odnotowanych..

(5) Analiza zmian wielkości…. 81. 2003. 20% 15% 10%. LV. DE. IT. GR. LT. BE. CZ. LV. DE. GR. LT. CZ. EE. LV. BE. DE. GR. PL. UE-25. UE-25 IT. SK. ES. CZ. IT FR. EE. FR FR UE-25. SI. BE. MT. UE-15. FI. HU. PR. IE. UK. AT. DK. SE. LU. CY. 0%. NL. 5%. 2004. 20% 15% 10%. SK. PL. EE. ES. MT. SI. UE-15. PR. FI. HU. IE. AT. NL. SE. CY. DK. LU. 0%. UK. 5%. 2005. 20% 15% 10%. Uwaga: bezrobotni pozostający bez pracy:. do 12 mies., 12–24 mies., procent aktywnych zawodowo). SK. PL. LT. PR. MT. HU. UE-15. SI. FI. ES. NL. IE. AT. LU. DK. CY. UK. 0%. SE. 5%. pow. 24 mies. (jako. Rys. 3. Stopa bezrobocia, stopa długotrwałego bezrobocia oraz stopa bezrobocia trwającego ponad 24 miesiące w państwach UE w latach 2003–2005 (przyjęto kolejność rosnącą ze względu na wartości stopy długotrwałego bezrobocia) Źródło: Eurostat oraz opracowanie własne.. W badanym okresie wysokimi wartościami stopy długotrwałego bezrobocia charakteryzowały się także Litwa oraz Grecja, nie były to jednak wartości odstające, jak to miało miejsce w wypadku Polski i Słowacji. Do 2002 r. wysoką stopę długotrwałego bezrobocia odnotowywano także na Łotwie, w następnych latach jednak wartość ta znacznie zmalała. Grupę państw będących w najlepszej sytuacji pod względem wielkości długotrwałego bezrobocia w badanych latach (1997–2005) tworzyły: Luksemburg, Austria, Dania i Holandia, a pod koniec badanego okresu również Wielka Brytania, Cypr, Irlandia i Szwecja, w której w latach 2002–2004 zarejestrowano stopę bezrobocia trwającego ponad dwa lata na poziomie 0% (dane dla wcześniejszych lat nie były dostępne). W latach 2001–2003 spośród 25 państw należących obecnie do Unii 17 charakteryzowało się niższą stopą długotrwałego bezrobocia niż wartość dla UE-25..

(6) 82. Jadwiga Kostrzewska. Jak już wspomniano, od 2002 r. stopa długotrwałego bezrobocia w Polsce i na Słowacji przyjmowała wartości istotnie odbiegające od tych zarejestrowanych w pozostałych państwach UE. Pod koniec badanego okresu dla 14 badanych państw odnotowano wartości niższe od stopy UE-25, a dla 11 – wyższe. Rozkład wartości stopy długotrwałego bezrobocia wokół wartości dla UE-25 przybliżył się do rozkładu symetrycznego. Przy tym stopy długotrwałego bezrobocia zarejestrowane w większości badanych państw były coraz bliższe wartości wyznaczonej dla UE-25. Wskazuje to na tendencje wyrównujące w obrębie badanego zjawiska w państwach UE. Można zaobserwować zależność pomiędzy stopą bezrobocia, stopą długotrwałego bezrobocia i stopą bezrobocia trwającego ponad 24 miesiące (por. rys. 1–3). Nie jest zaskoczeniem, że na ogół wyższym wartościom stopy bezrobocia towarzyszyły wyższe wartości pozostałych wskaźników. Współczynniki korelacji liniowej pomiędzy wartościami stopy bezrobocia i długotrwałego bezrobocia w państwach Unii przyjmowały wartość z przedziału [0,91; 0,97], pomiędzy wartościami stopy bezrobocia i stopy bezrobocia trwającego ponad 24 miesiące – [0,81; 0,92], a pomiędzy wartościami stopy długotrwałego bezrobocia i stopy bezrobocia trwającego ponad 24 miesiące – [0,95; 0,99] w każdym roku badanego okresu. Wartości stopy bezrobocia, długotrwałego bezrobocia i bezrobocia trwającego ponad 24 miesiące w Polsce oraz w UE-25 i UE-15 przedstawiono na rys. 3. Na wykresach widać, że wartości odnotowane dla Polski – z wyjątkiem początkowych lat badanego okresu – istotnie przewyższały te wyznaczone dla UE-25 i UE-15. Przy tym wartości dla UE-25 i UE-15 utrzymywały się na mniej więcej stałym poziomie we wszystkich latach 1997–2005, z nieznaczną tendencją spadkową. W wypadku Polski stopa bezrobocia i długotrwałego bezrobocia charakteryzowały się intensywnym wzrostem na początku badanego okresu. Zwraca uwagę korzystna, choć powolna tendencja malejąca po 2002 r., w rezultacie której w 2005 r. stopa długotrwałego bezrobocia w Polsce wynosiła 10,2% przy stopie bezrobocia utrzymującej się na poziomie 17,7%. Stopa długotrwałego bezrobocia i stopa bezrobocia w 2005 r. wynosiły natomiast odpowiednio: 3,9% i 8,8% dla UE-25 oraz 3,3% i 7,9% dla UE-15. Stopa bezrobocia trwającego ponad 24 miesiące w Polsce charakteryzowała się tendencją wzrostową w całym badanym okresie. Można jednak zauważyć, że jej wartości nie odbiegały tak znacznie od tych zarejestrowanych w krajach UE-25 i UE-15, jak wartości pozostałych omawianych stóp. Sytuacja w Polsce pod koniec badanego okresu była znacznie mniej korzystna niż w 1997 r. Tabele 1–2 zawierają porównanie wielkości stopy bezrobocia i długotrwałego bezrobocia w Polsce w stosunku do analogicznych wielkości dla UE-25 (PL/UE-25) i UE-15 (PL/UE-15). Wyraźnie widać (por. też rys. 4), że w całym badanym okresie stopy te były wyższe w Polsce niż w UE-25 i UE-15. Najmniejsze proporcje.

(7) Analiza zmian wielkości…. 83. odnotowanych stóp wystąpiły w 1997 r. i 1998 r., największe zaś – w 2002 r. Pomimo poprawy sytuacji zauważalnej po 2002 r., wyrażającej się zmniejszeniem rozmiaru bezrobocia i długotrwałego bezrobocia w Polsce, pod koniec badanego okresu wartości stopy bezrobocia były ponad dwukrotnie wyższe zarówno w porównaniu do UE-25, jak i UE-15 (por. tabela 1). W wypadku stopy długotrwałego bezrobocia wyznaczone proporcje były jeszcze większe. W 2005 r. w Polsce była ona 2,6-krotnie wyższa niż odnotowana dla UE-25 i 3,1-krotnie wyższa niż dla UE-15 (por. tabela 2). 20% 15% a) 10% 5% 0%. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 20% 15% b) 10% 5% 0% 20% 15% c) 10% 5% 0%. Rys. 4. Stopa bezrobocia (a), stopa długotrwałego bezrobocia (b) oraz stopa bezrobocia trwającego ponad 24 miesiące (c) w Polsce ( ), UE-25 ( ) i UE-15 ( ) w latach 1997–2005 Źródło: Eurostat oraz opracowanie własne..

(8) Jadwiga Kostrzewska. 84. Tabela 1. Stosunek wielkości stopy bezrobocia w Polsce do jej wartości w UE-25 i UE-15 Stosunek. 1997 .. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. PL/UE-15. 1,10. 1,10. 1,56. 2,09. 2,49. 2,62. 2,45. 2,35. 2,24. PL/UE-25. 1,09. 1,47. Źródło: Eurostat oraz opracowanie własne.. 1,87. 2,17. 2,26. 2,18. 2,09. 2,01. Tabela 2. Stosunek wielkości stopy długotrwałego bezrobocia w Polsce do jej wartości w UE-25 i UE-15 Stosunek. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. PL/UE-15. 1,04. 1,07. 1,49. 2,18. 2,97. 3,52. 3,33. 3,03. 3,10. PL/UE-25. .. 1,07. 1,42. Źródło: Eurostat oraz opracowanie własne.. 1,90. 2,42. 2,80. 2,68. 2,51. 2,62. W wypadku stopy bezrobocia trwającego ponad 24 miesiące (por. tabela 3) stosunek wartości odnotowanych w Polsce do wartości w UE-25 i UE-15 wzrastał w całym badanym okresie. W początkowych latach odnotowano niższą wartość omawianej stopy w Polsce niż w UE-25 i UE-15. Od 2000 r. zaczęła ona przewyższać odpowiednie wartości dla UE, tak że pod koniec badanego okresu stanowiła około 2,4 oraz 2,8 wielkości zanotowanej w UE-25 oraz UE-15. Tabela 3. Stosunek stopy bezrobocia trwającego ponad 24 miesiące w Polsce do jej wartości w UE-25 i UE-15 Stosunek. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. PL/UE-15. 0,73. 0,70. 0,88. 1,41. 2,11. 2,53. 2,74. 2,50. 2,79. PL/UE-25. .. 0,70. 0,88. Źródło: Eurostat oraz opracowanie własne.. 1,35. 1,82. 2,18. 2,26. 2,17. 2,41. Tabela 4 zawiera informacje dotyczące udziału długotrwale bezrobotnych oraz pozostających bez pracy ponad 24 miesiące wśród ogółu bezrobotnych w Polsce w latach 1997–2005. Wyznaczono również odsetek bezrobotnych pozostających bez pracy ponad 24 miesiące wśród ogółu długotrwale bezrobotnych. Pozwala to ocenić zmiany w strukturze grupy osób bezrobotnych ze względu na czas pozostawania bez pracy. Odnotowane w tabeli 4 odsetki świadczą o tym, że bezrobocie w Polsce w badanym okresie w dużym stopniu miało charakter długotrwały. W latach 1997–2000 ponad 40% bezrobotnych stanowiły osoby pozostające bez pracy dłużej niż 12 miesięcy. W 2001 r. wartość ta zwiększyła się do ponad 50% i w kolejnych latach rosła (z niewielkim spadkiem w 2004 r.). Wzrastał także udział bezrobotnych pozosta-.

(9) Analiza zmian wielkości…. 85. jących bez pracy ponad 24 miesiące wśród ogółu bezrobotnych (z 16,4% w 1999 r. do 29,9% w 2005 r.) oraz wśród długotrwale bezrobotnych (z 37,9% w 1999 r. do 52% w 2005 r.). Tabela 4. Udział długotrwale bezrobotnych wśród bezrobotnych (a), bezrobotnych pozostających bez pracy powyżej 24 miesięcy wśród bezrobotnych (b) oraz bezrobotnych pozostających bez pracy powyżej 24 miesięcy wśród długotrwale bezrobotnych (c) w Polsce w latach 1997–2005 (w %) Stosunek. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. b. 20,2. 18,6. 16,4. 19,3. 22,0. 24,1. 26,5. 26,3. 29,9. a. c. 45,9. 44,0. 46,1. 40,4. 43,3 37,9. 46,0 41,9. 50,5 43,5. 54,8. 44,0. 56,1 47,3. 54,2. 48,5. 57,6. 52,0. Źródło: Eurostat oraz opracowanie własne.. W rezultacie w 2005 r. około 57,6% bezrobotnych pozostawało bez pracy przez co najmniej rok (44,3% w UE); spośród długotrwale bezrobotnych ponad połowa (52%) pozostawała bez pracy dłużej niż dwa lata, szanse na znalezienie zatrudnienia stały się więc znikome (w UE odsetek ten wynosił 56,4%, ale przy znacznie niższej stopie bezrobocia – por. rys. 2). Oznacza to, że przy malejącej od 2002/2003 r. stopie bezrobocia i stopie długotrwałego bezrobocia struktura grupy bezrobotnych ze względu na długość czasu pozostawania bez pracy nie ulegała poprawie w kolejnych latach. 3. Uwagi końcowe W Polsce odnotowano spadkową tendencję wartości stopy bezrobocia od 2002 r. i stopy długotrwałego bezrobocia od 2003 r., utrzymującą się do 2005 r. Mimo to sytuacja na rynku pracy w Polsce pod względem długotrwałego bezrobocia była mniej korzystna od sytuacji w większości państw Unii. Pod koniec badanego okresu (1997–2005) stopa długotrwałego bezrobocia w Polsce była jedną z wyższych odnotowanych wśród państw UE i towarzyszyła jej najwyższa w krajach Unii stopa bezrobocia. Literatura Krajowa strategia zatrudnienia na lata 2007–2013 [2005], MGiP, Warszawa, dokument zaakceptowany przez Radę Ministrów 6 września 2005 r. Krajowy plan działań na rzecz zatrudnienia na 2007 rok [2007], MPiPS, Warszawa, projekt z 8 lutego 2007 r..

(10) 86. Jadwiga Kostrzewska. Kwiatkowski E. [2002], Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Rynek pracy w procesie transformacji systemu gospodarczego [1992], red. A. Szałkowski, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków. Sadowski Z., Wach T. [2003], Leksykon pracy, bezrobocia i zabezpieczenia społecznego, Wydawnictwo Biblioteczka Pracownicza, Warszawa. Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 roku [2004], DzURP nr 99, poz. 1001. Analysis of Changes in Long-term Unemployment in Poland Compared to the European Union, 1997–2005 The aim of this article is to analyse changes in long-term unemployment in Poland compared to the European Union in the years 1997–2005. The unemployment rate, the long-term unemployment rate, and the proportion of people unemployed for longer than 24 months in the total number of long-term unemployed shows that at the end of the analysed period unemployment in Poland was increasingly long term. At the same time, in the last few years of the analysed period, a small improvement in the situation of the unemployed and long-term unemployed in Poland was observed. Furthermore, the situation of the unemployed in Poland was very different compared to the European Union..

(11)