Kwestia podręcznikowa we współczesnych stosunkach japońsko-chińskich

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 692. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2005. Robert Jakimowicz Katedra Nauk Politycznych. Kwestia podręcznikowa we współczesnych stosunkach japońsko-chińskich Lata 1931–1945 w historii stosunków japońsko-chińskich były burzliwe. Przyniosły one społeczeństwu chińskiemu wiele cierpień i ofiar, szczególnie podczas wojny wywołanej w 1937 r. przez Japonię. Te bolesne wydarzenia zostały opisane w podręcznikach historii w obu krajach. W 1949 r. – a więc jeszcze pod okupacją amerykańską, w podręcznikach japońskich pojawiła się tendencja do łagodzenia negatywnej roli, jaką odegrała armia cesarska w okresie wojny. Niektóre wydarzenia przedstawiano w łagodniejszym świetle, inne wręcz pomijano. Wobec takich korekt w podręcznikach historii sprzeciw wyrażała nie tylko ChRL, ale również narody Korei, Filipin i innych krajów, które ucierpiały w czasie okupacji japońskiej. Wprowadzanie korekt obudziło obawy przed przywracaniem ducha militaryzmu w społeczeństwie japońskim. Budziło to sprzeciw w narodach ciężko doświadczonych przez militaryzm japoński. Co prawda słuszna krytyka zmian w podręcznikach historii miała od czasu do czasu charakter koniunkturalny. Kiedy ChRL starała się wymusić na rządzie japońskim zwiększenie pomocy gospodarczej, nagłaśniała wówczas kwestię podręczników i przypominała o cierpieniach doznanych przez naród chiński od wojsk cesarskich w latach 1931–1945. Ch. Johnson, Japan: Who Governs? The Rise of the Developmental State, Norton & Company, New York, London 1995, s. 256. . Również dobrym argumentem w celu zwiększenia pomocy gospodarczej Japonii dla Chin był fakt zrzeczenia się przez te drugie odszkodowań wojennych od swego partnera. Znalazł on swój wyraz w czerwcowym oświadczeniu Deng Xiaopinga z 1986 r. (zob. L. Newby, Sino-Japanese Relations China’s Perspective, The Royal Institute of International Affairs, Routledge London–New York 1988, s. 55). . ZN692.indb 77. 1/30/08 1:21:56 PM.

(2) Robert Jakimowicz. 78. Zapalny problem japońskich podręczników historii w relacjach między obu krajami wybuchł niespodziewanie w 1982 r. Zostały one poddane ostrej krytyce zarówno w Japonii, jak i za granicą. Podkreślono, że zbyt długo rząd japoński wybielał narodową historię, stosując peryfrazy i eufemizmy, żeby zminimalizować zbrodnie cesarskich sił zbrojnych w Azji w latach 1931–1945 i zdjąć z nich odium odpowiedzialności. Incydent z 1982 r., dotyczący podręcznika Historia Japonii, odżywał ponownie w latach 1984 i 1986. Kolejnymi najbardziej bulwersującymi podręcznikami okazały się Historia Świata oraz Polityka i ekonomia. Publikacje te, według japońskich źródeł prasowych, były przedmiotem instrukcji ówczesnego ministra edukacji Heiji Ogawy, który zalecał złagodzenie, o ile to możliwe, opisów dotyczących agresywnego zachowania przedwojennej Japonii. Ujawniono także rekomendacje ministra Ogawy dotyczące opisów działań Japonii w okresie wojny. We wspomnianym podręczniku historii z 1982 r., który został na krótko wprowadzony w japońskich szkołach średnich, słowo „inwazja” (shinryaku) zostało zamienione na sformułowanie „posuwanie się naprzód” (shinko). Były też inne zamiany: „tyrania” (kasei) na „ucisk” (assei), „ucisk” (danatsu) na „zakazanie działalności” (chinatsu), czy „rabowanie” (shudatsu) na „transfer” (joto). Zmiany te wywołały szeroką krytykę w mediach chińskich, w Korei Południowej, na Filipinach i w innych krajach Azji Wschodniej. Wobec zmasowanej krytyki Japonia została zmuszona do zajęcia stanowiska w tej sprawie. Ogawa Heiji oficjalnie zaprzeczył, iż w 1982 r. zostały wprowadzone jakiekolwiek zmiany do podręczników. Przyznał jednakże, że przez ostatnie trzydzieści lat zmiany takie miały miejsce. Według Saburo Ienagi, wybitnego historyka japońskiego, zostały one zapoczątkowane w okresie wdrażania powojennych reform w systemie edukacji, J. Kingston, Japan in Transformation 1952–2000, Seminar Studies in History, Longman 2001, s. 40. . Jian Yuechun, Present Situation and Future Prospects of Sino-Japanese Relations [w:] New China in the International Relations, ,,Studia Diplomatica’’ 1996, no. 4–5, s. 96. Ogawa Heiji na początku lat 60. był szefem zespołu doradców grupy Kenzo Matsumury, grupy prochińskich konserwatystów znajdującej się na lewym skrzydle PL-D, opowiadającej się za rozwojem handlu z ChRL. Zob. Ch. Johnson, Japan: Who…, s. 239, 242.. Pozostałe brzmiały następująco: napisać o „demokratycznym charakterze” Konstytucji Meiji; używać bardziej zaszczytnych wyrażeń, kiedy wspomina się o cesarzach przed erą Nara (przed 710 r.); wyjaśniać, że Siły Samoobrony powstały zgodnie z Ustawą o Siłach Samoobrony; podkreślać prawo Japonii do posiadania Terytoriów Północnych; zaznaczać wkład dużego kapitału w rozwój Japonii. Zob. C Rose, Interpreting History in Sino-Japanese Relations. A Case Study in Political Decision-Making, Series the Nissan Institute, Routledge, London and New York 1998, s. 82. . ZN692.indb 78. L. Newby, Sino-Japanese Relations…, s. 50, 51. C. Rose, Interpreting History in…, s. 82.. L. Newby, Sino-Japanese Relations…, s. 51.. 1/30/08 1:21:56 PM.

(3) Kwestia podręcznikowa we współczesnych stosunkach…. 79. które przypadły na lata zimnej wojny. Pozycja administracji szkolnej konsekwentnie umacniała się, mimo sprzeciwów związków nauczycieli oraz intelektualistów, co prowadziło do zacieśniania się rządowej kontroli nad edukacją10. Sam Ienaga, któremu od 1965 r. władze wytoczyły kilka procesów, walczył na sali sądowej przeciwko cenzurze. Z kolei przedstawiciele rządu w trakcie rozpraw twierdzili, że poglądy Ienagi na działania wojenne Japonii w Azji są zbyt negatywne i nie mogą być bez poważnych zmian akceptowane do nauki w szkołach. Rząd domagał się od autora między innymi skreślenia pewnych fragmentów dotyczących medycznych eksperymentów jednostki 731 oraz informacji o powszechnych gwałtach i podpaleniach, dokonanych przez wojska japońskie, gdyż jakoby fakty te nie zostały jeszcze w pełni zbadane. Jego opis inwazji na Chiny jako „agresji” został uznany za raczej przesadny11. Okazało się zresztą, że zaprzeczenia Heiji Ogawy były nieprawdziwe. W sierpniu tego roku został ujawniony dokument Ministerstwa Edukacji, w którym zalecono pewną ilość kontrowersyjnych zmian w podręczniku historii12. Dotyczyły one m.in. wspomnianego eufemizmu „posuwanie się naprzód” w miejsce słowa „inwazja”. W przypadku masakry nankińskiej z grudnia 1937 r., w której zginęło 300 tys. ludzi13, zalecono wprowadzenie stwierdzenia o pewnej liczbie zgonów. O zmianach tych poinformowała prasa japońska, a tuż po niej prasa chińska. Według „Asahi Shimbun” z 26 czerwca 1982 r. zmiany przed i po autoryzacji podręcznika były następujące: z „kiedy japońskie wojsko dokonało inwazji na północne Chiny” (Nihongun ga kahoku o shinryaku suru to) i „zmasowana inwazja na Chiny” (Chugoku e no zenmen shinryaku) na „kiedy japońskie wojsko posuwało się naprzód w Północnych Chinach” (Nihongun ga kahoku ni shinsshutsu suru to) i „zmasowany atak na Chiny” (Chugoku e no zenmen shinko)14. Natomiast 20 czerwca tego roku „Renmin Ribao” nawiązał do spraw masakry nankińskiej, inwazji i incydentu z 18 września. Przed zmianą informacja o masakrze nankińskiej była następująca: „Kiedy Nanjing był okupowany, wojska japońskie zabijały i dokonywały gwałtów i podpaleń. Masakra nankińska spotkała się z międzynarodowym potępieniem. Mówi się, że liczba Chińczyków, którzy byli ofiarami w Nankinie przekroczyła dwieście tysięcy. W nowej wersji wykluczono Document 9. Government Censorship and the Vetting of Textbooks [w:] J. Kingston, Japan in Transformation…, s. 145. O wieloletnim konflikcie pomiędzy Japońskim Związkiem Nauczycielskim – Nikkyoso a Ministerstwem Edukacji zob. Behind the Texstbook Flap, „Japan Echo” August 1997, vol. 24, no. 3, s. 33. 10. 11. 12. J. Kingston, Japan in Transformation…, s. 49. Tamże.. Hu Qiamou, Historic Significance of Anti-Japanese War, ,,Beijing Review’’ 1987, July 20, vol. 30, nr 39, s. 21; W. Rodziński, Historia Chin, Ossolineum, Wrocław 1992, s. 649. 13. 14. ZN692.indb 79. C. Rose, Interpreting History…, s. 84.. 1/30/08 1:21:57 PM.

(4) Robert Jakimowicz. 80. gwałt, rabunek i podpalenia oraz liczbę ofiar spowodowanych przez masakrę: „Do incydentu doszło, ponieważ gwałtowny opór wojsk chińskich przyniósł olbrzymie straty wojskom japońskim, które doprowadziły z kolei do wyeliminowania wielu chińskich oddziałów”. Jeśli chodzi o sprawę inwazji japońskiej sformułowania: „inwazja na północne Chiny” (qinlue) oraz „zmasowana inwazja na Chiny”, zamieniono na: [oddziały japońskie] „wtargnęły do Północnych Chin” (jinchu) i „atak na Chiny” (jingong). W przypadku incydentu 18 września gazeta ograniczyła się do podania sformułowania po zmianach: [japońskie wojsko] „wysadziło w powietrze kolej południowo-mandżurską”15. Informacje te wywołały falę oburzenia w Chinach. Kwestia podręcznikowa urosła do takich rozmiarów, iż musiał zająć się nią rząd japoński. W międzyczasie, z powodu próby dezinformacji, sytuacja skomplikowała się jeszcze bardziej. Prasa japońska, podając przykłady zmian w podręcznikach rzekomo myliła się, ale media chińskie szybko nagłośniły i przerwały te manipulacje. Także rząd chiński złożył protest, domagając się od władz japońskich wyjaśnień i usunięcia wprowadzonych zmian. Wypracowanie jednolitego stanowiska rządu japońskiego w tej sprawie okazało się trudne i przeciągało się w czasie ze względu na duże rozbieżności istniejące pomiędzy resortami edukacji, kierowanym przez Heiji Ogawę i spraw zagranicznych, któremu przewodniczył Hoshio Sakuaruchi. Ministerstwo Oświaty konsekwentnie podkreślało, że zmiany w podręcznikach są jego wewnętrzną sprawą. Natomiast Ministerstwo Spraw Zagranicznych przychylało się do zaspokojenia żądań chińskich. Oba musiały zatem wypracować wspólne stanowisko16. Powstała nawet Podkomisja do spraw Problemu Podręcznikowego. Po osiągnięciu kompromisu Kiichi Miyazawa, szef sekretariatu Rady Ministrów, przedstawił 26 lipca 1982 r. ujednolicone oświadczenie rządowe na temat spornych kwestii. Tego samego dnia minister Ogawa na konferencji prasowej wyjaśnił, kiedy i jak podręczniki zostaną zmienione oraz przedstawił kryteria autoryzacji podręczników w procesie dokonywania korekt. Chiny odrzuciły jednak oświadczenie japońskie, co spowodowało znaczną konsternację rządu w Tokio. Wiceminister spraw zagranicznych Wu Xueqian w rozmowie z ambasadorem japońskim Katori Yasue wysunął zarzut, że w oświadczeniu tym brakuje przejrzystości i szczegółowej informacji o środkach, które należałoby podjąć przy korekcie podręczników17. Przejściowo kwestia podręcznikowa została rozwiązana przez obie strony na drodze dyplomatycznej. 15 Tamże, s. 85. O szczegółach procesu rewizji tekstów podręczników, zob. Yoshimasa Irie, The History of the Textbook Controversy, „Japan Echo” August 1997, vol. 24, no. 3, s. 35.. 16 Przekształcenie się kwestii podręcznikowej w sprawę dyplomatyczną oraz dochodzenie do wspólnego stanowiska obu ministerstw zob. C. Rose, Interpreting History…, s. 87–115. 17. ZN692.indb 80. Tamże, s. 115–117.. 1/30/08 1:21:57 PM.

(5) Kwestia podręcznikowa we współczesnych stosunkach…. 81. we wrześniu 1982 r., po złożeniu dodatkowych wyjaśnień przez Japonię18. Przyczyną była obawa przed fiaskiem zbliżającej się pięciodniowej wizyty premiera Zenko Suzuki w Pekinie. Chińczycy, aby mu zapobiec zaakceptowali plan rządu Suzuki, zgodnie z którym miano przeprowadzić w ciągu roku częściową rewizję już zaaprobowanych podręczników. Ponadto sporne podręczniki miały być użytkowane zgodnie z poufnie wydanymi przez Ministerstwo Edukacji wskazówkami dla nauczycieli19, prawdopodobnie zalecającymi im, żeby nie przedstawiali japońskiej ekspansji w Azji w tradycyjny sposób. To połowiczne rozwiązanie w jakimś stopniu zadowalało obie strony przez dwa lata, nie wpływając wyraźnie na atmosferę wzajemnych kontaktów. Latem 1984 r. pojawiła się nowa seria podręczników historii do użytku w szkołach, która wzbudziła kolejną szeroką dyskusję w prasie obu krajów, jednakże nie zagroziła już zerwaniem stosunków chińsko-japońskich20. Natomiast latem 1986 r. spór o podręczniki uległ znacznemu zaostrzeniu. Związany był z nowym japońskim podręcznikiem dla szkoły średniej wydanym przez grupę prawicowych polityków z Partii Liberalno-Demokratycznej21. Został on publicznie skrytykowany w ChRL. Podkreślono, iż „rani on uczucia narodu chińskiego” przez „upiększanie agresywnych wojen” wywołanych przez Japonię przed 1945 r.22 Rządowi japońskiemu została dostarczona nota dyplomatyczna, w której ChRL domagała się, aby zostały poprawione „błędne określenia w podręczniku”. Ostatecznie zostało dokonanych około 800 korekt23. We wrześniu 1986 r. rząd japoński ponownie stanął w obliczu ostrej krytyki chińskiej. Tym razem wiązała się ona z wypowiedziami Fujio Masayuki, ministra edukacji mianowanego w lipcu tego roku, który był zagorzałym stronnikiem reżimu tajwańskiego, znanym z prawicowych poglądów24. Podczas wystąpienia w Japońskim Klubie Prasy powiedział m.in., iż „historia świata jest historią agresji i wojny. Błędny pogląd, że jedynie Japończycy dopuścili się agresji, musi być skorygowany”. Trzy dni później opłakiwał śmierć 18. Obszernie na temat dodatkowych wyjaśnień zob. tamże, s. 118–120.. Hong Nack Kim, Sino-Japanese Relations in the 1980s: Political and Economic Dimension, „Korea and World Affairs”, Spring 1988, vol. 12, nr 1, s. 87–88. 19. 20. L. Newby, Sino-Japanese Relations…, s. 51.. Kluczową osobą, która wzięła udział w opracowaniu i edycji japońskiego kontrowersyjnego podręcznika historii (Shinpon Nihonshi) był Jiro Murao. Bliżej na jego temat i niektórych fragmentów tego podręcznika zob. A Matter of History, an Examination of the Japanese Textbook Controversy, „Japan Times Weekly” 1986, October 18, s. 10. 21. 22 Hong Nack Kim, Sino-Japanese Relations…, s. 91. Zob. także: China Protest High School Textbook, „The Japan Times Weekly” 1986, June 28.. 23 Hong Nack Kim, Sino-Japanese Relations…, s. 92. Zob. także: Nakasone Wants History Textbook Re-examined, „The Japan Times Weekly” 1986, July 5, s. 2. 24. ZN692.indb 81. L. Newby, Sino-Japanese Relations…, s. 53.. 1/30/08 1:21:57 PM.

(6) Robert Jakimowicz. 82. premiera z okresu wojny Hideki Tojo, zbrodniarza wojennego, oraz odniósł się do werdyktu Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Tokio uznając go za ,,błędny’’25. Ulegając chińskiej krytyce, premier Yasuhiro Nakasone poprosił ministra o złożenie dymisji. Wobec odmowy Fujio premier Nakasone został zmuszony do zdymisjonowania go26. Pomimo dokonanych korekt i odejścia Fujio Masayuki pozostał uraz we wzajemnych stosunkach. Uraz został jednak pogłębiony przez kolejną kontrowersyjną wypowiedź. 15 grudnia 1987 r. Seisuke Okuno dyrektor generalny Japońskiej Narodowej Agencji Ziemi powiedział, że Japonia powinna przyjąć zdecydowane stanowisko wobec kwestii podręcznikowej, tj. zignorować protesty Chin przeciwko pominięciom i zafałszowaniom w japońskich podręcznikach historii27. 19 kwietnia 1988 r. Deng Xiaoping powiedział w trakcie spotkania z Masayoshi Ito – specjalnemu wysłannikowi japońskiego premiera, że powinna zostać zwrócona uwaga na działania garstki ludzi, mając m.in. na myśli Okuno28. Należy w tym miejscu podkreślić, iż opinie na temat kwestii podręczników w społeczeństwie japońskim były podzielone. Z jednej strony na skutek opieszałości we wprowadzaniu zmian postulaty chińskie spotkały się z poparciem dużej części japońskiej opinii publicznej. Z drugiej strony część społeczeństwa zarzucała rządowi nadmierną uległość wobec nacisków ChRL. Jednocześnie z tą opinią pojawiały się także merytorycznie skrajne opinie, iż historia uczona w japońskich szkołach dotyczy przecież Japończyków. Towarzyszyła temu konkluzja, że wygłaszanie przez Chiny opinii o sprawach wewnętrznych Japonii, jak w przypadku kwestii podręcznikowej, osłabia przyjaźń tych krajów29. Podobnego rodzaju opinie, występujące także w rządzącej Partii Liberalno-Demokratycznej, nie pozwalały na takie rozwiązanie tej kwestii, które zadowalałoby w pełni Chiny i Japonię. Stąd pojawiły się kolejne obietnice ze strony rządu japońskiego. Między innymi premier Toshiki Kaifu podczas przemówienia w Singapurze w maju 1991 r. zobowiązał się, że przeszłość zostanie należycie odzwierciedlona w edukacji30. Przeszło rok później „Asahi Shimbun” w dniu 3 sierpnia 1992 r. doniosło, że w podręczni25 Oprócz powyższego kontrowersyjnego poglądu, Fujio Masayuki wypowiadał się podobnie wcześniej i później. Zob. Ma Baolin, Education Minister Fired, „Beijing Review” 1986, September�� 22, vol. 29, nr 38, s. 12–13.. 26 Tamże, s. 12–13. Zob. także: Prime Minister Dismisses Fujio from Education Minister Post, „The Japan Times Weekly” 1986, September 20, s. 1.. 27 Wen Yu, Okuno Seeks to Reverse Verdict on War, ,,Beijing Review’’ 1988, May 9–15, vol. 31, nr 19, s. 9. 28. Tamże.. Nakae Yosuke, China and Japan: Differences between Friends, „Japan Quarterly” 1988, July–September, vol. 35, nr 3, s. 319. 29. 30. ZN692.indb 82. Yuji Miyamoto, Towards a New Northeast Asia, „The Pacific Review” 1993, vol. 6, nr 1, s. 5.. 1/30/08 1:21:58 PM.

(7) Kwestia podręcznikowa we współczesnych stosunkach…. 83. kach są wnoszone poprawki zgodnie z obietnicami premiera31. W sierpniu 1993 r. w oświadczeniu szefa sekretariatu gabinetu, Yoheja Kono, rząd japoński przyznał po raz pierwszy, że miały miejsce przypadki zmuszania kobiet koreańskich i chińskich przez władze wojskowe, rządowe i inne do prostytucji (sprawa tzw. comfort women). Od 1994 r. zaczęły pojawiać się wzmianki na ten temat w japońskich podręcznikach historii dla szkół średnich32. Jednak daleko było do rozwiązania problemu. Orzeczenie Tokijskiego Sądu Najwyższego z 1993 r., zgodnie z którym rząd przekroczył swoje uprawnienia w cenzurowaniu podręczników33, nie spowodowało zmiany dwuznacznego stanowiska polityków japońskich wobec przeszłości. Tymczasem 12 sierpnia 1994 r. Shin Sakurai, członek japońskiego gabinetu (były dyrektor generalny Japońskiej Agencji Środowiska), powiedział, że Japonia ,,nie zamierzała prowadzić agresywnej wojny w Azji, ani przed, ani w trakcie II wojny światowej’’, dodając, że ekspansja Japonii ,,prowadziła do niezależności, popularyzacji oświaty i wzrostu umiejętności czytania i pisania w Azji’’. Chiński wicepremier i minister spraw zagranicznych Qian Qichen odniósł się krytycznie do uwag polityka japońskiego i podkreślił, że szkodzą one obustronnym stosunkom34. W odpowiedzi premier Tomiichi Murayama podkreślił, że uwagi jego ministra nie reprezentują stanowiska japońskiego rządu lub Partii Liberalno-Demokratycznej. Shin Sakurai został zmuszony do rezygnacji35. W 1995 r. w pięćdziesiątą rocznicę zakończenia drugiej wojny światowej, premier Murayama złożył publiczne oświadczenie w sprawie najnowszego stanowiska rządu japońskiego na temat historycznych kwestii, po raz pierwszy oficjalnie używając słowa agresja. Powiedział także, że Japonia wyraża głęboki żal z powodu olbrzymich szkód wyrządzonych Azjatom przez jej kolonialne rządy i agresję. Oznaczało to pewną jakościową zmianę w stanowisku strony japońskiej36. Choć 31. Tamże.. Yoshimasa Irie, The History of the Textbook…, s. 37. Sprawa comfort women była szczególnie wstydliwa dla Japonii. Co więcej poszkodowane kobiety zaczęły domagać się odszkodowań finansowych od rządu japońskiego. W tym miejscu należy wspomnieć, iż podobny los spotkał także kobiety japońskie. Amerykańskie wojska okupacyjne zmuszały Japonki na skalę masową do świadczenia usług seksualnych. Patrz: Yuki Tanaka, Japan’s Comfort Women. Sexual Slavery Prostitution during World War II and the US Occupation, Routledge, Taylor and Francis Group, London and New York 2002. 32. 33. J. Kingston, Japan in Transformation…, s. 50.. Sakurai’s Speech Harms Sino-Japanese Ties, ,,Beijing Review’’ 1994, August 19 – Septem�� ber�� 4, vol. 37, no. 35, s. 6–7. 34. 35. Tamże.. Wang Yi, Trends in Sino-Japanese Relations and Challenges Ahead for Asia, „Working papers” 1998, May, columbia international affairs online, Institute for the Study of Diplomacy 36. ZN692.indb 83. 1/30/08 1:21:58 PM.

(8) Robert Jakimowicz. 84. Chiny wystawiły temu oświadczeniu bardzo pozytywną ocenę, wskazały jednak, że słowo agresja jest wariantem zwrotu „agresywne działania”, używanego już przez rząd japoński, a jego wymowa jest dodatkowo ograniczana, na przykład w sformułowaniu „pewne agresywne działania”. W ten sposób japońska definicja dotycząca charakteru wojny w Azji nadal pozostawała dwuznaczna37. W tym miejscu należy wspomnieć, że w trakcie wizyty majowej tego roku w Chinach premier Murayama przespacerował się po moście Lugouqiao (Marco Polo), z którego oddziały japońskie rozpoczęły nagły atak na chińską armię, rozszerzając swoją inwazję z północno-wschodnich Chin na cały kraj oraz jako pierwszy premier Japonii odwiedził salę pamięci poświęconą zbrojnemu oporowi przeciwko japońskiej agresji38. Tymczasem w 1996 r. kilku parlamentarzystów japońskich, m.in. Seisuke Okuno (wcześniej już wspomniany) i Masa Itagaki, zaprzeczyli historii agresji Japonii przeciwko Chinom, a szczególnie wojskowemu werbunkowi tzw. comfort women. W związku z tym faktem, strona chińska wyraziła swoje oburzenie i podkreśliła m.in., że comfort women jest bezsporną zbrodnią armii japońskiej, której Japonia nie może zaprzeczyć39. Zaznaczyła przy tym, że odpowiednie zrozumienie przeszłości ma decydujące znaczenie dla państwa japońskiego, aby rozwijać przyjacielskie i wspólne stosunki ze swoimi sąsiadami40. Następnie podczas wizyty ministra spraw zagranicznych Qian Qichena w Tokio w tym samym roku, strona chińska ostrzegła przed tendencją niektórych polityków japońskich do usprawiedliwiania lub wybielania agresji ich państwa przeciwko krajom Pacyfiku podczas drugiej wojny światowej41. Ostrzeżenia chińskie nie wywarły większego wrażenia na niektórych członkach komisji ogólnej Partii Liberalno-Demokratycz-. Georgetown University, https: // wwwc. cc.columbia. Edu/sec/dic/ciao/wps/yrw01.html 00-09-19, s. 3, 4. 37. Tamże, s. 10.. Murayama Rues Japanese Aggression, ,,Beijing Review’’ 1995, May 23–28, vol. 38, nr 21, s. 4. W latach wojny pomiędzy 1937–1945 zginęło po stronie chińskiej 21 mln ludzi, a 14 mln było rannych. Straty gospodarcze poniesione przez Chiny wyniosły 500 mld USD [w:] Tamże. Jednak istnieją duże rozbieżności co do liczby zabitych i rannych. I tak np. według Hu Qiaomu zginęło w ośmioletniej wojnie przeciwko Japonii 10 mln Chińczyków, 11 mln zostało rannych. Straty materialne wyniosły 60 mld USD. Zob. Hu Qiaomu, Historic Significance of Anti-Japanese…, s. 21. 38. 39 News Briefing by the Chinese Foreign Ministry, ,,Beijing Review’’ 1996, June 24–30, vol 39, nr 26, s. 10. 40. Tamże.. Qian: Tokyo Talks Constructive, ,,Beijing Review’’ 1996, April 15-21, vol. 39, nr 16, s. 4. Zob. także: Top 10 World News Events in 1996, ,,Beijing Review’’ 1997, January 13–19, vol. 40. nr 2, s. 11. 41. ZN692.indb 84. 1/30/08 1:21:58 PM.

(9) Kwestia podręcznikowa we współczesnych stosunkach…. 85. nej, którzy w drugiej połowie 1996 r. otwarcie stwierdzili, że masakra nankińska jest całkowicie zmyślona42. Jednak rząd chiński konsekwentnie starał się, żeby jego punkt widzenia na ekspansję Japonii został zaakceptowany przez władze w Tokio w czasie zaplanowanej na wrzesień 1998 r. wizyty prezydenta Jiang Zemina. Jego usiłowania nie odniosły skutku, co stało się jednym z głównych powodów przełożenia jego przyjazdu na listopad43. Na perturbacje związane z terminem wizyty wpłynęła również sytuacja wewnętrzna i międzynarodowa. Chiny dotknęła wówczas wielka powódź, prezydent Jiang udawał się do Stanów Zjednoczonych w celu umocnienia ,,strategicznego dialogu’’ między obu mocarstwami, a do Pekinu miał przybyć rosyjski prezydent Borys Jelcyn. (Jednocześnie w Rosji następowała zmiana przywódcy: premier Władimir Putin, publicznie nominowany w 1999 r. przez Jelcyna na jego następcę, wygrał w marcu 2000 r. wybory prezydenckie). Jednak na zakończenie pierwszej w historii wzajemnych stosunków wizyty prezydenta Chin w Japonii nie podpisano komunikatu końcowego, gdyż nie udało się osiągnąć kompromisu na temat treści japońskich przeprosin. Premier Obuchi powtórzył jedynie ustne przeprosiny skierowane do Chin w 1995 r. przez premiera Tomiichi Murayamę, które wyrażały głęboki żal i szczerą skruchę za działania Japonii w okresie okupacji. Co więcej, w ówczesnym wspólnym komunikacie Japonia wyraziła także „głęboki żal za nieszczęścia i szkody”, jakie wyrządziła narodowi chińskiemu. Oświadczenie to jednak nie wystarczyło Chinom jako pełne i formalne przeprosiny44. Zupełnie inne stanowisko zajęli Japończycy miesiąc wcześniej, w październiku, przyjmując prezydenta Korei Południowej Kim Dae-dżunga. Premier Obuchi i Kim podpisali wspólną deklarację o nowym partnerstwie na XXI wiek, w której po raz pierwszy rząd japoński oświadczył, że „w wyniku kolonizacji Japonia wyrządziła narodowi koreańskiemu liczne krzywdy i cierpienia oraz że za to wyraża żal i serdecznie przeprasza”45. Tymczasem chińskie uczucia narodowe ponownie zostały urażone, kiedy 27 listopada 1998 r. japoński sekretarz gabinetu Hiromu Nonaka stwierdził, że rzekomo „jedynie mała grupa militarystów” była odpowiedzialna za agresję wojenną Japonii46. Natomiast Shintaro Ishihara, który został w 1999 r. wybrany gubernatorem Tokio, wywołał falę oburzenia w Chinach, stawiając pytanie o to, Chinese Foreign Ministry News Briefings, „Beijing Review” 1996, September 16–22, vol. 39, nr 38 , s. 8. 42. Visit by Japanese Foreign Minister – Cancellation of Visits to Japan and Russia [w:] Keesing’s Record of World Events. News Digest for August 1998, vol. 44, no. 7/8, s. 42444. 43. 44 First Official Visit to Japan by Chinese Head of State [w:] Keesing’s Record… for November 1998, vol. 44, no. 17, s. 42613.. 45 J. Kukułka, Historia współczesnych stosunków międzynarodowych 1945–2000, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2001, s. 786. 46. ZN692.indb 85. First Official Visit to…, s. 42613.. 1/30/08 1:21:59 PM.

(10) Robert Jakimowicz. 86. czy masakra nankińska w 1937 r. naprawdę się wydarzyła. Następnie zakwestionował informacje naocznych świadków o rabunkach, gwałtach i morderstwach dokonywanych taśmowo47 przez wojska japońskie. Wcześniej w 1997 r. ukazała się książka Chang Iris (Zhang Iris) Gwałt nankiński. Zapomniany holocaust drugiej wojny światowej. Publikacja stała się celem jadowitych ataków Atarashii Rekishi Kyokasho o Tsukuru Kai (Japońskiego Stowarzyszenia na rzecz Edukacji Nowej Historii). Publicznie potępił ją nawet ambasador w Stanach Zjednoczonych48. Książka Chang została poddana krytycznej analizie przez profesora Uniwersytetu Japońskiego (Nihon University) Ikuhiko Hatę, autora pracy Potworności nankińskie (Nankin jiken)49. Szczególne kontrowersje budziła liczba ofiar i niektóre okoliczności związane z tym tragicznym wydarzeniem. Ekstremiści japońscy 19 lutego 1999 r. nie dopuścili do publikacji przekładu tej książki50. Zasadnicze kwestie ujęte w pracy Chang są podobne do tych, które przewijają się w opublikowanych pracach japońskich autorów dotyczących masakry nankińskiej. Ich sprawozdania o okrucieństwach popełnionych w imieniu cesarza potwierdzone zostały przez żołnierzy, którzy uczestniczyli w tych wydarzeniach i przez zeznania naocznych świadków z Chin. Niemniej wybitni konserwatywni historycy w dalszym ciągu kwestionują fakt, że japońskie siły zbrojne dokonały okrucieństw na chińskiej ludności cywilnej i pozwalają sobie nawet na zrzucanie odpowiedzialności za masakrę na nieregularne zbrojne oddziały chińskie. Odrzucają także zeznania żołnierzy japońskich, twierdząc, że zostali poddani przez Chińczyków „praniu mózgów”, kiedy zostali uwięzieni po wojnie.51 Poza konserwatywnymi politykami 47. J. Kingston, Japan in Transformation…, s. 51–52.. Tamże. Prawdopodobnie było to wznowienie książki tej autorki, opublikowanej pod tym samym tytułem w 1973 r. 19 lutego 1999 r. ekstremiści japońscy doprowadzili do wstrzymania wydania przetłumaczonej wersji w kraju. Zostały podane w niej chińskie szacunki 300 tys. zamordowanych cywilów; Chang zarzuca także Japonii, że przez całe dekady próbowała ukryć rozmiar masakry. Zob. Nanking Massacre Book Controversy [w:] Keesing’s Record… for November 1999, vol. 45, no. 2, s. 42786. 48. 49 Profesor Hata w swojej krytycznej analizie – dotyczącej liczby ofiar – posłużył się czterema metodami: historią mówioną, zapiskami pogrzebowymi, przybliżonymi liczbami opartymi na danych wyrywkowych oraz raportami japońskiej armii. Zob. Ikuhiko Hata, The Nanking Atroci�� ties�� : Fact and Fable, „Japan Echo” 1998, August, vol. 25, no. 4, s. 47–57. W niniejszym numerze została przedstawiona ponadto bibliografia artykułów (22) i książek (15) poświęconych masakrze nankińskiej oraz tytuły podręczników szkolnych, zawierających treści na ten temat, które pojawiły się w szkołach japońskich w latach 1997–1998. Zob. The Nanking Massacre in Print: a Recent Bibliography [w:] Tamże, s. 58–59; Japanese Textbook Treatment of the Nanking Massacre [w:] Tamże, s. 60. 50 Nanking Massacre Book Controversy [w:] Keesing’s Record… for February 1999, vol. 45, no. 2, s, 42786 51. ZN692.indb 86. J. Kingston, Japan in Transformation…, s. 51, 52.. 1/30/08 1:21:59 PM.

(11) Kwestia podręcznikowa we współczesnych stosunkach…. 87. problem tej zbrodni jest konsekwentnie relatywizowany przez część pracowników nauki. Na przykład Shudo Higashinakano, historyk myśli społecznej na Azjatyckim Uniwersytecie w Tokio, w trakcie konferencji naukowej w Osace, która odbyła się na początku 2000 r., uznał gwałt nankiński za „nieuzasadnioną propagandę”. W ogóle masakra nankińska z 1937 r. została obwołana przez organizatorów tej konferencji „największym mitem XX wieku”52. Tabela 1. Rozbieżności w liczbie śmiertelnych ofiar masakry nankińskiej Źródła. Data. Górnik Searle Rates (członek Komitetu Międzynarodowej Strefy Bezpieczeństwa dla Nankinu), informacja dostarStyczeń czona Haroldowi Timperley, jak donie1938 siono Międzynarodowemu Trybunałowi Wojskowemu dla Dalekiego Wschodu Ku Wei-chun (przemówienie Chiń2 luty 1938 skiego delegata w Lidze Narodów) „Hangdibao” (oficjalny dziennik Armii 30 kwiecień Czerwonej, znaleziony w Muzeum 1938 Mostu Marco Polo) John Rabe (niemiecki szef Komitetu Międzynarodowej Strefy Bezpieczeńczerwiec stwa dla Nankinu), list do Hitlera po 1938 powrocie do Niemiec Dlaczego my walczymy. Bitwa o Chiny 1943 (film Franka Capry) Orzeczenie sądowe w sprawie nankińskich zbrodni wojennych 10 marca (w tym: 190 000 śmiertelnych ofiar 1947 masakry i 150 000 pojedynczych zabójstw) Orzeczenie Sądu Tokijskiego dla genelistopad rała Matsui 1948 listopad Końcowe orzeczenie Sądu Tokijskiego 1948 Historia wojny chińsko-japońskiej (History of the Sino-Japanese War), tłumaczenie oficjalnej historii wydanej 1971 przez rząd Republiki Chińskiej na Tajwanie. Taipei 52. 148.. ZN692.indb 87. Szacunki liczby zabitych żołnierze cywile ogółem. 28 000. 12 000. 40 000. 20 000 42 000 50 000– 60 000 40 000 300 000– 340 000 100 000 50 000. 12 000. 200 000. 100 000. Document 10. The Nanking Massacre [w:] J. Kingston, Japan in Transformation…, s. 147,. 1/30/08 1:21:59 PM.

(12) Robert Jakimowicz. 88. cd. tabeli 1 Źródła. Data. Wydział Historii, Nanking University Hora Tomio, Nankin daigyakusatsu (Wielka masakra nankińska), recenzja, wydanie Tanaka Masaaki, Nankin gyakusatsu no�� kyoka (Masakra nankińska również sfabrykowana) Hata Ikuhiko, Nankin jiken (Potworności nankińskie) Kaikosha, Nankin senshi (Historia nankińskich operacji wojskowych) Itakura Yoshiaki, Nankin jiken no Sujiteki kenkyu (Badania liczebne incydentu nankińskiego), Gunji Shigaku, vol. 26, no.1 Unemoto Masami, cytowany przez Itakurę (powyżej) Kabayama Koichi, Gendai yogo no kiso chishiki (Podstawowa wiedza o współczesnych przeliczeniach) Osaka Shoseki (wydawca), podręcznik dla japońskich szkół średnich Sala pamięci ofiar masakry nankińskiej (napis u głównego wejścia). 1979. Szacunki liczby zabitych żołnierze cywile ogółem 400 000. 1982. 200 000. 1984. bardzo nieliczne. 1986. 30 000. 10 000. 40 000. 1989. 16 000. 16 000. 32 000. 1990. 8 000– 11 000. 5 000– 8 000. 13 000– 19 000. 1990. 3 000– 6 000. 1996. 1 000 000. 1996. 200 000 300 000. Źródło: Ikuhiko Hata, The Nanking Atrocities: Facts and Fable, „Japan Echo” 1998, August, vol. 25, no. 2, s. 49.. Jak wynika z tabeli 1, rozbieżności w liczbach szacunkowych dotyczących masakry nankińskiej są ogromne. Ich rozpiętość sięga od kilku tysięcy do miliona. Nawet liczba, którą podał autor sporządzonej tabeli, rzędu 40 000, drastycznie odbiega od podanej w sali pamięci ofiar masakry nankińskiej, wynoszącej 300 000. W tym miejscu należy podkreślić, że strona chińska porównuje masakrę nankińską, jeśli chodzi o skalę, do Auschwitz i Holocaustu. Dramat tamtych wydarzeń pozostaje do dziś w pamięci tych Chińczyków, którym udało się przeżyć53. W latach dziewięćdziesiątych ChRL nie udało się uzyskać satysfakcjonujących przeprosin za agresję japońską, jak zdołała to osiągnąć Korea. 14 października Szerzej na temat zbrodni dokonanych przez Japończyków w Nankinie, zob. Li Haibo, Unforgivable Atrocity, ,,Beijing Review’’ 1995, August 14–20, vol. 38, nr 33, s. 14–22. 53. ZN692.indb 88. 1/30/08 1:22:00 PM.

(13) Kwestia podręcznikowa we współczesnych stosunkach…. 89. 2000 r. premier Zhu Rongji, w trakcie wizyty w Japonii, stwierdził w oświadczeniu, transmitowanym przez telewizję, że Chiny nigdy nie otrzymały wyrażonych na piśmie przeprosin za agresję Japonii przeciwko jego krajowi54. W październiku 2001 r. premier Junichiro Koizumi udał się do Chin, żeby poprawić stosunki między obu państwami. Obejrzał tam most Marco Polo i zwiedził muzeum upamiętniające wojnę chińsko-japońską 55. W kwietniu następnego roku Li Peng, pełniący wówczas funkcję przewodniczącego Stałego Komitetu Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych, złożył wizytę w Japonii z okazji trzydziestej rocznicy normalizacji stosunków chińsko-japońskich. W tym czasie premier Zhu Rongji oświadczył, że zapowiedziana na jesień 2002 r. wizyta Junichiro Koizumiego w Chinach będzie ważnym wydarzeniem obchodów rocznicowych i poinformował, że w tym roku pięć tysięcy obywateli chińskich odwiedzi Japonię, a dziesięć tysięcy japońskich Chiny56. W dniach 8–10 września 2002 r. Yoriko Kawaguchi, japoński minister spraw zagranicznych, złożyła wizytę w Pekinie, gdzie spotkała się z chińskim szefem tego resortu Tang Jiaxuanem57. W kolejnym roku 24 września doszło do spotkania nowego chińskiego ministra spraw zagranicznych Li Zhaoxinga z minister Yoriko Kawaguchi w Nowym Jorku przy sposobności sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych58. 7 października tego roku doszło do pierwszego spotkania między premierem Junichiro Koizumi i nowym premierem ChRL Wen Jiabao na Bali w Indonezji, tym razem z okazji spotkania na szczycie ASEAN+359. Jednak spotkania te, również z nowym kierownictwem chińskim, nie wniosły niczego nowego do sprawy podręczników. Wydaje się zatem, że zadowalające rozwiązanie tej kwestii u progu XXI wieku jest wyjątkowo trudne. Z kolei młodym Japończykom, nie znającym faktów historycznych przedstawionych w obiektywnym świetle, trudno jest zrozumieć żądania rządu chińskiego, natomiast łatwo przyjmować twierdzenia, iż kryje się 54. Visit by Chinese Premier [w:] Keesing’s Record… for October 2000, vol. 46, no. 10, s. 4381.. Visit by Prime Minister Junichiro Koizumi to the People’s Republic of China [w:] Press Conference 9 October 2001 [w:] http :// www. mofa.go.jp/announce/press/2001/10/1009html, s. 2. 55. 56 Prime Minister Koizumi’s Visit to China (Including the 30th Anniversary of the �� Normalization�� of Japan-China Relations) [w:] http: // www. mofa.go.jp/region/asia-paci/china/. Visit to the People’s Republic of China by Ms. Yoriko Kawaguchi, Minister for Foreign Affairs, September 2002 [w:] http: // www. mofa.go.jp/region/asia-pacific/china/fmv0209/overview.html 57. 58 Japan-China Foreign Ministers’ meeting on the Occasion of the General Assembly of the United Nations (Summary) 24 September 2003 [w:] http: //www. mofa.go.jp/region/n-america/us/ fmv0309/china.html. Japan-China Summit Metting at the ASEAN+3 Summit Meeting (Summary) October 2003 [w:] http: // www. mofa. go.jp/region/asia-paci/asean/pmv0310/china.html 59. ZN692.indb 89. 1/30/08 1:22:00 PM.

(14) 90. Robert Jakimowicz. za nimi jedynie propaganda60. Przeinaczanie najnowszej historii w podręcznikach szkolnych może mieć poważne następstwa. Brak dobrej znajomości przeszłości własnego narodu u młodszych pokoleń może prowadzić do powtórzenia błędów poprzednich generacji. Natomiast posiadanie przez nie wiedzy o konsekwencjach tragicznych wydarzeń, które miały miejsce w burzliwej przeszłości obu krajów, stanowi niewątpliwie poważną barierę na drodze do ewentualnego powtórzenia się historii. Jedną z możliwości rozwiązania kwestii podręcznikowej, a tym samym likwidacji ogniska zapalnego w stosunkach Japonii z ChRL może być powołanie mieszanej komisji podręcznikowej. Oczywiście samo powołanie komisji oraz przebieg jej prac napotkałoby na wiele trudności, ale wspólne osiągnięcie celu, jakim byłoby przedstawienie zarówno faktów historycznych, jak i ich interpretacji w obiektywnym świetle na łamach podręczników szkolnych byłoby ogromnym sukcesem. Pozwoliłby on przede wszystkim na usunięcie przeszkody w postaci upolityczniania i umiędzynarodawiania tej kwestii. W dalszej kolejności sukces ten stałby się ważnym elementem dynamicznie rozwijających się stosunków japońsko-chińskich. Issues Concerning Textbooks on Contemporary Japanese-Chinese Relations In this article the author presents one of the controversial problems in Chinese-Japanese relations – the issue of textbooks. Specifically, it is concerned with history textbook corrections made over the last several decades. Dispute between the two countries began in 1982, and continues today with no prospect for resolution in the foreseeable future. The conflict is so serious that the highest level of government in both countries has taken up the issue. The author attempts to illuminate the cause and scale of the conflict as well as the essential contents of corrections thus far made to textbooks. Finally, he stresses this issue’s significance for the younger generation in Japan and offers possible solutions to the problem.. 60 Na początku XXI w. kwestia podręcznikowa wciąż jest tematem budzącym w Japonii kontrowersje. Zob. m.in.: Another Textbook Flap, „Japan Echo” 2001, August, vol. 28, no. 4, s. 24–25; Atsushi Murai, Abolish the Textbook Authorization System [w:] tamże, s. 26–29; Takehiko Kariya, Questionable Premises in the History Textbook Debate [w:] tamże, s. 30–32; Kanji Nishio, Restoring Common Sense to the Teaching of History [w:] tamże, s. 33–35; Kiichi Fujiwara, History and Nationalism [w:] tamże, s. 46–40.. ZN692.indb 90. 1/30/08 1:22:00 PM.

(15)