Alicja Wójcik, Jan Jachymek
"Mniejszości narodowe w polskiej
myśli politycznej XX wieku", pod red.
Jana Jachymka, Lublin 1992 :
[recenzja]
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia 1, 273-276
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E С U R I E - S K L O D O W S К A
L U B L I N — P O L O N I A
VOL. I, SE C T IO К 1994
R E C E N Z J E I SP R A W O Z D A N IA
M n iejszo ści narod ow e w polskiej m yśli p o lity czn ej X X w ieku.
P o d redakcją Ja n a J a c h y m k a L ublin 1992, ss. 254
W ażnym i aktualnym problem em badaw czym p ozostają koncepcje odnoszące się do ustroju sp ołeczn o-p olityczn ego i gospodarczego Polski, form ułow ane przez partie i ruchy p olityczn e od czasu ich pow stania po w spółczesność. Istotn ą ich część stanow ią poglądy na kw estię p ołożen ia i roli m niejszości narodow ych w państw ie. Trudno b yło je pom i jać w sytu acji, gdy na obszarze ob jętym aspiracjam i politycznym i polskich ugrupowań w okresie zaborów , a po 1918 r. w granicach niepodległego państw a, zam ieszkiw ały liczne skupiska m niejszości narodow ych. R ola tej ludności w różnych płaszczyznach życia poli tycznego, gospodarczego, sp ołecznego i kulturalnego sk łan iała do poszukiw ania sposobów takiego uregulow ania w sp ółżycia narodow ości, które odpow iadałoby polskiej racji stanu i uw zględniało interesy m niejszości. K ażde z ugrupowań, kreśląc w izję bezpiecznego i sta bilnego państw a, jako jeden z warunków przedstaw iało koncepcję rozw iązania problemu m niejszości. Proponowano różne sposoby: od asym ilacji i em igracji po projekty autonom ii terytorialnej.
T em atyka narodowościow a w badaniach nad m yślą polityczn ą pojaw iała się często, głów nie jednak w kontekście szerszych problem ów, np. państw a, Kresów, polityki zagra nicznej i w ewnętrznej Polski, stosunków z krajam i sąsiednim i, działalności praktycznej i teoretycznej partii oraz polityków i pisarzy p olityczn ych .1
Próbę całościow ego przedstaw ienia poglądów głów nych ruchów politycznych: endecji, chadecji, konserw atystów , ludowców, socjalistów sanacji i kom unistów n a kw estię uregu low ania stosunków w płaszczyźnie państw o polskie —- m niejszości narodowe zawiera zbiór szkiców M n iejszo ści narodowe w polskiej m y śli p o lityczn ej X X wieku, p od redakcją Jana J a c h y m k a .
R ozw ażania w iększości A utorów koncentrują się na okresie II R zeczypospolitej, kiedy problem m niejszości narodow ych rzutow ał bardzo w yraźnie na stosunki w ew nętrzne i bez pieczeństw o państw a. N atom iast II w ojna św iatow a i lata po 1945 r. potraktow ane zo sta ły bardzo ogólnie. C zęściow o w ynika to z faktu zasadniczej zm iany struktury narodowej Pol
1 Szczegółow ą bibliografię zaw ierają poszczególne szkice niniejszego zbioru. Z najnow szych opracow ań zob. też: P olska m y śl p olityczna X I X i X X w ieku, t. V III. P olska — P olacy — m n ie js zo śc i narodowe. W roclaw , W arszaw a, K raków 1992.
ski w kierunku jej ujednolicenia oraz funkcjonowania system u ograniczającego warunki sw obodnego rozwoju m yśli politycznej. D opiero na gruncie przem ian dem okratycznych po 1989 r. n astąp ił w yraźny wzrost aktyw ności m niejszości narodow ych. Jednakże kw estie z tym zw iązane oczekują na podjęcie bardziej system atyczn ych badań.
Z asadniczą część rozważań poprzedza szkic Z. A d a m o w i c z a M n iejszo ści narodowe
w P olsce, prezentujący podstaw ow e informacje o strukturze narodowej, sytuacji prawnej,
formach aktyw ności grup narodowych. W części pierwszej odnoszącej się do II R zeczyp o spolitej A utor scharakteryzował m niejszości: U kraińców, B iałorusinów , Żydów, N iem ców , pod w zględem liczebności, rozm ieszczenia terytorialnego, struktury społeczno-zaw odow ej oraz aktyw ności gospodarczej i sp ołeczno-politycznej, w ykorzystując dotychczasow ą, b o g atą już literaturę przedm iotu.
Inny charakter m a druga część, odnosząca się do okresu po II w ojnie św iatow ej. Ograniczona baza źródłowa, skąpa literatura pozw oliły na ogólną charakterystykę zm ian w strukturze narodowej i położeniu m niejszości w Polsce. Bardziej interesująco prezentuje się okres po 1989 r., w którym A utor w yeksponow ał różne form y aktyw ności zw łaszcza N iem ców , Ukraińców i Białorusinów n a polu p olitycznym i sp ołeczn ym , ośw iatow ym i kulturalnym .
Opracowanie Ew y M a j M n iejszości narodowe w m yśli p o lityczn ej N arodow ej D e
m okracji 1 9 1 8 -1 9 3 9 otw iera rozważania o koncepcjach poszczególnych ugrupow ań p o
litycznych. Autorka sk u p iła się na dwóch głów nych partiach należących do tego zróż nicowanego nurtu: Związku Ludow o-N arodow ym (1919-19238) i Stronnictw ie N arodo w ym (1928 -1 9 3 9 ), odw ołując się tylko sporadycznie do poglądów innych grup, np. M ło dzieży W szechpolskiej. Stosunek endecji do m niejszości narodow ych pozostaw ał w ścisły m związku z ideą państw a narodowego, zajm ującą centralne m iejsce w m yśli politycznej ru chu. W dążeniu do państw a narodowego, nie tylko rządzonego, ale i zam ieszkanego przez jeden naród, m niejszości postrzegano jako zagrożenie dla jego istnienia. S tą d też propono w ano różne sposoby postępow ania w obec Ukraińców , Białorusinów , N iem ców i Żydów , w zależności od tego jak oceniano niebezpieczeństw o zagrażające dom inującej pozycji narodu polskiego i integralności terytorialnej państwa.
A nalizow ane koncepcje z o sta ły ukazane w kontekście bieżącej walki polityczn ej, a więc w związku nie tylko z ideologią narodową, ale i polityką państw a, na którą endecja do 1926 r. m iała znaczący w pływ .
N a w ystępow anie pew nych w ątków w m yśli endeckiej zbieżnych z chadecką zw rócił uwagę B ogusław P a w ł o w s k i w kolejnym szkicu: M n iejszo ści narodow e w m y śli po li
tyczn ej C h rześcijań skiej D em okracji. Stosunek chadecji do m niejszości narodow ych byl
podporządkow any również idei nadrzędności dobra narodu i konieczności budow y naro dowego państw a polskiego. Z kolei odw oływ anie się do ideologii chrześcijańskiej, uznanie wiary w Boga, m iłości O jczyzny i bliźniego, spraw iedliw ości społecznej i w olności jako zasad regulujących życie sp ołeczn e im plikowało głoszenie haseł o prawie każdego narodu do sw obodnego rozwoju. B. Paw łow ski wskazuje napew ne sprzeczności stanow iska ChD: z jednej strony w ypow iadało się przeciw uciskowi narodow em u i za prawem pielęgnow ania rozwoju narodowości, z drugiej zaś chciało, by państw o m iało polski charakter, a kluczow e decyzje znajdow ały się w rękach polskich.
A utor zw raca uwagę na różnicę stanow isk chadecji i endecji, m im o że obie g ło siły hasło nadrzędności polskiego interesu narodowego. W jego przekonaniu chadecy „unikali jednak krańcowości ocen endeków staw iających interes narodow y nad w szystk im i in n ym i.”
R óżnorodność koncepcji w ystępujących w ruchu konserw atyw nym przybliża opraco wanie W łodzim ierza M i c h a M n iejszości narodowe w m yśli p o lityczn ej kon serw atystów . Opierając się na bogatej p ublicystyce, A utor starał się pokazać jak w iele rozw iązań w aż
nego problem u narodow ościow ego proponow ał w ew nętrznie rozbity i slab y politycznie ruch. N a przykład w obec m niejszości żydowskiej konserw atyści proponowali sześć dróg po stępowania: pow strzym yw ania i spychania, asym ilacji, pacyfikacji, segregacji, ew akuacji i eksmisji: w obec ukraińskiej: „przeczekania” , ugody, sojuszu; w obec niemieckiej: pow strzy m yw ania i spychania, asym ilacji, przeczekania. B iałorusinów nie uznaw ano za naród a jed yn ie „masę w łościańską bez dorobku kulturalnego i aspiracji do sam odzielności” i re gulację ich p ołożenia w idziano w programie zespolenia Kresów z Polską.
O pracow anie Jana J a c h y m k a M n iejszości narodowe w m yśli p o lityczn ej ruchu ludo
wego ukazuje isto tę i ewolucję stanow iska ludowców w tej ważnej kw estii od ukształtow ania
ruchu do kresu II R zeczypospolitej. K oncepcje narodowościowe stan ow iły elem ent pro gram u walki o w yzw olenie narodowe i sp ołeczne chłopów , jakie form ułow ały ugrupow ania ludow e. Ludowcy pragnęli, by w olne i dem okratyczne państw o gw arantow ało w szystkim sw ym obyw atelom równe prawa, oczekując jednocześnie rzetelnego w yp ełn ian ia sp o czy w ających na nich obowiązków. A utor w skazał n a elem enty łączące zróżnicowaną w latach d w udziestych m yśl ludową, z drugiej zaś strony w ydobył to, co b yło odm iennego w stan o w isku poszczególnych partii. W ypracow ane koncepcje sta ły się następnie częścią programu obejm ującego wizję Polski Ludowej, jaką form ułowali ludow cy opierając się na ideologii agraryzmu.
Stanislaw M i c h a ł o w s k i w szkicu P roblem m n iejszo ści narodow ych w m yśli po li
ty c z n e j P o lsk iej P a r tii S o cja listyczn ej dowodzi ścisłego związku pom iędzy podstaw ow ym
celem socjalistów: n iepodległą, dem okratyczną i bezpieczną Polską, a stanow iskiem w kwe stii narodowościowej. P P S staw iając p ostu lat autonom ii terytorialnej dla m niejszości za m ieszkujących zwarcie w schodnie Kresy, pragnęła zw iązać Ukraińców i Białorusinów z
„R zeczypospolitą nie bagnetem i w ięzieniem , ale serdeczną nicią prawdziwego przyw ią zania nie asym ilacją narodowościową a państw ow ą” . Jednocześnie głoszono prawa tych narodów do niepodległości, zakładając, że pow stanie niepodległej Ukrainy i Białorusi, oddzielających Polskę od Rosji będzie słu ży ć zabezpieczeniu państw a. Projekt autonom ii kulturalnej dla m niejszości rozproszonych stanow ił kolejny elem ent wizji niepodległego państw a, które w sposób dem okratyczny pragnęło rozstrzygać skom plikowane problem y i zachow ać sw ą integralność terytorialną.
Szkic W aldem ara P a r u c h a K oncepcja kon solidacji państw ow ej. M n iejszo ści naro
dow e w m yśli p o lityczn ej obozu piłsudczykow skiego w latach 1 9 2 6 -1 9 3 5 stanow i próbę
oceny m iejsca i roli kw estii narodowościowej w m yśli programowej piłsudczyków . A utor dow odzi, że poglądy odnoszące się do m niejszości pozostaw ały elem entem szerszej kon cepcji konsolidacji państwowej, opierającej na gruncie takich wartości jak: „prym at pań stw a, solidarystyczna koncepcja narodu państwowego i w iara w historyczne posłannictw o M arszałka i jego grupy odw ołującej się do etosu niepodległościow ego” . Charakteryzując p olitykę piłsudczyków wobec m niejszości narodow ych, dow odzi, że nie b y ły traktowane jednolicie. Tworzono dla nich indyw idualne programy, starano się podchodzić do różnych grup selektyw nie i uw zględniać zróżnicowanie regionów R P zam ieszkałych przez m niejszo ści.
Specyfikę ujęcia problem u narodow ościow ego przez polskich kom unistów w okresie II R P pokazuje opracowanie K rystyny T r e m b i c k i e j M n iejszo ści narodowe w m yśli
p o lityczn ej K o m u n istyczn ej P a r tii Polski. W odróżnieniu od innych ugrupowań stojących
na gruncie realnie istniejącego państw a polskiego, cele partii kom unistycznej zakładały rew olucyjne obalenie dotychczasowej w ład zy i w prowadzenie socjalizm u na wzór radziecki. N ie zastanaw iano się w ięc, jak ułożyć stosunki narodowościowe, ale jak w ykorzystać fakt istnienia m niejszości dla koncepcji przejęcia w ładzy przez kom unistów . Interpretacja kom unistów prow adziła w konsekwencji do podw ażenia spoistości w ewnętrznej Polski, do
oderw ania od niej nie tylko Kresów w schodnich, ale G órnego Śląska i Pom orza. A utorka starała się w yjaśnić przesłanki tego stanow iska — w śród których n a czoło w ysuw ał się fakt odgórnego w ytyczan ia linii programowej przez czynnik zew nętrzny — M iędzynarodów ką K om unistyczną.
Opracowanie D anuty W i n i a r s k i e j - T w a r ó g M n iejszo ści narodowe w m y ś li p o li
tyczn ej S tron n ictw a D em okratycznego akcentuje obronę praw obyw atelskich m niejszości
przez ruch dem okratyczny ukształtow any w drugiej połow ie lat 30. A utorka sk u p iła się zw łaszcza na ukazaniu negatyw nego stanow iska w obec przejawów an tysem ityzm u. Zwraca też uwagę na projekty uregulow ania p ołożenia m niejszości słow iańskich, np. w form ie au tonom ii. Z ostały jednakże przedstaw ione zb yt pobieżnie i chaotycznie. G łębszej refleksji w ym agałaby też ew olucja postulatów ruchu dem okratycznego okresu w ojny i pierw szych lat pow ojennych, które A utorka zaledw ie dotyka.
Charakter przeglądu stanow isk w ybranych ugrupowań m a szkic A ntoniego M i e c z - k o w - s k i e g o M n iejszo ści narodowe w polskiej m yśli p o lityczn ej po I I w ojn ie św ia to w e j, co zresztą A utor zastrzega we w stępie. R ozw ażania rozpoczyna od p ostu latów narodo wościowych ugrupowań tw orzących rząd em igracyjny a n astępnie w chodzących w skład inspirowanej przez kom unistów K R N . W latach pow ojennych skupia uw agę na stosunku obozu rządzącego w obec N iem ców i Żydów. Stanow isku tem u przeciw staw ia postaw ę K o ścioła katolickiego. Spośród partii które d ziałają w spółcześnie, A utor om aw ia p ostu laty K P N , PSL , ZChN, SN , PC i P SN .
Zbiór zam yka opracowanie Grzegorza J a n u s z a U sytutow anie m n iejszo ści narodo
wych w społeczeń stw ie i polityce państw a polskiego po 19Ą5 r. A utor przybliża następujące
kwestie: liczebność, rozm ieszczenie terytorialne (dla czterech głów nych grup ilustracje na m apkach), w yznaw ana religia, aktyw ność n a rzecz obrony praw narodow ych, rozw ijanie kultury przez m niejszości narodowe w Polsce, ze szczególnym uw zględnieniem szkolnictw a w języku narodow ym .
Lektura książki nasuwa spostrzeżenia jak różne, niejednokrotnie sprzeczne, propozy cje i wnioski form ułow ały ugrupow ania w kw estii m niejszości narodow ych. Program y roz wiązań podporządkow ane b yły podstaw ow ym koncepcjom ustrojow o-politycznym : wizji państw a, jego funkcji, struktury, przew idyw anych uwarunkowań m iędzynarodow ych. N a stanow isko ugrupowań rzutow ały działania m niejszości narodow ych, zarówno w aspek cie w ew nętrznym , jak i na zew nątrz, ich postaw a w obec państw a i narodu polskiego. Ten aspekt nie został jeszcze w ydobyty w sposób zadow alający i pozostaje w ażnym p ostu latem badawczym .
Opracowanie oparte na solidnej p odstaw ie źródłowej stanow i isto tn y krok w badaniach nad m yślą polityczną.
Alicja W ó j c i k
W ito ld W o j d y ł o : K o n c e p c je s p o łe c z n o -p o lity c z n e S ta n is ła w a
Grabskiego. Toruń 1933
K siążka W itold a W ojdyły jest pośw ięcona w ybitnej postaci polskiej sceny politycznej końca X IX i pierwszej połow y X X w ieku Stanisław ow i G rabskiem u, który znany jest w spółczesnem u czytelnikow i jako działacz polityczny i ekonom ista — m yśliciel społeczny. W szakże w iedza o nim , o roli jaką odegrał jako polityk i człow iek nauki, b y ła d otąd zbyt ogólna. N adto napotykano na szereg opinii sprzecznych i uproszczeń.
