Ewa Wichrowska, Zbigniew Wichrowski
Materiały z cmentarzyska kultury łużyckiej z Opoczki Małej, pow. kraśnicki
O dkrycia stanow iska d o k o n ał p rzy p ad k o w o Z b i gniew W ichrow ski w lipcu 2006 r.1. Stanow isko zn aj duje się n a wysokiej skarpie nadw iślanej n a p o łu d n ie od z ab u d o w ań wsi O p o czk a M ała, gm . A n n o p o l, woj. lubelskie. Jego zasięg w yznacza w ystępow anie n a p o w ierzchni o w y m iarach około 70 x 50 m frag m en tó w ceram iki i spalonych kości. Teren nie jest u żytkow any obecnie rolniczo, sporadycznie służy do w ybierania piasku.
W kilku niew ielkich w ybierzyskach do strzeżo n o frag m en ty ceram iki. Szczególnie w je d n y m z nich tkw iły w profilu duże frag m en ty g ru b o ścien n y ch n a czyń, o b o k znajdow ały się frag m en ty spalonych kości. Sugerow ało to p ozostałość częściow o zniszczonego p o ch ó w k u ciałopalnego. N ie m ając m ożliw ości n a tychm iastow ej eksploracji znalezisko zabezpieczono2. W n ie d łu g im czasie w m iejscu znaleziska i od k ry w ek założono w ykop son d ażo w y w celu w yeksplorow ania obiektu. W p ozostałych w ybierzyskach oczyszczono profile, poszerzając je nieznacznie do m o m e n tu w y stępow ania m ateriału.
Po zdjęciu h u m u su n a głębokości 30 cm w czy sty m piasku ukazało się skupisko dużych fra g m e n tó w ceram iki. O d stro n y p ó łn o c n e j leżała n a b o k u p ra w ie w całości zachow ana część g ó rn a naczy n ia z w ylew em , o b o k o d p o łu d n ia d o ln a część tego sa m ego na czy n ia u ło żo n a d n e m do g ó r y W okół w w a r stw ie p iask u w ystąpiły kolejne frag m en ty ceram iki oraz sp alo n e kości. N ieduża ich część znajdow ała się
1 D oszło do niego w trakcie spaceru po wiślanej skarpie w czasie p rzerw y w uroczystym posiedzeniu sesji Rady M iasta i G miny A nnopol, z okazji 10 rocznicy odzyskania praw m iej skich, na której w spółautor głosił prelekcję o zabytkach arche ologicznych na terenie gm iny A nnopol.
2 Poinform ow ano o nim W ojewódzkiego Konserw atora Zabytków w Lublinie oraz U rząd M iasta i G m iny w A nnopolu.
ró w n ież w ew n ątrz naczynia. W części spągow ej w okół jego fra g m en tó w rysow ało się n iezb y t w id o czn e zaciem n ie n ie o w y m ia rach 50 x 40 cm w p o staci szarej ziem i z piaskiem zaw ierającym d ro b n e frag m en ty ceram iki
i spalone kości. P raw d o p o d o b n ie jest to p o zo stało ść w kopu, w k tó ry m n a tra fio n o n a grób. Z ap ew n e też znalazca w y b rał nieśw iad o m ie część zaw artości g ro bu. Św iadczy o ty m zaró w n o ch a ra k te r w ystępow ania znaleziska, ja k też jego n ie k o m p letn o ść i niew ielka ilość kości. P ra w d o p o d o b n ie w zespole znajdow ały się jeszcze m isa i przystaw ka, o czym m oże św iadczyć o b ecn o ść niew ielkich fra g m en tó w in n y ch form n a czyń w pobliżu.
Materiał
W trakcie prac ratow niczych uzyskano n astępujący m a teriał ceram iczny:
a) 36 frag m en tó w dużego naczy n ia (urny) - w y lew lekko zaokrąglony, poniżej rząd d o okolnych dziurek oraz listw a z głębokim i o dciskam i p a l ców, w idocznych ró w n ież w m iejscach, w k tó ry ch listw a się nie zachow ała; p o d w ylew em w ygładzone, poniżej listw y aż do d n a ch ro p o - w acone ze śladam i m iejscow ego pionow ego obm azyw ania; naczynie w ylepione n ie sta ra n nie; p o w ierzch n ie zew n ętrzn e b ru n a tn e ; p o do b n ie ja k przełam y, k tó re m iejscam i są b arw y siwej; dom ieszka tłu czn ia granatow ego, kw arcu i ceram iki; z rek o n stru o w an e naczynie m a: w y sokość 38-39 cm , średnicę w ylew u 24 cm , śre d nicę d n a 14,8 cm (ryc. 1; 2);
Ewa W ichrow ska, Zbigniew W ichrow ski
Ryc. 1. Opoczka Mała, pow. kraśnicki. Grób 1 w trakcie eksploracji. Fot. Z. Wichrowski.
Fig. 1. Opoczka Mała, Kraśnik district. Grave 1 during exploration. Photo by Z. Wichrowski.
b) frag m en t cienkościennego n aczynka - kubka lub m iseczki o śred n icy w ylew u 10 cm z b rz e giem n iezn aczn ie w ychylonym n a zew nątrz (ryc. 3: 1);
c) 7 frag m en tó w naczyń cienkościennych o p o w ierzch n iach gładkich, b ru n a tn y c h , w tym je d en w ylew z zachow anym o tw o rk iem p o d kraw ędzią, n iep rze k łu ty m do koń ca i frag m en t niedużego uszka lub guzka (ryc. 3: 2);
d) 8 frag m en tó w naczynia cienkościennego - m isy lub p o p ieln icy o p o w ierzch n iach w ygładzo nych, w ew n ętrzn y ch b ru n a tn y c h , zew nętrznych czarnych; dom ieszka d ro b n eg o tłu czn ia k a m ie n ia i piasku; je d en u łam ek zd o b io n y u k ośnym i nacięciam i (ryc. 3: 3);
e) 20 frag m e n tó w ceram iki o p o w ierzch n iach b ru n a tn y c h ze śladam i obrzu can ia, m ogących p o ch o d zić z urny.
P o n ad to z w arstw y uzyskano 6 o d łu p k ó w k rz e m iennych. Ich zw iązek z zespołem g ro b o w y m jest tru d n y do ustalenia. K olejne dw a o d łu p k i zn ajd o w a ły się w piask u w y p ełn iający m zniszczone naczynie. M oże to być oczyw iście zw iązek przypadkow y.
N iezależnie o d tych m ateriałó w z p o w ierzch n i stanow iska oraz z kilku sąsiednich niew ielkich d o ł ków rów nież p raw d o p o d o b n ie pow stałych w skutek w ybierania piask u w ydobyto 26 frag m en tó w g ru b o - i cienkościennych ceram iki, przew ażnie o b ru n a tn y c h p ow ierzch n iach , częściow o obrzuconych (ryc. 3; 4). P o n ad to zeb ran o 9 o d łu p k ó w krzem iennych oraz k il k anaście frag m en tó w spalonych kości. W szystkie o d łu p k i n a stan o w isk u p o ch o d zą z k rzem ien ia szarych tu ro ń sk ich , w ty m św ieciechow skiego3.
Analiza
W szystkie w y m ien io n e frag m en ty ceram iki m ogą p o ch o d zić z jednego zniszczonego grobu, z którego zachow ała się w iększość dużej popielnicy, m oże p o z o stałość drugiej p o p ieln icy lub misy. Część uzyskanej ceram iki z w yk o p u m oże oczyw iście p o ch o d zić też z in n y ch zniszczonych grobów .
3 Ten niew ielki zbiór zabytków krzem iennych stanow i o d rębne opracow anie autorstw a Jerzego Libery (w tym tom ie).
Materiały z cm entarzyska ku ltu ry łu życkie j z O p o czki Małej
Ryc. 2. Opoczka Mała, pow. kraśnicki. Popielnica z grobu 1. Rys. Z. Wichrowski Fig. 2. Opoczka Mała, Kraśnik district. Urn from grave 1. Drawn by Z. Wichrowski.
Ewa W ichrow ska, Zbigniew W ichrow ski
Ryc. 3. Opoczka Mała, pow. kraśnicki. Ceramika: 1-3 - z w ykopu; 4 - z powierzchni. Rys. Z. Wichrowski
Fig. 3. Opoczka Mała, Kraśnik district. Pottery: 1-3 - from the trench, 4 - from the surface. Drawn by Z. Wichrowski.
W ydobyte naczynie, ja k i po zo stałe frag m en ty naczyń m o żn a b ezsp o rn ie łączyć z p ó źn ą fazą g ru p y tarnobrzeskiej k u ltu ry łużyckiej. W ystępują o ne czę sto w śró d m ateriałó w tego okresu głów nie n a c m e n tarzyskach. Liczne analogie m o ż n a znaleźć w B udach Ł ańcuckich, pow. łańcucki, stan. 1, K napach, pow. tarn o b rzesk i, stan. 1, M okrzyszow ie (obecnie cz. T arnobrzega), stan. 1, Rzeszowie, stan. 25, Trzęsów- ce, pow. kolbuszow ski, stan. 1, także w Turbii, stan. 2 i W oli Rzeczyckiej, stan. 1 - obie m iejscow ości pow. stalow ow olski (K. M oskw a 1976, s. 59, 173, 214, 307), a w ięc zaró w n o n a rd zen n y m teren ie g ru p y ta rn o brzeskiej (S. C zopek 1996, tabl. IV: 4; XXXVI:1; 2001, tabl. LXXIX: 7, LXXXIV: 3), jak i w pobliskim Kosinie, pow. k raśn ick i (J. M iśkiew icz, T. W ęgrzynow icz 1974, tabl. I: 9, 10; II: 6; III: 2; VIII: 20; IX: 14; XIII: 4). W ar to podkreślić b ard zo bliskie p o d o b ień stw o ceram iki z O poczki M ałej do m ateriałó w z pobliskich Bliskowic, pow. kraśn ick i (J. G u rb a 1965, ryc. 1: 2), czy na o d k ry ty m n ied aw n o ciekaw ym stanow isku w K rupach, pow. lubartow ski (W. M isiew icz 2003, ryc. 4: 1, 6; 5: 1, 2; 7: 2; 2001, ryc. 3: 3, 5; 4; 5: 1). A nalizow ane naczynie op ró cz w ystępow ania dziurek p o d kraw ędzią i d o o - kolnej listw y z d o łk am i palcow ym i charakteryzuje się sm ukłością i słabym profilow aniem , znajdując idealne o d p o w ied n ik i na w y m ienionych stanow iskach.
D y sp o n u jąc ta k n iew ielk ą p ró b k ą m a teriałó w należy w stęp n ie przyjąć, że je st to k olejny p u n k t na n a d w iśla ń sk im szlaku ro z p rz e strz e n ia n ia się g r u p y tarn o b rz e sk ie j. N ie m o że m y n a to m ia st n a razie stw ierd zić, czy je st to „ty p o w e” p o p ie ln ic o w e c m e n tarzy sk o tej grupy, czy też należy się liczyć z in n ą fo rm ą o b rz ą d k u p o g rzeb o w eg o , p o d o b n ą ja k n a w y m ie n io n y c h wyżej stan o w isk ach , gdzie w y stęp o w ały p o c h ó w k i w sp alo n y ch d re w n ia n y c h k o n stru k c ja c h sk rzy n io w y ch łączo n y ch z w p ły w am i w sch o d n im i. W ielkość o b ie k tu w yznacza z a rejestro w an y zasięg m a te ria łu n a p o w ie rz c h n i ow alu o w y m ia ra c h 50 x 70 m . P o n iew aż n a całym o b szarze w y stęp u ją też sp alo n e kości, m a m y p ra w d o p o d o b n ie d o czy n ien ia z c m e n tarzy sk iem , k tó reg o p o w ie rz c h n ię m o żem y o kreślić n a o k oło 35 arów. P oszerzenie d w ó ch n ie d u ży ch w y k o p ó w o b o k ro zk o p a n e g o g ro b u w części p o łu d n io w e j o b sz a ru nie d o p ro w a d z iło do o d k ry c ia in n y ch obiektów , p o z a p o je d y n c z y m i fra g m e n ta m i ce ram ik i i sp a lo n y ch kości. W ydaje się, że w w y k o pie 1 u ch w y co n o p o łu d n io w y skraj cm en tarzy sk a. B ardzo d ro b n e , n ieliczn e fra g m e n ty cera m ik i z a re je stro w a n o n a sąsied n im , p o ło ż o n y m o d s tro n y p o łu d n io w e j w zn iesien iu . M oliw e, że zo stały o ne p rz e m ie sz cz o n e p rz ez w ia tr (te re n w ydm ow y) lub w in n y sposób. Z w iązek p o zy sk an y ch m a te ria łó w
Materiały z cm entarzyska ku ltu ry łu ż yc k ie j z O p o czki Małej
k rz em ien n y ch z c m e n ta rz y sk ie m tr u d n y je st do o k reślen ia n a ty m e tap ie b a d a ń .
Zw raca uw agę b ra k w zespole ceram iki ew id e n tnie starszej o d wyżej opisanej. Tylko je d en frag m en t naczynia m oże ew en tu aln ie p o ch o d zić z neo litu lub początku epoki brązu. Jest o n je d n a k m o c n o znisz czony i p ra w d o p o d o b n ie przepalony, nie m oże w ięc o tym zw iązku przesądzić. Z drugiej stro n y w ie lo k ro t nie p o d k reślan o w ykorzystyw anie surow ca k rz e m ie n nego bard zo długo, d o wczesnej epoki żelaza w łącznie, szczególnie n a o b szarach zasobnych w ten surow iec. Trzeba zaznaczyć, że jest to rejon eksploatacji k rz e m ienia św ieciechow skiego z głów nym jego o śro d k iem w niedalekim Świeciechow ie (B. Balcer 1971; J. Libera, A. Z akościelna 2002), a w ięc w b e zp o śred n im sąsiedz tw ie stanow iska w O poczce M ałej. N ależy pam iętać, że na teren ie pobliskiego K opca zlokalizow ano i częś ciowo p rze b a d a n o dw ie p raco w n ie krzem ieniarskie, w których p ro d u k o w a n o p rzed e w szystkim półksię- życowate noże sierpow ate (M . Florek, J. Libera 1994; B. Bargieł, J. L ibera 1995). O statn io u d o k u m e n to w a no b ezsp o rn ie eksploatację i w ykorzystanie surow ca
św ieciechow skiego przez lu d n o ść k u ltu ry łużyckiej na pobliskiej osadzie w K osinie, pow. kraśniki, stan. 10 (B. Bargieł, J. G u rb a 1986). N ierzadko spotyka się też frag m en ty k rzem ien i w zespołach grobow ych.
O d k ry te cm entarzysko w O poczce M ałej było do tej p o ry niez n an e w literaturze. N iew ykluczone jed n ak , że m o ż n a go identyfikow ać ze zniszczonym cm entarzyskiem k u ltu ry łużyckiej o d k ry ty m jeszcze w latach 20. przez M ichała D rew kę (1929, s. 283; także S. N osek 1957, s. 273). Stopień dew astacji, stanow iska z O poczki, ja k też d o k ład n y jego zasięg nie są m ożliw e do określenia bez dalszych b a d a ń w ykopaliskow ych.
Z n aczn a część tych piaszczystych nadw iślańskich te re n ó w zajęta jest obecnie p rzez nieużytki. W zw iąz k u z coraz szybciej p o stęp u jącą ro z b u d o w ą okolicz nych wsi pow staje n a ich teren ie coraz więcej dzikich p iaskow ni, k tóre zagrażają stan o w isk o m archeologicz nym , bardziej niż o rk a i procesy w ydm ow e. W ydaje się, że w skazana byłaby w zw iązku z ty m w eryfikacja b a d a ń AZP, zwłaszcza, że n a w ielu o bszarach z m ie n io n o form y zag o sp o d aro w an ia te re n u i n iek tó re m iejsca są bardziej d o stęp n e do p e n etrac ji niż p rzed laty4.
Literatura
B a r g i e l Barbara, G u r b a Jan
1986 Niedatowany kopiec ziem ny na osadzie kultury łużyckiej (stan. 10) w Kosinie, gm. Annopol, woj. tarnobrzeskie. W: Spraw ozdania z badań teren o
wych K atedry A rcheologii UMCS w 1985 roku, red. J. Gurba. Lublin, s. 28-32.
B a r g i e ł B arbara, L i b e r a Jerzy
1995 Drugi sezon badań pracowni przykopalnianych kultury łużyckiej w Kopcu. W: Spraw ozdania
z b adań terenow ych K atedry A rcheologii UMCS w 1994 roku, red. J. Gurba. Lublin, s. 13-16. B a l c e r Bogdan
1971 Kopalnia krzemienia w Świeciechowie-Lasku, pow. Kraśnik w świetle badań 1967 r. W iadom ości A r
cheologiczne 36: 1, s. 71-132. C z o p e k Sylwester
1992 Południowo-wschodnia strefa kultury pomorskiej.
Rzeszów.
1996 Grupa tarnobrzeska nad środkowym Sanem i dol nym Wisłokiem. Studium osadniczo-kulturowe.
Rzeszów.
1997 Uwagi o kulturze łużyckiej na Lubelszczyźnie. A r
cheologia Polski Środkow owschodniej 2, s. 210- 226.
2001 Pysznica, pow. Stalowa Wola, stan. 1. Cmentarzy sko ciałopalne z przełomu epoki brązu i żelaza.
Rzeszów. D r e w k o M ichał
1929 Sprawozdania z czynności Państwowego Konser watora Zabytków Przedhistorycznych na okręg lubelski [rok 1924, 1925, 1926]. W iadom ości A r
cheologiczne 10, s. 281-285.
F l o r e k M arek, L i b e r a Jerzy
1994 Pierwszy sezon badawczy przykopalnianych pra cowni w rejonie wychodni krzemienia świecie chowskiego w Kopcu. W: Spraw ozdania z badań
terenow ych K atedry A rcheologii UMCS w 1993 roku, red. J. G urba. Lublin, s. 3-14.
G u r b a Jan
1965 Grób kultury łużyckiej w Bliskowicach, pow. Kraś nik. W iadom ości A rcheologiczne 31:2- 3, s. 274-
276. L i b e r a Jerzy
2008 Zabytki krzemienne znalezione na stanowisku kultury łużyckiej w Opoczce Małej, pow. kraśnicki
(w tym tom ie). L i b e r a J e r z y , Z a k o ś c i e l n a A nna
2002 Złoża krzemieni turońskich w przełom owym odcinku Wisły. W: K rzem ień świeciechowski
w pradziejach. M ateriały z konferencji w Ryni 22-24.05.2000, red. B. M atraszek, S. Sałaciński. Warszawa, s. 93-108. Studia nad G ospodarką Su row cam i K rzem iennym i w Pradziejach 4. M i s i e w i c z W aleria
2000 Drugi sezon badań na cmentarzysku ciałopalnym w Krupach, pow. Lubartów, stan. 1. Archeologia
Polski Środkow owschodniej 5, s. 63-71.
4 G m ina A nnopol m a dotąd nieuchw alony miejscowy plan zagospodarow ania przestrzennego, weryfikacja AZP pozw oli łaby zarów no to, jak i inne stanow iska zweryfikować bądź za rejestrow ać i um ożliw ić ich ochronę.
Ewa W ichrow ska, Zbigniew W ichrow ski
2003 W yniki trzeciego sezonu badań na cmentarzysku kultury łużyckiej we wsi Krupy, gm . Michów, pow. Lubartów. A rcheologia Polski Środkow ow schod
niej 6 (2001), s. 76-87.
M i ś k i e w i c z J a n , W ę g r z y n o w i c z Teresa
1974 Cmentarzysko kultury łużyckiej z Kosina, pow. Kraśnik. W iadom ości A rcheologiczne 39: 2,
s. 131-204.
M o s k w a Kazimierz
1976 Kultura łużycka w południowo-wschodniej Polsce.
Rzeszów. N o s e k Stefan
1957 Materiały do badań nad historią starożytną i wczes nośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu.
Lublin. Annales U niw ersytetu M arii Curie Skło dowskiej F 6 (1951).
Material from the cem etery o f the Lusatian culture in Opoczka Mała, Kraśnik district
/sum m ary/The site has been found accidentally by one o f the authors. N um erous p o tte ry sherds and b u rn t bones have been uncov ered on the area o f 30 ares o f uncultivated land situated on a high eastern enscarpm ent o f the Vistula River. The area is oval-shaped, elongated an d m easures 70 x 40 meters. In a small w orking o f an old sand m ine, large fragm ents o f p o ttery and bones w ere found in the profile. The finds were secured to be later explored in an archaeological excavation. Just below the hum us large fragm ents o f an u rn were found, the upper sec tion o f w hich was lying on the side, w hile its lower part, lying b o tto m up was found im m ediately next to the upper one. In the low est p a rt aro u n d th e vessel som e darker areas w ere o b
served w hich m ight be the rem ains o f a burial pit. M ost p ro b ably, th e vessel was dam aged in m o d ern times. N ear it and on the ground, m ore th an 50 sherds o f p o ttery w ere found, in cluding som e w ith brow n, roughened surfaces, fragm ents of thin-w alled sm oothed p o ttery (e.g. a sm all mug) an d sherds of po ttery w ith blackened surfaces.
Similar p o ttery is connected w ith the later phase o f the Tarnobrzeg culture from the HaD period. Also, p o ttery like this can be found in the Rzeszów region and the nearby settlem ent o f Kosin as well as the unusual cem eteries w ith burials in b urnt w ooden structures in Bliskowice (K raśnik district) an d K rupy (Lubartów district). M g r E w a W ic h r o w s k a M g r Z b ig n ie w W ic h r o w s k i M u z e u m R e g io n a ln e w K r a śn ik u Ul. P iłs u d s k ie g o 7 2 3 - 2 0 0 K ra śn ik zbiwich@wp.pl
