Motywy pozytywne i negatywne w procesie tworzenia mikroprzedsiębiorstw w Polsce

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 774. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Marek Szarucki Katedra Analiz Strategicznych. Agnieszka Wałęga Katedra Statystyki. Motywy pozytywne i negatywne w procesie tworzenia mikroprzedsiębiorstw w Polsce 1. Uwagi wstępne Decyzja o założeniu własnej firmy jest złożonym procesem. Wpływają na nią zarówno czynniki endogeniczne, a więc związane osobą przyszłego przedsiębiorcy, jak również czynniki egzogeniczne. Wśród nich wymienić można aktualną sytuację makroekonomiczną kraju oraz sytuację w branży, w której będzie prowadzona działalność gospodarcza. Ciekawe wydaje się zatem analizowanie motywów tworzenia przedsiębiorstw. Zagadnienie to jest relatywnie nowe w przypadku Polski, jeżeli weźmie się pod uwagę okres transformacji gospodarki w kierunku modelu rynkowego1. Celem opracowania jest próba wskazania czynników decydujących o wyborze deklarowanych motywów rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej za pomocą modeli regresyjnych na przykładzie Polski.. 1 Por. T. Domański, Uwarunkowania tworzenia małych przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1992..

(2) 104. Marek Szarucki, Agnieszka Wałęga. 2. Podstawy teoretyczno-metodologiczne analizy motywów rozpoczęcia działalności gospodarczej Nie sposób sklasyfikować większości różnorodnych powodów rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej2 lub, inaczej ujmując, prowadzenia swojego przedsiębiorstwa3. Zgodnie z poglądami D. Deakinsa i G. Whittama, bodźce motywujące nowych przedsiębiorców wiążą się z pozytywnymi lub negatywnymi czynnikami4. Jednym z takich pozytywnych czynników są aspiracje przedsiębiorcze związane z założeniem własnej firmy, takie jak na przykład: chęć bycia niezależnym, zostania swoim szefem oraz osiągania sukcesów w biznesie. Negatywne motywacje mogą być kojarzone z dyskomfortem lub dyskryminacją w poprzedniej pracy. W tym przypadku, nie jest to niezależny wybór, lecz raczej konieczność z powodu braku alternatywnego zatrudnienia lub niewystarczające dochody płynące z innej formy zarobkowania. Zgodnie z celem oraz założeniami niniejszego opracowania, została przyjęta określona klasyfikacja czynników determinujących rozpoczęcie działalności gospodarczej na własny rachunek. Klasyfikacja ta powstała w wyniku krytycznej analizy literatury przedmiotu5 oraz badań praktycznych prowadzonych w różnych ośrodkach naukowych6. Po przeprowadzonej analizie dokonano podziału motywacji na dwie grupy, tj. na motywy pozytywne oraz negatywne (tabela 1).. 2 Działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły, Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej, Dz.U. 2004, nr 173, poz. 1807, art. 2.. Teoria przedsiębiorstwa. Wybrane zagadnienia, red. S. Kasiewicz i H. Możaryn, SGH, Warszawa 2004. 3. 4 D. Deakins, G. Whittam, Business Start-up: Theory, Practice and Policy [w:] Enterprise and Small Business. Principles, Practice and Policy, eds. S. Carter, D. Jones-Evans, Finanicial Times, Harlow 2000. 5 D.J. Storey, Understanding the Small Business Sector, International Thomson Business Press, London, UK, 1994; P. Burns, J. Dewhurst, Small Business and Entrepreneurship, MacMillan Press, Basingstoke, UK, 1996; Przetrwanie i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, red. F. Bławat, VM Group, Gdańsk 2004.. N.M. Carter, W.B. Gartner, K.G. Shaver, E.J. Gatewood, The Career Reasons of Nascent Entrepreneurs, „Journal of Business Venturing” 2003, vol. 18 (1), s. 13–39; K.D. Hughes, Pushed or Pulled? Women’s Entry into Self-Employment and Small Business Ownership, „Gender Work and Organization” 2003, vol. 10 (4), s. 433–454. 6.

(3) Motywy pozytywne i negatywne…. 105. Tabela 1. Typologia badanych motywów według sposobu stymulowania Motywy pozytywne. Potrzeba niezależności Potrzeba rozwoju osobistego Kontynuacja tradycji rodzinnej Chęć wykorzystania szansy rynkowej Łączenie pracy z życiem osobistym Zamiana hobby w interes Chęć zarobienia większych pieniędzy. Motywy negatywne. Bezrobocie lub obawa przed utratą pracy Niezadowolenie z poprzedniej pracy Alternatywa zmiany miejsca zamieszkania. Źródło: opracowanie własne.. Według N.M. Carter, niezależność oraz rozwój osobisty są kluczowymi czynnikami motywującymi do założenia własnej firmy7. Niezależność może być opisana jako chęć wolności, kontroli oraz elastyczności w stosunku do posiadanego czasu wolnego, natomiast rozwój osobisty – jako motyw związany z dążeniem do nakreślonych celów prywatnych8. Na kolejnym miejscu wymienia się kontynuację tradycji rodzinnych – czynnik, często postrzegany jako znaczący bodziec, aby zostać przedsiębiorcą i zgodnie z tradycją kontynuować prowadzenie firmy rodzinnej9. Bezcenne doświadczenie zdobyte od starszych członków rodziny sprawia, że jest to jedna z łatwiejszych dróg zostania przedsiębiorcą10. Odrębnym motywem jest chęć wykorzystania szansy rynkowej – klasyczny motyw, często określany jako dążenie osób do wypełnienia luki rynkowej, oferując pożądany przez konsumentów produkt11. R.A. Baron stwierdził, że identyfikacja ewentualnej szansy ekonomicznej może być pierwszym krokiem rozwoju przedsiębiorczości12. Autor tłumaczy przyczynę założenia nowej firmy tym, że osoba jest przekonana, że odkryła dotychczas niewykorzystaną szansę i jako pierwsza po wejściu na rynek czerpać może korzyści z zagospodarowanej niszy. Możliwość łączenia pracy z życiem osobistym jest istotnym zachęcającym czynnikiem do założenia własnego przedsiębiorstwa. Studenci lub rodziny z małymi dziećmi chętnie prowadzą interesy poza uczelnią lub domem. Jest to 7 8. N.M. Carter i in., op. cit. Ibidem.. Ł. Sułkowski, Organizacja a rodzina. Więzi gospodarcze w życiu gospodarczym, TNOiK, Toruń 2004. 9. J. Jeżak, W. Popczyk, A. Winnicka-Popczyk, Przedsiębiorstwo rodzinne. Funkcjonowanie i rozwój, Difin, Warszawa 2004. 10. 11. J.A. Schumpeter, Capitalism, Socialism and Democracy, Routledge, London, UK, 1992.. R.A. Baron, The Cognitive Perspective: A Valuable Tool for Answering Entrepreneurship’s Basic „Why” Questions, „Journal of Business Venturing” 2004, vol. 19 (2), s. 221–239. 12.

(4) 106. Marek Szarucki, Agnieszka Wałęga. szczególnie ważny motyw w przypadku przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety13. Zamiana hobby w interes opisywana jest jako chęć spędzania większej ilości czasu na zajmowaniu się ulubionym zajęciem. Ludzie często zaczynają pracować w dziedzinie związanej z własnym hobby, postrzeganej jako najlepsza do rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej. Pracując w tym obszarze, są oni zazwyczaj dobrze zorientowani w tym, co lubią i chcą osiągnąć, i dlatego robią to z wielkim zapałem i energią. M.C. Pullen i L. Walters dzielą się własnym doświadczeniem i podają, w jaki sposób transponować można hobby w interes14. Pamiętać jednak należy o wielu negatywnych skutkach wiążących się z prowadzeniem tego rodzaju firmy, a także często występującym u hobbystów-przedsiębiorców „wypaleniem”. Ostatnim pozytywnym czynnikiem w przyjętej klasyfikacji jest chęć zarabiania więcej pieniędzy (motywy finansowe) ilustrujące korzyści płynące z działalności gospodarczej. E.J. Douglas i D.A. Shepherd twierdzą, że są to najmniej istotne motywy rozpoczynania własnej działalności gospodarczej, z czym trudno się zgodzić15. Podsumowując, motywami pozytywnymi nazywamy takie, które wywołują przedsiębiorczą motywację. Siła wpływu pozytywnych motywacji zależy od wielu różnych czynników otoczenia zewnętrznego, m.in. gospodarczych, politycznych, prawnych itd., a także od osobistych cech przedsiębiorcy, takich jak: płeć, wiek, poziom wykształcenia, przynależność etniczna lub pochodzenie społeczne. Druga grupa motywacji przedsiębiorczych zawiera motywy negatywne. Rozpatrując motywy negatywne, M.J. Dollinger stwierdza, że ludzie znajdujący się w niekorzystnych warunkach wybierają samozatrudnienie16. Jako niekorzystne warunki autor wymienia zwolnienie z pracy, znudzenie lub irytacja, średni wiek, rozwód lub posiadanie statusu uchodźcy. Bezrobocie, jako pierwszy czynnik negatywny, jest znaczącą siłą, prowadzącą do zatrudnienia na własny rachunek. Osoba bezrobotna lub mająca niewystarczające dochody uzależnia się od alternatywnych źródeł dochodów, np. od systemu opieki 13 E. Sundin, C. Holmqvist, Kvinnor som företagare. Osynlighet, mångfald och anpassning, Liber Malmö 1989; G. Lönnbring, Självständighetens former. Kvinnoföretagande på värmländsk landsbygd, Ph.D. Dissertation, Karlstad University 2003. 14 M.C. Pullen, L. Walters, You Can Make Money from Your Hobby: Building a Business Doing What You Love, Broadman and Holman Publ., Nashville, TN, 1999.. E.J. Douglas, D.A. Shepherd, Self-Employment as a Career Choice: Attitudes. Entrepreneurial Intentions, and Utility Maximization, „Entrepreneurship: Theory and Practice” 2002, vol. 26 (3), s. 81–90. 15. M.J. Dollinger, Entrepreneurship: Strategies and Resources, Prentice Hall, Upper Saddle River, NJ, 1999. 16.

(5) Motywy pozytywne i negatywne…. 107. społecznej. Alternatywą bezrobocia oraz pobierania zapomogi socjalnej może być rozpoczęcie pracy na własny rachunek, szczególnie wśród imigrantów17. Zwolnienie z pracy wydaje się ważnym czynnikiem motywującym do rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej, szczególnie gdy inne możliwości znalezienia pracy są ograniczone. W obecnym czasach prawdopodobieństwo utraty pracy jest wyższe niż wcześniej dzięki rozwojowi nowoczesnych technologii, które usprawniając produkcję oraz proces świadczenia usług, równocześnie zmniejszają zapotrzebowanie na pracowników. W kształtowaniu zachowania pracownika ważną rolę odgrywają emocje. Kolejny czynnik negatywny – konflikty z poprzednim pracodawcą, wymieniany przez D.R. Stokesa, może być rozpatrywany jako przyczyna niezadowalających stosunków w pracy18. Założenie własnej firmy postrzegane jest przez pracownika jako alternatywa powstałej negatywnej sytuacji. Ostatnim czynnikiem negatywnym w przedstawionej powyżej klasyfikacji jest niezadowolenie z poprzedniej pracy. Czynnik ten wywołuje frustrację i zdenerwowanie w stosunku do kierowników podejmujących decyzje mające ujemne skutki dla zatrudnionych w przedsiębiorstwie. Wyniki badań J. Bailey’a potwierdzają, że część niezadowolonych pracowników po rezygnacji z dotychczasowej pracy w organizacji zostaje prosperującymi przedsiębiorcami19. Przedstawiona powyżej analiza pozwala na stwierdzenie, że podział na osoby „zmuszone” i „zachęcone” do rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej nosi dwoisty charakter, ponieważ motywacje mogą wzajemnie się uzupełniać. Przykładem tego mogą być osoby zmuszone przez bezrobocie, które często kierują się pozytywnym bodźcem zarabiania pieniędzy. Podobnie większość osób, rozważających szanse lub pragnących niezależności, wciąż potrzebuje pewnej presji żeby podjąć właściwą decyzję20. Zaprezentowana powyżej szczegółowa analiza pozytywnych i negatywnych motywacji przedsiębiorców jest podstawą do określenia metody badania tych problemów. Wybrane motywy21 odzwierciedlają najczęściej spotykane w literaturze krajowej i zagranicznej motywacje przedsiębiorcze. Ponadto dodany został, niespotykany wcześniej w literaturze przedmiotu, motyw negatywny, jakim jest alter17 M. Hammarstedt, Immigrant Self-employment in Sweden – Its Variation and some Possible Determinants, „Entrepreneurship and Regional Development” 2001, vol. 13, (2), s. 147–161. 18. D.R. Stokes, Small Business Management, Continuum, London, UK, 2002.. J. Bailey, Anger Can Power the Creation of New Companies, „Wall Street Journal – Eastern Edition” 2002, vol. 239 (108), B5. 19. 20. D.R. Stokes, op. cit.. Na podstawie studiów literatury oraz badań pilotażowych wśród mikroprzedsiębiorców w Szwecji uznano, że dziesięć motywów to liczba optymalna w tego rodzaju badaniach. 21.

(6) 108. Marek Szarucki, Agnieszka Wałęga. natywa zmiany miejsca zamieszkania, szczególnie istotny obecnie, gdy coraz więcej osób porzuciło lub zastanawia się nad opuszczeniem dotychczasowego miejsca zamieszkania w celu poszukiwania pracy (np. migracja ludności z mniejszych miejscowości do dużych miast, wyjazdy zarobkowe za granicę). Podjęcie własnej działalności gospodarczej traktowane jest jako alternatywa opuszczenia swego rodzimego miasta, regionu lub kraju. Każde badanie określić można jako proces, składający się z kilku faz lub etapów, które układają się sekwencyjnie w pewien cykl zamknięty22. Metodyka badawcza ma charakter procesowy i instrumentalny. Szerszego wyjaśnienia wymaga jednak pojęcie samej metody, określanej przez T. Kotarbińskiego jako „sposobu systematycznie stosowanego, przy czym sposób oznacza umyślny tok jakiegoś działania, a więc skład i układ jego stadiów” 23. W ujęciu francuskich teoretyków, takich jak: E. Grandjean, R. Caude i H. Rose, metoda to także sposób systematycznie stosowany, lecz posiadający pewne ograniczenia 24. J. Zieleniewski wyjaśnia istotę zróżnicowania systematycznych sposobów postępowania na metody i techniki, określając mianem metod sposoby zastosowane w szerszych fragmentach i rezerwując nazwę technika do bardziej szczegółowo opisanych sposobów25. Opierając się na założeniach teoretyczno-metodologicznych stosowanych w tego rodzaju badaniach, proces badawczy można podzielić na następujące etapy badawcze26: 1) ustalenie obiektu badań, 2) ustalenie metody zbierania i analizowania informacji, 3) zbieranie informacji, 4) analiza uzyskanych informacji, 5) interpretacja uzyskanych wyników. Pierwsza faza przyjętej tu koncepcji metodycznej polega na ustaleniu obiektu badań. Precyzyjne zdefiniowanie obiektu badań pozwala na ustalenie właściwego zakresu badań i wyłączenie z niego cech lub elementów nieistotnych. W przypadku tego opracowania przedmiotem badań są motywy tworzenia mikroprzedsiębiorstw. Aby w sposób dokładny określić co rozumie się pod pojęciem motywów, zastosowane zostały takie techniki pomocnicze, jak metoda definicji oraz studiowanie literatury przedmiotu27.. 22. S. Kaczmarczyk, Badania marketingowe. Metody i techniki, PWE, Warszawa 2002.. T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Warszawa– Wrocław 1973, s. 524. 23. 24 E. Grandjean, La methodologie du futur dans l’entreprise, „Bulletin CNOF” 1967, nr 10; H. Rose, Methodologie et strategie de l’organisation du travail, Paris 1964, s. 114 za: Z. Martyniak, Organizatoryka, PWE, Warszawa 1987, s. 16–18. 25 26 27. J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie, PWN, Warszawa 1969, s. 30.. E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, PWN, Warszawa 2005, s. 128.. Z. Martyniak, Organizatoryka, PWE, Warszawa 1987, s. 82..

(7) Motywy pozytywne i negatywne…. 109. Druga faza sprowadza się do przyjęcia metody zbierania i analizowania informacji. Wybór narzędzia badawczego uzasadniony jest przez cel oraz wybrane ramy teoretyczne. W tego rodzaju badaniach najczęściej stosowane narzędzia to wywiad kwestionariuszowy bezpośredni lub telefoniczny oraz ankieta pocztowa. Ankieta do zbierania informacji utworzona została na podstawie poprzednich badań dotyczących wybranego zagadnienia i została przetestowana w badaniach pilotażowych w Szwecji28. Kolejnym etapem jest analiza uzyskanych informacji. Realizacji danego etapu służy wykorzystanie specjalnych narzędzi programowych do analizy informacji liczbowych. Po wprowadzeniu danych do bazy, zebrane informacje poddane zostały analizie polegającej na zastosowaniu różnorodnych metod statystycznych. Proces badawczy kończą czynności polegające na zinterpretowaniu uzyskanych wyników. Krok ten jest bardzo istotny, gdyż pozwala na podstawie przeanalizowanej literatury przedmiotu oraz uzyskanych wyników badania wskazać na występowanie (lub brak) pewnych zależności pomiędzy analizowanymi obiektami29. 3. Charakterystyka badanych mikroprzedsiębiorstw Informacje liczbowe stanowiące źródło danych do niniejszego opracowania pochodzą z badań ankietowych mikroprzedsiębiorców rozproszonych na terenie Polski. Ankieta zawierała najczęściej występujące w literaturze przedmiotu pytania dotyczące negatywnych oraz pozytywnych czynników wpływających na decyzje zostania przedsiębiorcą, które skierowano do właścicieli-menedżerów. Badania przeprowadzone zostały z użyciem losowo dobranej reprezentatywnej próby. Uzyskano 1066 efektywnych wywiadów od osób określanych mianem mikroprzedsiębiorców30. W doborze badanej próby przyjęto pewne ograniczenia. W badaniach uwzględniono osoby pracujące na własny rachunek oraz mikroprzedsiębiorstwa zatrudniające mniej niż 10 osób. Wszyscy właściciele spełniają następujące kryteria: posiadają prawo do stałego pobytu oraz prowadzą działalność gospodarczą na terenie Polski. Próba nie uwzględnia osób wynajmujących lokale mieszkalne oraz osób pracujących na podstawie umowy-zlecenia. Badania zawierają podstawowe charakterystyki przedsiębiorców, takie jak: płeć, wiek, wykształcenie, posiadanie wspólnika w prowadzonej 28 Pracownicy naukowi z Working Scienice i Service Research Center, Karlstad University, Szwecja.. 29 Z. Mikołajczyk, Techniki organizatorskie w rozwiązywaniu problemów zarządzania, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.. Badania stanowią szerszy projekt badawczy i zostały przeprowadzone wspólnie z zespołem naukowców szwedzkich z Karlstad University wśród 1040 mikroprzedsiębiorców szwedzkich oraz 1066 mikroprzedsiębiorców polskich. Zob. M. Saruckij, B. Ericsson, P. Larsson, A Comparative Analysis of the Start-up Motives Among Micro Entrepreneurs in Poland and Sweden, paper presented at RENT XX, Brussels, November 2006. 30.

(8) Marek Szarucki, Agnieszka Wałęga. 110. firmie, zatrudnienie pracowników najemnych, staż prowadzenia działalności gospodarczej, kraj urodzenia mikroprzedsiębiorcy oraz branżę działania firmy (tabela 2). Przeprowadzone badania pozwalają na określenie struktury mikroprzedsiębiorców. Większość respondentów stanowili mężczyźni, aż 67% badanej próby, natomiast kobiety – jedną trzecią respondentów (33%). W prezentowanych wynikach znalazły się osoby z wykształceniem wyższym (37%), średnim (48%), zawodowym (14%) oraz podstawowym (1%). Większość badanych właścicieli mikroprzedsiębiorstw nie posiadało wspólnika (71%) i tylko 29% miało wspólnika. Wielu przedsiębiorców znajdowało się w przedziale wiekowym 40–54 lat (54%), osoby w wieku do 39 lat stanowiły 25%, natomiast osoby powyżej 54 lat stanowiły 21%. Tabela 2. Struktura badanych mikroprzedsiębiorców według wybranych cech Wyszczególnienie Mężczyzna Kobieta Wiek 39 lat i mniej 40–54 lat 55 lat i więcej Wykształcenie Podstawowe Zawodowe Średnie Wyższe Posiadanie wspólnika Tak Nie Zatrudnianie pracowników Tak Nie Staż prowadzenia firmy 10 lat lub mniej 11–20 lat 21 lat lub więcej Forma prawna Przedsiębiorstwo osoby fizycznej Spółka cywilna Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Spółka akcyjna Spółka jawna Branża Rolnictwo Przetwórstwo przemysłowe i górnictwo Budownictwo Handel i komunikacja Hotele i restauracje Pośrednictwo finansowe, obsługa nieruchomości i firm Edukacja, badania i rozwój Ochrona zdrowia i opieka socjalna Płeć. Dane podstawowe. Udział % 67 33 25 54 21 1 14 48 37 29 71 65 35 36 42 12 81 14 2 0 3 2 13 9 41 9 20 2 4. Źródło: opracowanie własne na podstawie badania CEM Instytutu Badań Rynku i Opinii Publicznej zrealizowanego na zlecenie Uniwersytetu w Karlstad..

(9) Motywy pozytywne i negatywne…. 111. Ponad połowa, gdyż aż 65% przedsiębiorców, zatrudniała pracowników w swojej firmie, 35% pracowało samodzielnie, nie zatrudniając nikogo. Dominowali przedsiębiorcy prowadzący swoją działalność gospodarczą od 11 do 20 lat (42%), następnie – mniej niż 10 lat (36%). Najmniejszy odsetek stanowili respondenci prowadzący firmę ponad 21 lat (12%). Według formy prawnej, zdecydowaną większość stanowiły osoby fizyczne (81%), a następnie – spółki cywilne (14%). Znikomy procent stanowiły spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (2%) oraz spółki jawne (3%). W rozkładzie branżowym dominowały mikroprzedsiębiorstwa należące do kategorii handlu i komunikacji (41%) oraz firmy zajmujące się pośrednictwem finansowym (20%). Firmy z branży przetwórstwa przemysłowego i górnictwa zajmowały trzecie miejsce w tej klasyfikacji (13%), reszta przedsiębiorstw należała do pozostałych sektorów gospodarki (tabela 2). Należność Bezrobocie Chęć zarabiania większych pieniędzy Kontynuacja tradycji rodzinnych Zamiana hobby w interes Rozwój osobisty Chęć wykorzystania szansy rynkowej Niezadowolenie poprzednią pracą Alternatywa zmiany miejsca zamieszkania Łączenie pracy z życiem osobistym. 0. 1,4 0,6. 8,5 7,7 7,6 7,5 5. 10. 12,4. 15. 17,2 16,8. 20. 20,2. 25. Uwaga: zacieniowane słupki wskazują motywy negatywne tworzenia mikroprzedsiębiorstw Rys. 1. Deklarowane motywy tworzenia mikroprzedsiębiorstw (%). Źródło: obliczenia własne na podstawie badania CEM Instytutu Badań Rynku i Opinii Publicznej zrealizowanego na zlecenie Uniwersytetu w Karlstad.. Badana próba charakteryzowała się większym procentowym udziałem odpowiedzi dotyczących motywów pozytywnych niż negatywnych. Na pozytywne motywy założenia własnego przedsiębiorstwa wskazało 756 badanych, co stanowi 73,9% ogółu przedsiębiorców. Podjęcie działalności gospodarczej pod wpływem negatywnych bodźców deklarowało 267 osób (26,1%). Szczegółową strukturę pozytywnych i negatywnych motywów rozpoczynania działalności prezentuje rys. 1..

(10) 112. Marek Szarucki, Agnieszka Wałęga. 4. Model regresyjny w analizie motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstw Często w badaniach ekonomicznych mamy do czynienia ze zmiennymi jakościowymi, które przyjmują określone stany jakościowe, zwane kategoriami, i których wartości nie mogą być przedstawione za pomocą zbioru liczb rzeczywistych. Takimi zmiennymi jakościowymi jest na przykład płeć, poziom wykształcenia, stan cywilny, region zamieszkania. Taką zmienną jakościową jest też rozpatrywane w przypadku motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstw zadowolenie z bycia przedsiębiorcą czy chęć rozpoczęcia działalności gospodarczej z obecnym doświadczeniem itp. Wpływ jakościowych zmiennych objaśniających można w równaniu regresji przedstawić za pomocą zmiennych zero-jedynkowych. W badaniach ekonometrycznych spotykamy również sytuacje, gdy nie tylko zmienne objaśniające mają charakter jakościowy, często również zmienna objaśniana jest zmienną typu jakościowego i zdarza się, że przyjmuje ona tylko dwie wartości. Zmienna endogeniczna Y może być więc zmienną zero-jedynkową, opisującą występowanie zdarzenia lub na przykład wybór pomiędzy dwiema opcjami31. Metodami estymacji tego rodzaju modeli są dwie równoważne metody: metoda logitowa i metoda probitowa. W tej części opracowania zostaną zaprezentowane wyniki estymacji parametrów modelu logitowego dla binarnej zmiennej odzwierciedlającej wybór pozytywnych bądź negatywnych motywów tworzenia przedsiębiorstw. Model logitowy jest jednym z szerokiej klasy modeli nieliniowych opisujących prawdopodobieństwo zaistnienia określonych zdarzeń za pomocą zespołu zmiennych objaśniających. W ten sposób uzyskujemy narzędzie pozwalające na analizę wpływu określonych czynników na zaistnienie tych zdarzeń. W zależności od ich liczby mogą być one kodowane niekoniecznie jako zmienne binarne. Dwa najbardziej popularne modele to model probitowy i model logitowy. Pierwszy z nich zakłada, że wspomniane prawdopodobieństwo jest określone za pomocą dystrybuanty standaryzowanego rozkładu normalnego, w drugim przypadku za pomocą funkcji logistycznej, co gwarantuje, że zbiór wartości uzyskiwanych na podstawie tych modeli jest z przedziału [0, 1]. Estymacji tego typu modeli nieliniowych dokonuje się najczęściej za pomocą metody największej wiarygodności. Modelowaniu poddano wybór motywów pozytywnych bądź negatywnych tworzenia mikroprzedsiębiorstw w Polsce. Wykorzystano w tym celu model logitowy, który można zapisać następująco32: 31 Wspomaganie procesów decyzyjnych, t. II: Ekonometria, red. M. Lipiec-Zajchowska, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2003, s. 122.. Szerzej zob.: W.H. Greene, Econometric Analysis, Prentice-Hall International, Inc., 1993, s. 636–654; Wspomaganie procesów…, s. 127. 32.

(11) Motywy pozytywne i negatywne…. 113. 1 , 1 + e− zi e− zt P (Y = 0 ) = , 1 + e− zi P (Y = 1) =. gdzie:. Zi = α0 + α1x1 + … + αikxik. W tej sytuacji zmienna objaśniana jest zmienną binarną, przyjmującą wartość 1, gdy respondent wybiera motyw pozytywny oraz 0, gdy wybiera motyw negatywny. Część zmiennych objaśniających zaproponowanych do modelu wyboru pozytywnych bądź negatywnych motywów wyrażono w postaci zmiennych zero-jedynkowych. Jako zmienne niezależne przyjęto: – poziom wykształcenia (cztery poziomy: od wykształcenia podstawowego do wyższego), – ocenę możliwości znalezienia innej pracy (bardzo dobre – 1; 2 – raczej dobre; 3 – raczej złe; 4 – bardzo złe), – płeć respondentów (0 – kobieta, 1 – mężczyzna), – wiek respondentów (1 – poniżej 40 lat; 2 – 40-54 lat; 3 – 55 lat i więcej), – staż prowadzenia firmy (1 – do 3 lat; 2 – 3–5 lat; 3 – 5-10 lat; 4 – 10–20 lat; 5 – powyżej 20 lat), – liczbę zatrudnionych pracowników (0 – brak zatrudnionych; 1 – 1–4 zatrudnionych; 2 – 4–9 zatrudnionych), – stan cywilny (0 – stan wolny; 1 – zamężna/żonaty), – posiadanie wspólnika (0 – nie; 1 – tak), – zaciągnięcie pożyczki w związku z założeniem własnej firmy (0 – nie; 1 – tak), – zadowolenie z bycia przedsiębiorcą (1 – zadowolony; 2 – chcę mieć inną pracę), – rozpoczęcie działalności gospodarczej zgodnie z posiadanym doświadczeniem (0 – nie; 1 – tak), – chęć bycia zatrudnionym (1 – chcę prowadzić działalność gospodarczą; 2 – chcę być zatrudniony), – prowadzenie działalności za 5 lat (0 – nie; 1 – tak), – pracę przed założeniem firmy (0 – nie; 1 – tak). Przyjęcie powyższych zmiennych niezależnych umożliwiło sporządzenie odpowiedniego modelu regresyjnego. Wyniki analizy deklarowanych motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstw zostały przedstawione w następnej części opracowania..

(12) Marek Szarucki, Agnieszka Wałęga. 114. 5. Wyniki analizy motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstw Rezultaty oszacowania parametrów modelu logitowego wyboru pozytywnych bądź negatywnych motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstw w Polsce przedstawia tabela 3. Wartości prawdopodobieństwa testowego większe od 0,05 (standardowy poziom istotności) wskazują na te parametry, których wartości nieistotnie różnią się od zera. Sytuację taką obserwujemy w przypadku większości zaprezentowanych zmiennych. Tabela 3. Oceny parametrów modelu logitowego dla wyboru motywów pozytywnych i negatywnych tworzenia mikroprzedsiębiorstw w Polsce (wariant 1) Wyszczególnienie Ocena parametru Błąd standardowy Wyraz wolny 0,43297 0,65073 Wykształcenie 0,15591 0,10657 Zadowolenie z pracy 0,01143 0,06126 Chęć prowadzenia działalności –0,04169 0,05248 Możliwość znalezienia pracy –0,05179 0,05747 Staż prowadzenia firmy 0,33393 0,08631 Wiek –0,02679 0,13757 Płeć –0,09589 0,17588 Stan cywilny 0,09022 0,21665 Liczba pracowników 0,01094 0,11783 Pożyczka –0,37643 0,19608 Działalność z obecnym doświadczeniem 0,09370 0,19309 Działalność za 5 lat. Doświadczenie. Wspólnik a. Poziom p – krytyczny poziom istotności. 0,19455. 0,27923. 0,57567. 0,19187. –1,25633. 0,35545. Poziom pa 0,50582 0,14346 0,85205 0,42694 0,36751 0,00011 0,84562 0,58563 0,67712 0,92602 0,05489 0,62749 0,48597. 0,00041. 0,00270. Źródło: obliczenia własne na podstawie badania CEM Instytutu Badań Rynku i Opinii Publicznej zrealizowanego na zlecenie Uniwersytetu w Karlstad.. Oznacza to, że zmienne te nie determinują wyboru motywu pozytywnego bądź negatywnego tworzenia mikroprzedsiębiorstw. Parametry stojące przy zmiennych: staż prowadzenia firmy, doświadczenie i wspólnik okazały się statystycznie istotnie różne od zera, co oznacza, że zmienne mają wpływ na wybór motywu pozytywnego (negatywnego) tworzenia mikroprzedsiębiorstw. Wartość tych parametrów oraz ich znak (plus lub minus)33 informują, w jaki sposób zmienne te 33 Znaki przy parametrach wskazują kierunek zmian prawdopodobieństwa związany ze zmianą zmiennej objaśniającej..

(13) Motywy pozytywne i negatywne…. 115. wpływają na wybór określonych motywów. Wzrost stażu prowadzenia firmy oraz posiadanie wspólnika zwiększa prawdopodobieństwo wyboru motywu pozytywnego tworzenia mikroprzedsiębiorstw, natomiast posiadanie doświadczenia zmniejsza to prawdopodobieństwo. W tabeli 4 zaprezentowano wyniki estymacji drugiego modelu, w przypadku którego zmienną „staż prowadzenia firmy” (staż do 3 lat jest stażem odniesienia) oraz „poziom wykształcenia” (wykształcenie podstawowe jest poziomem odniesienia) przedstawiono w postaci zmiennych zero-jedynkowych. Podejście to umożliwia dokładniejsze zbadanie wpływu kolejnych faz stażu prowadzenia firmy na wybór motywu pozytywnego bądź negatywnego tworzenia mikroprzedsiębiorstw. Tabela 4. Oceny parametrów modelu logitowego dla wyboru motywów pozytywnych negatywnych tworzenia mikroprzedsiębiorstw w Polsce (wariant 2) Wyszczególnienie. Wyraz wolny. Zadowolenie z pracy. Chęć prowadzenia działalności Możliwość znalezienia pracy Wykształcenie zawodowe Wykształcenie średnie. Wykształcenie wyższe. Ocena parametru Błąd standardowy 0,47248. 0,06202. –0,05061. 0,05821. 0,38463. 0,77780. 0,45949. Staż prowadzenia firmy: 10–20 lat. Staż prowadzenia firmy: powyżej 20 lat Liczba pracowników. Pożyczka. Działalność z obecnym doświadczeniem Działalność za 5 lat. Doświadczenie Wspólnik. 0,38013. 0,79106. 0,77893. 0,30983. 0,10158. 0,22076. 0,64541. –0,04768. 0,28676. 0,86795. 1,01338. 0,31811. 0,00144. –0,21892. Staż prowadzenia firmy: 5–10 lat. 0,84298. 0,79668. 0,57532. 40–54 lat. Staż prowadzenia firmy: 3–5 lat. 0,05285. 0,22086. –0,14361. 55 lat i więcej. 0,60546. 0,01228. –0,04639. Płeć. Stan cywilny. 0,91466. Poziom p. 0,89329 1,28774. 0,18052. 0,21641. 0,36119. 0,01339. 0,11878. 0,96942. –0,37522. 0,19792. 0,21496. 0,28498. 0,56423. 0,19415. –1,26009. 0,31174. 0,00006. 0,41907. 0,06725. 0,42631. 0,32141. 1,60002. –0,00455. 0,78161. 0,19454. 0,36201. 0,00013. 0,05799 0,72957. 0,45068. 0,00050 0,00366. Źródło: obliczenia własne na podstawie badania CEM Instytutu Badań Rynku i Opinii Publicznej zrealizowanego na zlecenie Uniwersytetu w Karlstad..

(14) 116. Marek Szarucki, Agnieszka Wałęga. Ponadto w miejsce zmiennej „wiek” zdecydowano się wprowadzić zmienną zero-jedynkową identyfikującą kolejne klasy wieku respondenta (wiek do 40 lat jest wiekiem odniesienia). Można zauważyć, że parametry przy kolejnych zmiennych związanych ze stażem prowadzenia firmy wskazują na coraz większą szansę wyboru motywu pozytywnego tworzenia mikroprzedsiębiorstwa. Im dłuższy staż prowadzenia firmy tym większe prawdopodobieństwo wyboru motywu pozytywnego tworzenia mikroprzedsiębiorstw. Na podstawie powyższych modeli można zauważyć, że wybór motywu pozytywnego bądź negatywnego przy tworzeniu mikroprzedsiębiorstw w przypadku badań przeprowadzonych w Polsce w znaczący sposób zależy jedynie od kilku czynników: stażu prowadzenia firmy, doświadczenia oraz posiadania wspólnika. 6. Uwagi końcowe Przeprowadzone analizy wskazują, że niemożliwe jest sformułowanie uniwersalnego „zestawu” motywów, którymi kierowaliby się wszyscy przedsiębiorcy. Każdy z nich jest inny, a zatem w przypadku rozpoczynania działalności gospodarczej brane są pod uwagę różne czynniki. Niemniej jednak przeprowadzone badania pozwoliły sformułować pewien obraz motywów „zmuszających” lub „zachęcających” do prowadzenia swojej firmy. Ponadto stosując modele regresyjne, podjęto próbę ustalenia wpływu poszczególnych zmiennych objaśniających na deklarowanie pozytywnych i negatywnych motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstw. Istotny wpływ na wybór motywów pozytywnych lub negatywnych stwierdzono w przypadku następujących zmiennych objaśniających: staż prowadzenia firmy, doświadczenie zawodowe przed założeniem własnej firmy oraz posiadanie wspólnika w firmie. Wraz ze wzrostem stażu prowadzenia firmy zwiększa się prawdopodobieństwo wyboru motywów pozytywnych przez przedsiębiorcę. Kultura przedsiębiorczości w Polsce jest zjawiskiem relatywnie nowym, gdyż poprzedni ustrój społeczno-gospodarczy nie zachęcał do pracy na własny rachunek. W związku z tym przedsiębiorstwa zakładane były głównie przez osoby, które miały idealne warunki do stworzenia firmy i kierowały się takimi motywami, jak: chęć bycia niezależnym, wykorzystanie okazji rynkowej lub perspektywa zarobienia większych pieniędzy. Założyciele tych firm posiadali zazwyczaj odpowiednie zaplecze finansowe, dostęp do rynków zbytu oraz dobre kontakty biznesowo-towarzyskie. Jednakże radykalna zmiana systemu gospodarczego po 1989 r. wywołała zmianę nastawienia osób do prowadzenia własnej działalności gospodarczej. W warunkach wysokiego bezrobocia decyzje o rozpoczęciu działalności gospodarczej na własny rachunek podejmowane były coraz częściej na podstawie czynników „zmuszających” do podjęcia tej formy zatrudnienia..

(15) Motywy pozytywne i negatywne…. 117. Drugą zmienną, która w przedstawionym modelu wskazuje istotny wpływ na wybór motywów pozytywnych lub negatywnych jest posiadanie wspólnika w firmie. Prawdopodobieństwo wyboru motywu pozytywnego zwiększa się w przypadku posiadania wspólnika. Zależność tę można wyjaśnić przeszkodami w zgromadzeniu kapitału finansowego niezbędnego do rozpoczęcia działalności gospodarczej. Trudności lub wysokie koszty uzyskania kredytu lub pożyczki na uruchomienie własnej firmy zmuszają do poszukiwania alternatywnych rozwiązań. Jedną z nich jest znalezienie wspólnika, który może wesprzeć nowo powstającą firmę. Wspólne działanie pozwala realizować przyjęte cele i zachęca do pracy na własny rachunek, zwłaszcza w przypadku rozpoczynania tej działalności. W przeciwieństwie do poprzednich dwóch zmiennych, posiadanie doświadczenia zawodowego zmniejsza szansę wyboru motywów pozytywnych. Osoby te są pod większym wpływem czynników „zmuszających” do podjęcia działalności gospodarczej. Posiadanie doświadczenia zawodowego wiąże się ze starszym wiekiem. Podjęcie decyzji o rozpoczęciu prowadzenia działalności gospodarczej w tej sytuacji może być podyktowane utratą pracy i problemami z jej znalezieniem w starszym wieku. Utrata pracy zmusza do poszukiwania innych źródeł dochodu. Ponadto rozpoczęcie działalności może być wynikiem niezadowolenia z dotychczas zajmowanego stanowiska lub otrzymywanego wynagrodzenia. Zgodnie z przeprowadzonymi analizami i zbudowanym modelem, wybór motywów tworzenia mikroprzedsiębiorstw jest determinowany przez pewne cechy przedsiębiorców. Zwrócić należy uwagę na wieloaspektowość rozpatrywanej tematyki – duże zróżnicowanie badanej próby utrudnia wyciągnięcie jednoznacznych wniosków. W tym względzie zasadne wydaje się porównanie uzyskanych wyników z analogicznymi w innych krajach. Literatura Bailey J., Anger Can Power the Creation of New Companies, „Wall Street Journal – Eastern Edition” 2002, vol. 239 (108), B5. Baron R.A., The Cognitive Perspective: A Valuable Tool for Answering Entrepreneurship’s Basic „Why” Questions, „Journal of Business Venturing” 2004, vol. 19(2). Burns P., Dewhurst J., Small Business and Entrepreneurship, MacMillan Press, Basingstoke, UK 1996. Carter N.M., Gartner W.B., Shaver K.G., Gatewood E.J., The Career Reasons of Nascent Entrepreneurs, „Journal of Business Venturing” 2003, vol. 18(1). Deakins D., Whittam G., Business Start-up: Theory, Practice and Policy [w:] Enterprise and Small Business. Principles, Practice and Policy, eds. S. Carter, D. Jones-Evans, Finanicial Times, Harlow 2000. Dollinger M.J., Entrepreneurship: Strategies and Resources, Prentice Hall, Upper Saddle River, NJ, 1999..

(16) 118. Marek Szarucki, Agnieszka Wałęga. Domański T., Uwarunkowania tworzenia małych przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1992. Douglas E.J., Shepherd D.A., Self-Employment as a Career Choice: Attitudes. Entrepreneurial Intentions, and Utility Maximization, „Entrepreneurship: Theory and Practice” 2002, vol. 26(3). Grandjean E., La methodologie du futur dans l’entreprise, „Bulletin CNOF” 1967, nr 10. Greene W.H., Econometric Analysis, Prentice-Hall International, Inc., 1993. Hammarstedt M., Immigrant Self-employment in Sweden – Its Variation and some Possible Determinants, „Entrepreneurship and Regional Development” 2001, vol. 13(2). Hughes K.D., Pushed or Pulled? Women’s Entry into Self-Employment and Small Business Ownership, „Gender Work and Organization” 2003, vol. 10(4). Jeżak J., Popczyk W., Winnicka-Popczyk A., Przedsiębiorstwo rodzinne. Funkcjonowanie i rozwój, Difin, Warszawa 2004. Kaczmarczyk S., Badania marketingowe. Metody i techniki, PWE, Warszawa 2002. Kotarbiński T., Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Warszawa–Wrocław 1973. Lönnbring G., Självständighetens former. Kvinnoföretagande på värmländsk landsbygd, Ph.D. dissertation, Karlstad University 2003. Martyniak Z., Organizatoryka, PWE, Warszawa 1987. Mikołajczyk Z., Techniki organizatorskie w rozwiązywaniu problemów zarządzania, PWN, Warszawa 1999. Mikroprzedsiębiorstwa: sytuacja ekonomiczna, finansowanie, właściciele, red. E. Balcerowicz, CASE, Warszawa 2002. Przetrwanie i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, red. F. Bławat, Scientific Publishing Group, Gdańsk 2004. Pullen M.C., Walters L., You Can Make Money from Your Hobby: Building a Business Doing What You Love, Broadman and Holman Publishers, Nashville, TN, 1999. Rose H., Methodologie et strategie de l’organisation du travail, Paris 1964. Saruckij M., Ericsson B., Larsson P., A Comparative Analysis of the Start-up Motives Among Micro Entrepreneurs in Poland and Sweden, paper presented at RENT XX, Brussels, November 2006. Schumpeter J.A., Capitalism, Socialism and Democracy, Routledge, London, UK, 1992. Stokes D.R., Small Business Management, Continuum, London, UK, 2002. Storey D.J., Understanding the Small Business Sector, International Thomson Business Press, London, UK, 1994. Sułkowski Ł., Organizacja a rodzina. Więzi gospodarcze w życiu gospodarczym, TNOiK, Toruń 2004. Sundin E., Holmqvist C., Kvinnor som företagare. Osynlighet, mångfald och anpassning, Liber, Malmö 1989. Teoria przedsiębiorstwa. Wybrane zagadnienia, red. S. Kasiewicz, H. Możaryn, SGH, Warszawa 2004. Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej, Dz.U. 2004, nr 173, poz. 1807. Wspomaganie procesów decyzyjnych, t. II: Ekonometria, red. M. Lipiec-Zajchowska, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2003..

(17) Motywy pozytywne i negatywne…. 119. Positive and Negative Motives in the Start up Process of Micro Enterprises in Poland The aim of the paper is to show factors influencing individuals’ motives to become self-employed. It uses regression models to examine the situation in Poland. The decision to start up one’s own enterprise is a complicated process as both endogenous (individual) and exogenous (external) factors play a role in the decision. This research issue is relatively new in Poland, a country in transition from a planned economy to a market one. The data was collected during phone interviews among micro-enterprises throughout the country. The questionnaire consisted of questions that frequently come up regarding the negative and positive factors influencing the decision to become an entrepreneur. Telephone interviews with randomly selected micro-entrepreneurs were conducted, yielding a total of 1066. The analysis and model used revealed that the choice of start-up motives was to some extent determined by the individual characteristics of the entrepreneurs..

(18)