View of Śp. Zenon Klemensiewicz

(1)

R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E T o m X V I I , z e s z y t 4 — 1969

ŚP. ZENON KLEM EN SIEW ICZ

W dniu 2 kw ietnia 1969 r. zginął w k a ta stro fie lotniczej prof. d r Ze non K lem ensiew icz, jed en z n ajw y b itn iejszy ch polskich uczonych, języ- koznaw ca-polonista i d y d ak ty k *.

U rodził się 2 w rześnia 1891 r. w T arnow ie w rodzinie intelig en ckiej. Początkow e nau ki pobierał w Rzeszowie, a n astępnie w Tarnow ie, g im n a zjum zaś ukończył w N ow ym Sączu w r. 1909. W lata ch 1909— 1914 studiow ał filologię polską i klasyczną w U niw ersytecie Jagiellońskim . Jako oficer au striack i b rał udział w I w ojnie św iatow ej. W lata ch 1918— 1919 służył w w ojsku polskim . W r. 1919 rozpoczął p racę nauczycielską; długie lata uczył w G im nazjum im. Ja n a Sobieskiego w K rakow ie. J e d nocześnie (od r. 1923) w yk ład ał dy d ak ty k ę nauczania języka polskiego w S tudium Pedagogicznym U J. W r. 1925 uzyskał w U J d o k to ra t filozo fii w zakresie językoznaw stw a polonistycznego (na podstaw ie d y se rta cji pt. O rzecznik p rzy form ach osobow ych słow a b y ć ; p ełn y jej te k st za w a rty jest w X I tom ie P rac Filologicznych). L a ta 1926— 1927 spędził za granicą, głównie w Szw ajcarii i w e F ran cji. P lonem tej podróży była praca pt. N auka g ra m atyki ję z y k a ojczystego zagranicą (druk ow an a od cinkam i w „Język u P olsk im ” w latach 1927— 1929). H abilitow ał się w r. 1930 w zakresie językoznaw stw a (na podstaw ie p rac y L iczeb nik

głów ny w polszczyźnie literackiej. Historia fo rm y i składni, P ra c e F ilo 

logiczne XV, 1930); h ab ilitacja ta została poszerzona w r. 1933 n a d y d a k tykę nauczania języka polskiego (była to pierw sza w Polsce h a b ilita c ja z dydaktyki; obie h ab ilitacje w UJ). W czerw cu 1939 r. objął po K. N it schu kierow nictw o k a te d ry języka polskiego w U J. W krótce potem zgło sił się ochotniczo do w ojska i w ziął udział w w alkach z Niem cam i. K ilk u tygodniow y pobyt w e Lw ow ie u ch ron ił go przed w yw iezieniem razem z innym i profesoram i U J do obozu k o ncentracyjnego. W czasie okupacji uczył oficjalnie w p ry w a tn e j żeńskiej szkole handlow ej w K rakow ie, nieoficjalnie zaś b ra ł udział w ta jn y m nauczaniu g im nazjaln ym i u n i w ersyteckim . W r. 1946 uzyskał n om inację n a pro feso ra zw yczajnego.

* A rtykuł n in iejszy jest streszczen iem odczytu w y g ło szo n eg o 20 X 1969 r. na uroczystej akadem ii żałobnej zorganizow anej przez O ddział U czeln ia n y Z w iązku N au czycielstw a P olsk iego i K atedrę Język a P o lsk ieg o K U L .

(2)

6

W ty m sam ym rok u został członkiem PAU. W r. 1954 pow ołany został na członka k orespondenta, a w r. 1961 na członka rzeczyw istego PAN. Od r. 1957 spraw ow ał fu n k cję zastępcy przew odniczącego O ddziału PAN w K rakow ie, a od r. 1966 fu n k cję przew odniczącego. Był członkiem P rezy d iu m PA N oraz K o m itetu Językoznaw stw a, a od r. 1967 zastępcą przew odniczącego P rezy d iu m tegoż K om itetu; p ełn ił także fun kcję p rze w odniczącego K om isji K u ltu ry Ję zy k a Polskiego. K ierow ał Pracow nią H istorii Języ k a Polskiego i P raco w n ią S kładni H istorycznej Języka P ol skiego w krak ow skim Z akładzie Językoznaw stw a PAN. W latach 1958— 1961 b y ł k ierow n ik iem tego Z akładu. Z asiadał też w Radzie Naukowej In s ty tu tu B adań L iterack ich PAN.

Od r. 1962 był prof. K lem ensiew icz członkiem R ady Naukowej O środka B adań Prasoznaw czych w K rakow ie; w r. 1966 został jej p rze w odniczącym . Śm ierć spotkała Go, gdy w racał sam olotem z W arszawy do K rak o w a z posiedzenia tej Rady.

P ra c ę nau kow ą zaczął prof. K lem ensiew icz od d y d a k t y k i n au czania języka polskiego. Od r. 1922 po jaw iają się w różnych czasopis m ach („M uzeum ”, „R uch Pedagogiczny”, „P rzegląd Pedagogiczny” itp., zwłaszcza w „ Ję sy k u P olskim ”) jego liczne a rty k u ły om aw iające cel i m etody nauczania języka polskiego w szkołach. W r. 1926 wyszła jego

M etodyka nauczania glosow ni opisow ej w g im n a zju m (Książnica-Atlas),

a w r. 1929 D y d a k ty k a n a u k i o ję z y k u o jczy sty m . Zasady i zagadnienia (tamże). Pisze podręczniki dla uczniów różnych klas szkół powszechnych, gim nazjów i liceów (przedrukow yw ane po ostatniej w ojnie w k ra ju i za granicą), op racow uje po rad n ik i i o bjaśnienia m etodyczne dla nauczycieli. W r. 1938 w yszła po raz pierw szy jego G ram atyka w spółczesnej pol

szczy zn y k u ltu ra ln e j w zarysie (K siążnica-A tlas).

W iele m niejszych i w iększych p rac pośw ięcił Pro fesor s k ł a d n i języ k a polskiego. U koronow aniem jego osiągnięć na tym polu jest now a to rsk a S kła d n ia opisowa w spółczesnej p o lszczyzn y ku ltu ra ln e j (PAU, K rakó w 1937). S k ró tem tej książki, w prow adzającym sporo zmian i p rzy stosow anym do celów nauczania uniw ersyteckiego, je s t Zarys składni

polskiej (PW N, W arszaw a 1953; dalsze w ydania rozszerzone, ostatnie —

szóste — w r. 1969). W ażne pozycje stanow ią tu także prace pt. S k u p ie 

nia, czyli sy n ta k ty c z n e g ru py w yra zo w e (PAU, K raków 1948) oraz S tu  dia s y n ta k ty c z n e (PAN, W arszaw a 1967, część dru g a 1969). W tej o stat

niej pracy s ta ra ł się A u to r o sform alizow anie swoich syntaktologicznych stw ierdzeń. J e s t też prof. K lem ensiew icz a u to rem jedynego podręcznika historycznej składni języ k a polskiego (we w spólnie z T. L ehrem -S pła- w ińskim i S. U rbańczykiem napisanej G ram atyce historycznej języka

(3)

7 Interesow ały też prof. K lem ensiew icza zagadnienia składni w j ę z y k u a r t y s t y c z n y m . W ażnym i Jego p racam i z tego zakresu są: H i

storia składni ję zy k a poetyckiego i P ro b lem atyka skła d n io w ej in te rp re  tacji s ty lu (obie w „P am iętn ik u L ite ra c k im ” X L I i X L II, 1950 i 1951).

Nieobce m u także były i in n e p ro b lem y języ ka artystycznego . Część Jego prac z nim i zw iązanych przed ru ko w ało T ow arzystw o M iłośników Języka Polskiego i In s ty tu t B adań L iterack ich PA N w tom ie p t. W k r ę 

gu języ k a literackiego i a rtystyczn ego (PW N, W arszaw a 1961) ofiarow a

nym profesorow i w 70. rocznicę Jeg o urodzin. In n y tom , p t. Ze stu d ió w

nad ję z y k ie m i sty le m (PWN, W arszaw a 1969) przygotow ał do d ru k u

Zarząd TM JP. Ten ostatni tom m iał o trzym ać A u to r w 50. rocznicę swo jej pracy nauczycielskiej; niestety , nie doczekał tego jubileuszu.

Z m arły Pro feso r zajm ow ał się tak że r o z w o j e m języ k a polskiego. Znany, w spom niany ju ż w yżej, podręcznik g ram aty k i historyczn ej je s t praw ie w całości Jego dziełem (T. L e h r-S p ław iń sk i nap isał tu p ie rw szych 7 paragrafów , a S. U rbańczyk dopisał p a rtie dotyczące zróżnico w ań dialektycznych). N apisał św ietn ą Historię ję z y k a polskiego (Część I

Doba staropolska, W arszaw a 1961, Część II Doba średniopolska, W arsza

wa 1965, obie w PW N). N ie zdążył ju ż jej ukończyć. Z m ateriałó w zgro m adzonych do części trzeciej napisał tylko szkic pt. G łów ne r y sy rozw o

jowego zw ią zku piśm ienn ictw a i ję zy k a doby no w opolskiej (1770— 1939)

w ydrukow any odcinkam i w „Języ ku P o lsk im ” w r. 1968.

W iele pracy poświęcił P rofeso r spraw ie k u l t u r y języka. W r. 1926 wchodzi razem z J. Łosiem i K. N itschem w skład kom isji pow ołanej przez zarząd T M JP w celu ułożenia p ro je k tu przepisów ortoepicznych. On pisze ten p ro jekt. D ru k u je go w „Języ k u P o lskim ” w r. 1928, by roz począć dyskusję. W r. 1930 w B iblioteczce T M JP (nr 10) w ychodzą Jego

Prawidła popraw nej w y m o w y polskiej. W znaw iano je z p op raw k am i

kilkakrotnie (ostatnie, 5 w ydanie, w r. 1967). W lata ch 1935/36 b ra ł udział w pracach nad refo rm ą ortografii. Jako głów ny re fe re n t m iał znaczny w pływ na ostateczne sform ułow ania przepisów ortograficznych. Na tem at popraw ności językow ej ukazyw ało się w iele Jego arty k u łó w w różnych czasopism ach, zwłaszcza w „ Języ k u P olsk im ” . C h a ra k te ry styczny dla Jego sposobu p a trz en ia na sp raw y k u ltu ry języ k a je s t a r ty kuł H igiena językow ego obcowania („P o lity k a”, 1964 n r 41 oraz „Język P olski”, 1965). W ygłaszał liczne odczyty. B ył św ietny m prelegentem .

Nie m a tu m iejsca na dokładniejsze p rzed staw ien ie działalności n a u kowej prof. K lem ensiew icza. Była ona niezw ykle in tensy w na: p o n ad 500 pozycji! Odszedł w pełn i sił tw órczych.

Z nany był też prof. K lem ensiew icz jako działacz społeczny w śród nauczycieli. W okresie m iędzyw ojennym w ykładał na różnych k u rsach

(4)

8

kształcenia i doskonalenia nauczycieli. P raco w ał w Tow arzystw ie N au czycieli Szkól Ś red n ich i W yższych i przez pew ien czas był prezesem O kręgu K rakow skiego tego T ow arzystw a. Jesien ią 1945 r. w stąpił do Z w iązku N auczycielstw a Polskiego i do r. 1948 był przew odniczącym S ekcji Szkół W yższych i In sty tu tó w N aukow ych w O kręgu K rakow skim ZN P. P rzez w iele la t przew odniczył S ekcji N auki. Długi też czas był zastępcą przew odniczącego Z arząd u Głównego ZNP. Za działalność zw iązkow ą został odznaczony Z łotą O dznaką ZNP, ty tu łem Zasłużonego N auczyciela PR L i M edalem K om isji E du k acji Narodow ej.

Z asłużył się także w organizacji szkolnictw a wyższego: w latach 1953— 1962 b y ł członkiem R ady Głównej Szkolnictw a Wyższego przy M inisterstw ie S zkolnictw a Wyższego, b ra ł też udział w pracach Cen tra ln e j K om isji K w alifikacy jn ej dla P racow ników N auki (od r. 1954).

P ro feso r b ył jed n y m z n ajstarszy ch członków Tow arzystw a M iłośni ków Języ k a Polskiego. W iele swoich arty k u łó w ogłosił w organie TM JP, „ Języ k u P o lsk im ” (pierw szy a rty k u ł pt. J a k uczyć ję z y k a ojczystego w roczniku VII, r. 1922). Po śm ierci K. N itscha w r. 1958 został preze sem Z arząd u G łównego tego T ow arzystw a i red ak to rem „Języka Pol skiego”.

S zeroka działalność naukow a 1 i społeczna P rofesora zyskała Mu sza cunek i uznanie. B ył k ilk a k ro tn ie odznaczany: poza wyżej w spom niany m i odznakam i za pracę w Z N P o trzym ał Z łoty K rzyż Zasługi, K rzyż K aw alersk i O rd e ru O drodzenia Polski i S ztan d ar P ra cy II klasy. P o śm ie rtn ie przyznano M u O rder S z tan d a ru P ra c y I klasy.

Z naszym U n iw ersy tetem nie b y ł prof. K lem ensiew icz ściślej zwią zany (przyjeżdżał tu ty lk o z odczytam i), odnosił się jed n a k do nas i do naszych nau k ow ych poczynań życzliwie, naw et serdecznie. Proszony o rad ę czy pomoc, nigdy nie odm aw iał. Jego śm ierć głęboko nam i w strząsnęła.

Tadeusz Brajerski

1 B ib liografia prac Z. K lem en siew icza za la ta ,192,2— 1961 została podana w to m ie W k ręgu ję z y k a lite ra c k ie g o i a rty sty c z n e g o , PW N , W arszaw a 1961, a za lata 1961— 1969 w to m ie Z e s tu d ió w n a d ję z y k ie m i s ty le m , PW N, W arszaw a 1969.