Poziom rozwoju krajów Europy Środkowo-Wschodniej i jego zmiany w okresie transformacji

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 805. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Edward Molendowski Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych. Poziom rozwoju krajów Europy Środkowo-Wschodniej i jego zmiany w okresie transformacji * 1. Wprowadzenie Jedną z najważniejszych cech gospodarki światowej przełomu XX i XXI w. jest proces wielkich przemian dokonujących się w ponad 30 krajach postsocjalistycznych Europy i Azji, na których terenie mieszka ponad 1,5 mld ludzi, a więc około 1/4 wszystkich mieszkańców ziemi. Proces ten nie jest zjawiskiem jednorodnym. Obejmuje zmiany dokonujące się w różny sposób oraz w zróżnicowanym tempie. Dotyczy gospodarek odmiennych zarówno pod względem poziomu rozwoju, jak i przyjętych modeli funkcjonowania. Powszechnie uważa się, że warunki dla tego procesu stworzyła pierestrojka w ZRRR. Został on natomiast zapoczątkowany przez dwa znaczące wydarzenia. Pierwszym były obrady Okrągłego Stołu w Polsce (luty–kwiecień 1989 r.), drugim – zburzenie muru berlińskiego (listopad 1989 r.). Dały one początek tzw. Jesieni Ludów w Europie Środkowo-Wschodniej. W ich następstwie w całym regionie rozpoczęto zmiany nazywane transformacją systemową. Był to równocześnie początek końca ustroju socjalistycznego. Za prekursorami prorynkowych przemian, tj. za Polską i Węgrami, zaczęły podążać pozostałe kraje. W literaturze przedmiotu państwa te określa się najczęściej mianem „kraje transformacji”. Zalicza się do nich1: * Artykuł złożony do publikacji w lipcu 2007 r. 1 W grupie tej nie znalazły się pozostałe kraje byłego systemu socjalistycznego: Chiny, Kambodża, Kuba, Korea Północna, Laos, Mongolia i Wietnam. Szerzej na ten temat zob.: E. Cziomer, L.W. Zyblikiewicz, Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, PWN, Warszawa 2005,.

(2) Edward Molendowski. 20. ––kraje Europy Środkowej (Czechy, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry), ––kraje bałtyckie (Estonia, Litwa i Łotwa)2, ––kraje Europy Południowowschodniej (Albania, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Macedonia, Rumunia, Serbia i Czarnogóra), ––kraje Wspólnoty Niepodległych Państw (Europa Wschodnia: Białoruś, Mołdowa, Ukraina, Rosja; Kaukaz: Armenia, Azerbejdżan, Gruzja; Azja Środkowa: Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan, Uzbekistan). Po 15 latach reform ich rezultaty w poszczególnych krajach różnią się znacząco. Proces głębokich i radykalnych reform objął tylko niektóre z wymienionych 27 państw3. Rozpoczynano często reformy cząstkowe, w niektórych przypadkach później wstrzymywane. W wielu krajach zastosowano bardzo ostrożną politykę reform. Część pogrążyła się w konfliktach etnicznych, co oprócz tragedii wojny domowej powodowało pogorszenie sytuacji ekonomicznej oraz opóźniało procesy reform. 2. Pojęcie transformacji systemowej Rozpoczęta na przełomie lat 80. i 90. w krajach Europy Środkowo-Wschodniej transformacja systemowa nie ma precedensu w historii gospodarczej. Zasady tych przekształceń nie zostały wcześniej określone przez teoretyków, nie można było bowiem wykorzystać praktycznych doświadczeń innych państw. W przeszłości nikt nie przewidywał, że socjalizm zostanie zastąpiony kapitalizmem. Zakładano wprawdzie, że system ten ze względu na swą niewydolność. s. 357; T. Chyczewska-Hennel, Ewolucja pojęcia „Europa Południowo-Wschodnia”, „Ukraina w Centralno-Schidnij Ewropi” 2004, nr 4, s. 11–20; S. Fischer, R. Sahay, Gospodarki transformacji po dziesięciu latach [w:] Po dziesięciu latach – transformacja i rozwój w krajach postkomunistycznych, red. J. Neneman, CASE, Warszawa 2000, s. 22; G. Kołodko, Od szoku do terapii – ekonomia i polityka transformacji, Poltext, Warszawa 1999, s. 23; E. Molendowski, Państwa Europy Środkowo-Wschodniej wobec wyzwań rozwojowych [w:] S. Miklaszewski et al., Międzynarodowe stosunki gospodarcze u progu XXI wieku, Difin, Warszawa 2003, s. 196–197; E. Molendowski, Dylematy rozwoju krajów postsocjalistycznych [w:] Kraje rozwijające się w światowym systemie gospodarczym, red. S. Miklaszewski, Difin, Warszawa 2007, s. 291–316; Ch. Royen, Ostmitteleuropas, NATO – Mitgliedschaft, Ebenhausen 1966, s. 8.. Po 1 maja 2004 r. kraje Europy Środkowej i kraje bałtyckie są też często określane mianem UE-8 (por. Report on Transition, XVI Economic Forum, Foundation Institute for Eastern Studies, Warsaw 2006, s. 101–212). 2. Po decyzji mieszkańców, a następnie parlamentu Czarnogóry z maja 2006 r. jest to już grupa licząca 28 krajów. 3.

(3) Poziom rozwoju krajów Europy Środkowo-Wschodniej…. 21. prędzej czy później musi zostać zasadniczo zreformowany, ale o możliwości jego całkowitego upadku nie było mowy4. Definiowanie transformacji systemowej dokonywane jest więc w dużym stopniu ex post. Teoretycy starają się jakby nadrobić opóźnienia będące skutkami ich zaskoczenia wydarzeniami politycznymi i społeczno-gospodarczymi5. W najogólniejszym zarysie transformacja jest postrzegana jako przeobrażenie dotychczasowego systemu polegające na przejściu od gospodarki planowej typu socjalistycznego do gospodarki rynkowej typu kapitalistycznego. Wskazuje się, że jest ona procesem obejmującym wiele dziedzin życia gospodarczego, społecznego i politycznego6. G. Kołodko uważa, że „posocjalistyczna transformacja ustrojowa to historyczny proces stopniowego przechodzenia od centralnie planowanej gospodarki socjalistycznej opartej na dominacji państwowej własności środków produkcji i biurokratycznej regulacji do kapitalistycznej gospodarki wolnego rynku opartej na dominacji własności prywatnej i liberalnej deregulacji”7. Ekonomiści nie definiują transformacji jednoznacznie. Część utożsamia ją ze stabilizacją gospodarki, część także z tworzeniem infrastruktury systemowej właściwej gospodarce rynkowej i prywatyzacją. Z tego też względu obok terminu „transformacja” używa się słowa „przejście” (transition), przy czym rozumie się je jako zastąpienie dotychczasowego systemu politycznego i społeczno-gospodarczego nowym, a termin „transformacja” – jako odzwierciedlenie przemian w ramach wprowadzanego nowego systemu8. 4 Zob. P. Bożyk, 24 kraje Europy Środkowej i Wschodniej – transformacja, SGH, Warszawa 1999, s. 21.. W latach 90. opublikowano szereg książek i rozpraw zawierających różne definicje i charakterystykę procesu transformacji w krajach EŚW (por. ibidem; Transformacja systemu gospodarczego w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, red. J. Czekaj, PWN, Warszawa 1993; Dynamika transformacji polskiej gospodarki, red. M. Belka, W. Trzeciakowski, Poltext, Warszawa 1997; East‑Central European Economies in Transition, ed. by J.P. Hardt, R.F. Kaufman, M.E. Sharpe Inc., Armonk–London 1995; L. Gabryś et al., Istota i kierunki procesu transformacji w gospodarce światowej, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 1994; M.F. Goldman, Revolution and Change in Central and Eastern Europe. Political, Economic and Social Challenges, M.E. Sharpe Inc., Armonk–London 1997; D. Gros, A. Steinherr, Winds of Change: Economic Transition in Central and Eastern Europe, Longman, London 1995; G. Kołodko, Transformacja polskiej gospodarki – sukces czy porażka, Polska Oficyna Wydawnicza BAW, Warszawa 1992; Z. Sadowski, Transformacja gospodarki [w:] Społeczeństwo posttotalitarne, Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim, Warszawa 1991; The Transition in Eastern Europe, The University of Chicago Press, Chicago–London 1994. 5. 6. Por. P. Bożyk, op. cit., s. 21–22.. Por. G. Kołodko, Globalizacja a perspektywy rozwoju krajów posocjalistycznych, TNOiK, Toruń 2001, s. 22. 7. 8. Por. P. Bożyk, op. cit., s. 22..

(4) Edward Molendowski. 22. 3. Najważniejsze elementy sytuacji gospodarczej krajów transformacji w początkowym okresie przemian Analizowane kraje nie rozpoczęły reform rynkowych równocześnie. Ustalenie dokładnego momentu startu transformacji jest kwestią umowną. Na ogół przyjmuje się 1990 r. za początek przemian w krajach Europy Środkowej. Pod koniec 1991 r. rozpadł się Związek Radziecki i następny rok jest uważany za moment rozpoczęcia przemian w 15 krajach powstałych na jego bazie. Z kolei rozpad Jugosławii w 1992 r. jest traktowany jako start reform na byłych terenach tego kraju9. Pomimo podobieństw w systemach gospodarowania sytuacja gospodarcza krajów transformacji na początku reform różniła się znacznie. L. Balcerowicz za najważniejsze z nich uważa: poziom niestabilności pieniądza, wielkość długu zagranicznego, odziedziczoną strukturę gospodarki, nastroje społeczne, dotychczasowe doświadczenia w reformowaniu gospodarek oraz pewne specyficzne dla każdego kraju elementy, które były jego atutem lub – przeciwnie – obciążeniem10. Kraje WNP były mniej obeznane z instytucjami gospodarki rynkowej niż państwa bałtyckie i Europy Środkowej. Niektóre z nich (Azerbejdżan, Kazachstan, Rosja, Turkmenistan) były bogatsze w surowce naturalne niż kraje Europy Środkowej lub państwa bałtyckie. Znaczne były też różnice w poziomie PKB per capita. W najlepszej sytuacji pod tym względem były państwa Europy Środkowej, kraje bałtyckie z kolei charakteryzowały się wyższym poziomem PKB niż pozostałe kraje byłego ZSRR. Wynika to wyraźnie z danych zestawionych w tabeli 1. Tabela 1. Warunki początkowe w krajach transformacji Kraje. Polska Czechy Słowacja Słowenia Węgry. PKB per Udział rolniccapita wg PPP twa w PKB (1989, USD) (1989, %) 5687 8207 6969 11 525 6081. Zasoby naturalnea. Europa Środkowa 13 1 7 0 7 0 5 0 14 0. Liczba lat Udział długu pod rządami zagranicznego komunistyczw PKB (%)b nymi 42 43 43 44 41. 63,4 12,2 6,8 0,0 64,0. Nowa Europa. Raport z transformacji, red. D. Rosati, Instytut Wschodni, Warszawa 2002, s. 66. 9. 10 Por. L. Balcerowicz, Wolność i rozwój – ekonomia wolnego rynku, Znak, Kraków 1995, s. 330; A. Áslund, Niektóre wnioski z pierwszych czterech lat transformacji [w:] Polityka gospodarcza okresu transformacji, red. M. Dąbrowski, CASE, PWN, Warszawa 1995, s. 361–375..

(5) Poziom rozwoju krajów Europy Środkowo-Wschodniej… cd. tabeli 1 Kraje. Estonia. 5204. 19. 0. 51. 51. 0,2. 26. 0. 45. 36,9. 0. 44. 74,7. Albania. 1629. Bułgaria. 5740. Macedonia. 3720. Rumunia Rosja. Kraje bałtyckie. 6919 3535. 5627. 27. 11. 0. 12. 0. 10 14. 1. Armenia. 2453. 0,0. 74. 0,0. 1. 70. 0,0. 0. 75. 0,0. 0. 1. WNP – Kaukaz i Azja Środkowa 11. 0. Azerbejdżan. 2466. 22. 2. Kazachstan. 4133. 29. 2. 1778. 27. 0. 2577. 31. Gruzja. 2203. Kirgistan. 2770. Turkmenistan. 3308. Tadżykistan Uzbekistan. b. 22 33. 29. 0,0. 52. 0. 21. 50,6. 12,1. 32. 4658. 44. 0,0. 74. 2. Ukraina. 43. 0,0. 2,9. 15. 22. 51. 43. WNP – Europa Wschodnia. 6667 3562. 0. Europa Południowowschodnia. Białoruś. Mołdowa. 0. Liczba lat Udział długu pod rządami zagranicznego komunistyczw PKB (%)b nymi. 20. 3603. Chorwacja. Zasoby naturalnea. 6475. Litwa. Łotwa. a. PKB per Udział rolniccapita wg PPP twa w PKB (1989, USD) (1989, %). 23. 2. 1. zasoby naturalne: 0 – ubogie, 1 – umiarkowane, 2 – bogate w roku poprzedzającym rozpoczęcie transformacji. 75. 75. 75. 75. 75 75. 75. 0,1. 0,0. 0,0. 0,0. 8,6. 0,0. 0,0. Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. de Melo et al., Circumstance and Choice: The Role of Initial Conditions and Policies in Transition Economies, World Bank Policy Research Working Paper, No 1866, The World Bank, Washington 1997; S. Fischer, R. Sahay, op. cit., s. 36–37.. Największa nierównowaga makroekonomiczna występowała w byłych republikach radzieckich. Spośród krajów Europy Środkowej w najlepszych warunkach makroekonomicznych reformy rozpoczęły Czechosłowacja i Węgry. Z kolei Bułgaria, Chorwacja, Węgry oraz Polska odziedziczyły znaczny dług zagra-.

(6) Edward Molendowski. 24. niczny, podczas gdy pozostałe kraje w zasadzie nie były zadłużone (po rozpadzie Związku Radzieckiego Rosja przejęła cały dług zagraniczny, przez co uwolniła byłe republiki od wcześniejszych zobowiązań zewnętrznych). Zależność od handlu wewnątrzregionalnego była największa w krajach bałtyckich, najniższa w państwach Europy Środkowej. Z kolei kraje bałtyckie i Europy Środkowej były w porównaniu z pozostałymi lepiej położone pod względem przyszłego ukierunkowania wymiany handlowej na państwa Europy Zachodniej11. 4. Dynamika i poziom rozwoju w latach 1989–2005 4.1. Dynamika produktu krajowego brutto. Przyjęte w niniejszym opracowaniu ograniczenia nie pozwalają na przeprowadzenie szczegółowej analizy kształtowania się sytuacji gospodarczej w omawianych krajach z wykorzystaniem różnych wskaźników. Przyjęto więc uproszczone założenie, że sytuację tę odzwierciedla tempo wzrostu PKB12. Jak wynika z danych zestawionych w tabeli 2 i 3 oraz zilustrowanych na rys. 1, w pierwszym okresie transformacji (lata 1989–1993) miał miejsce znaczny spadek PKB we wszystkich spośród 27 omawianych krajów. Wyjątek stanowi Polska, gdzie spadek PKB został zahamowany już w 1992 r. W wielu krajach tendencje spadkowe utrzymywały się jednak znacznie dłużej niż do 1993 r. (Estonia i Litwa – do 1994 r., Łotwa – do 1995 r., a w połowie krajów WNP – nawet do 1996 r., w niektórych jeszcze dłużej: Rosja – do 1998 r., Ukraina i Mołdowa – aż do 1999 r.). Poza Polską najwcześniej z fazy kryzysu zaczęły wychodzić Słowenia, Czechy i Rumunia (1993 r.), a następnie Słowacja i Chorwacja (1994 r.). W 1999 r., tj. po 10 latach od momentu rozpoczęcia transformacji, tylko w nielicznych krajach dochód narodowy był wyższy niż w 1989 r.: w Polsce (o 22%), w Słowenii (o 7%), w Słowacji nieznacznie przekroczył ten poziom. W pozostałych krajach był on nadal niższy. Spośród krajów EŚW wymienić tu należy przede wszystkim Łotwę, Litwę i Estonię (gdzie PKB był niższy w granicach od około 17% do 35%). Charakterystyczne jest również to, że w 1999 r. PKB we wszystkich krajach WNP był nadal niższy niż w 1989 r., a w niektórych z nich (Mołdowa, Gruzja, Ukraina, Tadżykistan i Azerbejdżan) nawet o więcej niż 11. Por. S. Fischer, R. Sahay, op. cit., s. 36–37.. Wynika to również z faktu, że wiarygodność statystyk dotyczących niektórych krajów budzi pewne wątpliwości. W wielu przypadkach wynikało to np. z pojawienia się sektora niepaństwowego, który początkowo nie był w całości uwzględniany w statystykach, a także z rozwoju szarej strefy. Niektóre dane były więc albo zaniżane (PKB, produkcja), albo zawyżane (bezrobocie, inflacja). Wydaje się, że poprawnie podstawowe tendencje pokazują wskaźniki dotyczące kształtowania się PKB. 12.

(7) 1996. 1999. 2002. 1996. 1999. 2002. 2005. Ukraina. Mołdowa. Białoruś. 1996. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych tabeli 2 i 3.. 1999. 2002. 0 1990. 20. 40. 1993. 1996. 1999. 2002. WNP – Kaukaz, Azja Środkowa. Rys. 1. Tempo wzrostu PKB w krajach transformacji w latach 1989–2005 (1989 = 100). 0 1990. 20. 40. 60. 80. 80. 60. 100. 100. 160. 0 1990. 20 2005. 2005. Uzbekistan. Turkmenistan. Tadżykistan. Kirgistan. Kazachstan. Gruzja. Azerbejdżan. Armenia. Rumunia. Macedonia. Chorwacja. Bułgaria. 40. Albania. 80. 1993. Europa Południowowschodnia. 60. 100. 140. Rosja. Węgry. 140 120. 120. 1993. 2005. Słowenia. Słowacja. Polska. Łotwa. Litwa. Estonia. Czechy. 160. 140. WNP – Europa Wschodnia. 1993. Europa Środkowa i kraje bałtyckie. 120. 160. 0 1990. 20. 40. 60. 80. 100. 120. 140. 160. Poziom rozwoju krajów Europy Środkowo-Wschodniej… 25.

(8) Edward Molendowski. 26. połowę. Spośród krajów Europy Południowowschodniej tylko w Albanii PKB był w 1999 r. wyższy niż przed 10 laty. Jednakże po przekroczeniu minimalnego poziomu (w poszczególnych państwach nastąpiło to w różnych latach) stopy wzrostu PKB zaczęły osiągać relatywnie wysokie wartości, a w niektórych krajach – nawet bardzo wysokie. Oznaczało to, że olbrzymie straty z poprzednich lat zaczęto dość szybko odrabiać. Najwyraźniej proces taki wystąpił w krajach EŚW, gdzie w okresie do 2005 r. skumulowany wzrost PKB za okres od jego najniższego poziomu po 1989 r. był największy w Estonii (83%), Łotwie (82%) i Polsce (78%). Na szczególne podkreślenie zasługuje też fakt, że w okresie 1995–2004 (a więc aż przez 10 lat) średnioroczne tempo wzrostu PKB w 8 krajach EŚW było wyższe niż w krajach UE-15 (wynosiło odpowiednio 3,6% i 2,6%). Jeszcze korzystniej kształtował się wskaźnik przeciętnego tempa wzrostu PKB per capita w tym okresie (analogicznie 4,0% i 1,8%)13. Relatywnie wysokie przyrosty zanotowano też we wszystkich krajach WNP. Oznacza to, że kraje te zaczęły szybko doganiać pozostałych partnerów i tym samym zmniejszać dystans wynikający z niskiego poziomu PKB i jego gwałtownego spadku w początkowym okresie transformacji. Pomimo wysokiego w wielu krajach tempa wzrostu PKB w ostatnich latach nadal w większości z nich do 2005 r. nie udało się przekroczyć poziomu PKB z roku poprzedzającego transformację. Spośród krajów EŚW wymienić tu należy przede wszystkim Litwę (92%) i Łotwę (99%), a z krajów Europy Południowo wschodniej – Chorwację (96%), Rumunię (95%) i Macedonię 83%). Wśród krajów WNP do tej grupy zaliczają się: Gruzja (46%), Mołdowa (48%), Ukraina (58%), Tadżykistan (72%), Rosja (83%), Kirgistan (85%) i Azerbejdżan (93%). Podkreślić jednak należy, że w 2005 r. spośród 8 omawianych krajów EŚW aż w 6 osiągnięto już poziom PKB wyższy niż 1989 r. lub do niego zbliżony. Największe sukcesy w tym zakresie odniosły: Polska (147%), Słowenia (132%) i Słowacja (130%). Spośród 5 krajów Europy Południowowschodniej tylko w 2 (Albanii i Bułgarii) poziom PKB był wyższy niż w 1989 r., ale w pozostałych państwach tej grupy już zbliżał się do tego poziomu. Spośród 12 krajów WNP wyższy poziom PKB zanotowano jednakże tylko w 5 (Turkmenistan, Białoruś, Uzbekistan, Armenia, Kazachstan). Analizując dane statystyczne charakteryzujące kształtowanie się tempa wzrostu PKB w poszczególnych krajach postsocjalistycznych w całym dotychczasowym okresie transformacji, można postawić tezę, że państwa, które osiągnęły największe sukcesy, to te, które wdrażały reformy w sposób najbardziej konsekwentny. Co więcej, dane statystyczne zestawione w tabeli 2 i 3 wyraźnie Szerzej na ten temat zob. J. Kornai, The Great Transformation of Central Eastern Europe. Success and Disappointment, „Economics of Transition” 2006, vol. 14, nr 2, s. 209–217. 13.

(9) prognoza. Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska Słowacja Słowenia Węgry Albania Bułgaria Chorwacja Macedonia Rumunia Rosja Białoruś Mołdowa Ukraina Armenia Azerbejdżan Gruzja Kazachstan Kirgistan Tadżykistan Turkmenistan Uzbekistan. Kraje. 1,4 8,1 1,5 6,8 0,2 1,4 –1,8 0,7 9,8 0,5 –1,6 0,9 –5,8 0,0 8,0 8,5 4,0 14,2 –4,4 –4,8 –0,4 8,0 –2,9 –6,9 3,7. 1989. 1991. 1992. 1993. –1,2 –11,5 –3,3 0,6 –6,5 –13,6 –14,2 –9,0 –5,0 –5,7 –21,3 –16,2 2,9 –10,4 –34,9 –14,9 –11,6 –7,0 2,6 3,8 –2,5 –14,6 –6,5 –3,7 –4,7 –8,9 –5,5 2,8 –3,5 –11,9 –3,1 –0,6 –10,0 –27,7 –7,2 9,6 –9,1 –11,7 –7,3 –1,5 –7,1 –21,1 –11,7 –8,0 –9,9 –7,0 –8,0 –9,1 –5,6 –12,9 –8,8 1,5 –4,0 –5,0 –14,5 –8,7 –3,0 –1,2 –9,6 –7,6 –2,4 –17,5 –29,1 –1,2 –3,4 –11,6 –13,7 –14,2 –7,4 –11,7 –41,8 –8,8 –11,7 –0,7 –22,6 –23,1 –12,4 –20,6 –44,8 –25,4 –0,4 –13,0 –2,9 –9,2 3,0 –5,0 –19,0 –16,0 –1,6 –7,1 –29,0 –11,0 2,0 –4,7 –5,3 –10,0 1,6 –0,5 –11,1 –2,3. 1990. 1995. 3,2 5,9 –2,0 4,3 –9,8 3,3 0,6 –0,8 5,2 7,0 4,9 6,7 5,3 4,1 2,9 1,5 9,4 13,3 1,8 2,4 5,9 6,8 –1,8 –1,1 3,9 7,3 –12,7 –4,1 –12,6 –10,4 –31,2 –1,4 –23,0 –12,2 5,4 6,9 –19,7 –11,8 –11,4 2,4 –12,6 –8,2 –20,1 –5,4 –18,9 –12,5 –17,3 –7,2 –4,2 –0,9. 1994 4,8 3,9 4,7 3,3 6,1 6,2 3,5 1,3 9,1 –6,9 5,9 1,2 4,0 –3,5 2,8 –7,8 –10,0 5,9 1,3 10,5 0,5 7,1 –4,4 –6,7 1,6. 1996 –1,0 10,6 7,3 8,6 6,9 6,2 4,6 4,6 –7,0 3,5 6,8 1,4 –6,1 0,8 11,4 1,3 –3,0 3,3 5,8 10,8 1,7 9,9 1,7 –11,3 2,5. 1997 –2,2 4,7 5,1 3,9 4,8 4,1 3,8 4,9 8,0 2,4 2,5 2,9 –5,4 –4,6 8,3 –8,6 –1,9 7,2 10,0 2,9 –1,9 2,1 5,3 5,0 4,4. 1998 –0,8 –1,1 –4,2 0,1 4,1 1,9 4,9 4,4 7,3 4,5 –0,3 2,7 –3,2 3,2 3,4 –4,4 –0,4 3,3 7,4 3,0 1,7 3,6 3,7 16,0 4,1. 1999 3,3 7,1 3,8 6,8 4,0 2,2 4,6 5,2 7,8 5,4 2,9 4,5 1,8 9,0 5,8 2,1 5,9 5,9 11,1 1,9 9,8 5,4 8,3 17,6 4,0. 2000 3,3 5,0 5,9 7,7 1,0 3,3 3,0 3,8 6,5 4,0 3,8 –4,5 5,3 5,0 4,7 6,1 9,1 9,6 9,9 4,7 13,5 5,3 10,2 20,5 4,5. 2001 2,5 5,7 5,9 5,7 1,3 4,0 3,2 3,2 4,5 4,2 4,6 0,3 4,7 4,3 4,7 7,2 4,1 12,9 10,6 5,4 9,5 –0,5 9,1 21,2 4,2. 2002 3,7 5,1 9,0 7,5 3,8 4,2 2,5 3,0 6,0 4,3 4,3 3,1 4,9 7,3 6,7 6,3 9,4 13,9 10,8 11,1 9,2 6,7 10,2 7,7 1,5. 2003 4,7 7,8 7,0 8,3 5,3 5,5 4,2 4,6 5,9 5,6 3,8 4,1 8,3 7,1 11,4 7,3 12,6 10,1 10,2 6,2 9,4 7,1 10,6 17,1 7,4. 6,0 9,6 7,5 9,2 3,2 6,0 3,9 4,1 5,5 5,8 4,0 3,6 4,0 6,4 9,2 7,1 2,6 13,9 26,4 8,5 9,4 –0,6 6,7 17,2 7,0. 2004 2005a. Źródło: opracowanie własne na podstawie: G. Kołodko, Globalizacja…, TNOiK, Toruń 2001, s. 59; Economic Survey of Europe 2003, No 1, UNECE, Geneva 2003; Economic Survey of Europe 2005, No 1, UNECE, Geneva 2005; World Development Indicators 2005, The World Bank, Washington, DC 2005; World Development Indicators 2006, The World Bank, Washington, DC 2006; Transition Report 2004, EBRD, London 2004; Transition Report Update 2005, EBRD, London, May 2005, Transition Report Update 2006, EBRD, London, May 2006.. a. WNP – Kaukaz i Azja Środkowa. WNP – Europa Wschodnia. Europa Południowo wschodnia. Europa Środkowa i kraje bałtyckie. Tabela 2. Recesja i wzrost w krajach transformacji – stopa wzrostu PKB w latach 1989–2005 Poziom rozwoju krajów Europy Środkowo-Wschodniej… 27.

(10) prognoza. Źródło: jak w tabeli 2.. a. Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska Słowacja Słowenia Węgry Albania Bułgaria Chorwacja Macedonia Rumunia Rosja Białoruś Mołdowa Ukraina Armenia Azerbejdżan Gruzja Kazachstan Kirgistan Tadżykistan Turkmenistan Uzbekistan. Kraje. 100,2 101,1 96,4 109,9 88,6 98,9 93,6 97,2 98,8 91,4 91,4 90,9 88,9 96,0 104,8 105,9 100,5 105,7 84,4 83,4 99,2 111,2 95,5 95,0 105,4. 1990. 88,7 87,3 90,9 98,5 82,4 84,4 85,3 85,6 71,4 80,7 72,1 84,5 77,5 91,2 103,5 87,4 88,8 93,4 83,8 66,2 86,3 105,7 88,8 90,5 104,8. 1991 85,7 74,9 71,6 64,1 84,5 78,9 80,6 83,0 66,3 74,8 63,7 77,8 70,6 78,0 93,6 61,9 76,6 54,3 64,9 36,6 83,8 85,6 63,0 85,7 93,2. 1992 86,3 68,2 60,0 54,6 87,7 76,0 82,8 82,5 72,7 73,7 58,6 70,7 71,7 71,2 86,5 61,2 65,8 49,6 49,9 27,3 76,1 71,9 56,1 77,1 91,1. 1993 89,0 66,8 54,1 54,9 92,3 79,7 87,2 84,9 79,5 75,0 62,0 69,4 74,5 62,2 75,6 42,1 50,6 52,2 40,1 24,2 66,5 57,5 45,5 63,8 87,2. 1994 94,3 69,7 55,9 54,4 98,8 85,1 90,8 86,1 90,1 76,8 66,3 68,7 79,9 59,6 67,7 41,5 44,5 55,8 35,3 24,7 61,1 54,3 39,8 59,2 86,4. 1995 98,8 72,4 58,5 56,2 104,8 90,4 94,0 87,2 98,3 71,5 70,2 69,5 83,1 57,5 69,6 38,3 40,0 59,1 35,8 27,3 61,4 58,2 38,1 55,2 87,8. 1996 97,8 80,1 62,8 61,1 112,0 96,0 98,3 91,3 91,4 74,0 74,9 70,5 78,1 58,0 77,5 38,8 38,8 61,1 37,9 30,3 62,4 64,0 38,7 49,0 90,0. 1997 95,6 83,9 66,0 63,5 117,4 99,9 102,0 95,7 98,7 75,8 76,8 72,5 73,8 55,3 84,0 35,4 38,1 65,5 41,7 31,2 61,2 65,3 40,7 51,4 94,0. 1998. Tabela 3. Dynamika PKB w krajach transformacji w latach 1989–2005 (1989 = 100). Europa Środkowa i kraje bałtyckie. Europa Południowo wschodnia. WNP – Europa Wschodnia. WNP – Kaukaz i Azja Środkowa. 94,9 82,9 63,2 63,5 122,2 101,8 107,0 99,9 105,9 79,2 76,6 74,5 71,5 57,1 86,8 33,9 37,9 67,6 44,7 32,1 62,3 67,7 42,3 59,7 97,8. 1999 98,0 88,8 65,6 67,8 127,1 104,0 111,9 105,1 114,2 83,4 78,8 77,8 72,8 62,2 91,9 34,6 40,2 71,6 49,7 32,7 68,4 71,3 45,8 70,2 101,7. 2000 101,2 93,3 69,5 73,1 128,4 107,5 115,3 109,1 121,6 86,8 81,8 74,3 76,6 65,3 96,2 36,7 43,8 78,5 54,6 34,2 77,6 75,1 50,4 84,6 106,3. 2001 103,8 98,6 73,6 77,2 130,0 111,8 119,0 112,6 127,1 90,4 85,6 74,5 80,2 68,1 100,7 39,3 45,6 88,6 60,4 36,1 85,0 74,7 55,0 102,5 110,8. 2002 107,6 103,6 80,2 83,0 135,0 116,5 122,0 116,0 134,7 94,3 89,3 76,8 84,2 73,1 107,4 41,8 49,9 101,0 66,9 40,1 92,8 79,7 60,6 110,4 112,5. 2003 112,7 111,7 85,8 89,9 142,1 122,9 127,1 121,3 142,6 99,6 92,6 80,0 91,1 78,3 119,7 44,9 56,2 111,2 73,8 42,6 101,5 85,4 67,1 129,2 120,8. 2004 119,4 122,4 92,2 99,1 146,7 130,2 132,0 126,3 150,5 105,4 96,3 82,9 94,8 83,3 130,7 48,1 57,6 126,6 93,2 46,2 111,0 84,9 71,6 151,5 129,2. 2005a. 28. Edward Molendowski.

(11) Poziom rozwoju krajów Europy Środkowo-Wschodniej…. 29. wskazują, że czas trwania recesji był krótszy, a jej głębokość mniejsza w tych państwach, które próbowały reformować swoje gospodarki już w ramach poprzedniego systemu. Widać to szczególnie wyraźnie w odniesieniu do Polski, Słowenii i Węgier, a także Chorwacji, Litwy, Łotwy i Estonii. 4.2. Potencjał gospodarczy i poziom rozwoju. Część krajów z analizowanej grupy 27 państw postsocjalistycznych po latach regresu wkroczyła już w fazę szybkiego rozwoju gospodarczego. W niektórych procesy wzrostu zostały już zainicjowane, ale napotykają na szereg trudności. W innych procesy przekształceń systemowych nadal znajdują się w początkowej fazie lub nawet nie zostały w sposób jednoznaczny rozpoczęte. Potwierdzeniem tego mogą być dane statystyczne zestawione w tabeli 4. Wynika z nich ponadto, że łączny dochód narodowy omawianej grupy krajów wynosił w 2004 r. ponad 1320 mld USD (wg bieżących kursów walut) i około 3500 mld USD (według parytetów siły nabywczej walut). Stanowiło to odpowiednio około 3,3% i 6,6% całej światowej produkcji i globalnego dochodu14. Udział ten był więc znacznie mniejszy, niż wskazywałaby na to liczba ludności (17,5% ogólnej liczby ludności). Jeśli liczyć według parytetu siły nabywczej, ponad 60% całkowitej wartości PKB przypada na trzy kraje: Rosję, Polskę i Ukrainę, a 15% na następne trzy kraje: Czechy, Rumunię i Węgry. Kraje Europy Środkowo-Wschodniej i Europy Południowowschodniej, reprezentujące zaledwie 6% obszaru oraz 31% ogólnej liczby ludności, wytwarzają ponad 40% PKB, podczas gdy kraje WNP (wraz z Rosją) – o ponad 16 razy większej powierzchni oraz ponad dwa razy większej liczbie ludności – niecałe 40%. Świadczy to o tym, jak wielkie są różnice pomiędzy tymi grupami państw w zakresie stopnia wykorzystania zasobów, efektywności gospodarowania oraz wydajności pracy15. Różnice te potwierdza również porównanie dochodu narodowego przypadającego na 1 mieszkańca. Widać to wyraźnie na rys. 2. Biorąc za podstawę szacunki Banku Światowego dotyczące dochodu narodowego per capita w 2004 r. wg parytetu siły nabywczej (tabela 4, rys. 2), widzimy, jak wielkie są różnice poziomu rozwoju poszczególnych krajów transformacji oraz jaki dystans dzieli je od państw wysoko rozwiniętych. Dochód narodowy przypadający na jednego mieszkańca w najbiedniejszym kraju omawianej grupy – Tadżykistanie – wynosił w 2004 r. 1160 USD, a w najbogatszej Słowenii – 20 800 USD (był więc 18 razy większy). Szczególnie istotne wydaje się również to, że w porównaniu z przeciętnym poziomem dla krajów UE-15 w zdecydowanej większości państw transformacji PKB na głowę mieszkańca był niższy o co najmniej połowę. 14 Por. New Europe. Report on Transition, XVI Economic Forum, Foundation Institute for Eastern Studies, Warsaw 2006, s. 95–97.. Ibidem, s. 96.. 15.

(12) Edward Molendowski. 30. Tabela 4. Porównanie potencjału i poziomu rozwoju gospodarczego krajów transformacji (w 2004 r.) Powierzchnia (tys. km2). Ludność (mln). Czechy. 79. 10. 93. Litwa. 65. 3. 20. Polska. 313. 39. 233. Słowenia. 20. Albania. 29. Europa Środkowa i kraje bałtyckie. Kraje. Estonia Łotwa. Słowacja. WNP – Europa Wschodnia. Europa Południowo wschodnia. Węgry. Bośnia i Hercegowina. Bułgaria. Chorwacja. Macedonia. Rumunia. Serbia i Czarnogóra Rosja. Białoruś. Mołdowa. 45. 65 49. 1. 2. 5. 2. ogółem (mld USD). USD. 9130. 188. 18 420. 7540. 44. 12 690. 6100. 486. 12 730. 42. 20 800. 16. 5070. 10. 7080. 13. 5580. 35. 16 100. 7. 2120. 85. 51. 4. 8. 111. 8. 21. 4. 30. 238. 22. 64. 102. 8. 17 098 34. 26. 208. 78. 8370. 160. 2040. 28. 2750. 62. 3. 21. 3 5. 3 5. 3400. 1392. 9680. 36,3. 720. 8. 1950. 7,3. 2140. 68. 300. 6330. 940. 32. 3810. 1060. 13. 2900. 9. 1860. 143. 6. 2. 280. 7. 12. 400. 1160 450. 4160. 13. Tadżykistan. 26. 6970. 1270. 1060. 104. 447. 29,8. 44,7. 31,7. 2250. 6. 27,1. 8440. 34. 5. 19,0. 68. 15. 2. 78,0. 24,6. 2725. 5. 47,7. 6560. Kazachstan. Uzbekistan. 7940. 4. 10. 8. 488. 7230. 489. 8. Turkmenistan. 59,3. 144. 87. 200. 15 800. 2680. Azerbejdżan. Kirgistan. 54,3. 22. 13. 51,1. 47,6. 14 480. 8330. 2420. 69,1. 44,3. 181. 5. 6820. UE-15 = = 100. 11 820. 2960. 2. 60. 70. 27. 13 630. 11 920. 47. Gruzja. 18. 53. 604 30. 6480. 32. 10. 57. per capita. per capita (USD). 93. 3. PKB brutto wg parytetu siły nabywczej. ogółem (mld USD). Ukraina. Armenia. WNP – Kaukaz i Azja Środkowa. PKB brutto wg kursów walutowych. 31. 49. 31,2. 26,1 23,7. 15,6. 14,3. 10,9. 6930. 26,0. 1160. 4,4. 6280 1860. 7,0. 23,6 7,0. Źródło: World Development Indicators 2006, The World Bank, Washington 2006; New Europe. Report on Transition, XVI Economic Forum, Foundation Institute for Eastern Studies, Warszawa 2006, s. 102–103; obliczenia własne..

(13) Poziom rozwoju krajów Europy Środkowo-Wschodniej…. Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska Słowacja Słowenia Węgry Albania Bośnia i Hercegowina Bułgaria Chorwacja Macedonia Rumunia Serbia i Czarnogóra Rosja Białoruś Mołdowa Ukraina Armenia Azerbejdżan Gruzja Kazachstan Kirgistan Tadżykistan Turkmenistan Uzbekistan. 31. 13 630 12 690 11 820 12 730 14 480 5070. 1950. 1860 1160. 20 800. 15 800 7230 7940. 6560 8330 8440 9680 6970. 11 920. 6330 4160 3810 2900 6930 6280. 1860 0. 18 420. 5000. 10 000. 15 000. 20 000. 25 000. Rys. 2. PKB per capita w krajach transformacji wg parytetu siły nabywczej (USD, 2004) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych tabeli 4.. Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska Słowacja Słowenia Węgry Albania Bośnia i Hercegowina Bułgaria Chorwacja Macedonia Rumunia Serbia i Czarnogóra Rosja Białoruś Mołdowa Ukraina Armenia Azerbejdżan Gruzja Kazachstan Kirgistan Tadżykistan Turkmenistan Uzbekistan 0. 10. 20. 30. 40. 50. 60. 70. 80. Rys. 3. Produkt krajowy brutto na jednego mieszkańca w krajach transformacji wg PPP (UE-15 = 100, 2004) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych tabeli 4..

(14) 32. Edward Molendowski. Tylko w czterech spośród nich (Słowenia, Czechy, Słowacja i Estonia) był wyższy niż 50% średniego poziomu dla UE-15. W 8 krajach był niższy niż 25% średniego poziomu, a w 5 krajach (Gruzja, Azerbejdżan, Armenia, Albania, Macedonia) niższy nawet od 10% średniego poziomu dla UE-15. Ilustruje to rys. 3. Uwzględniając poziom dochodu narodowego wg parytetu siły nabywczej na jednego mieszkańca w 2004 r. 27 omawianych państw można podzielić na następujące podgrupy: ––kraje o bardzo niskim poziomie dochodu (poniżej 2000 USD): Tadżykistan, Kirgistan, Uzbekistan, Mołdawia, ––kraje o relatywnie niskim poziomie dochodu (2000–5000 USD): Gruzja, Azerbejdżan, Armenia, ––kraje o średnim poziomie dochodu (5000–10 000 USD): Albania, Turkmenistan, Ukraina, Macedonia, Kazachstan, Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Rumunia, Serbia i Czarnogóra oraz Rosja, ––kraje o relatywnie wysokim poziomie dochodu (powyżej 10 000 USD): Łotwa, Chorwacja, Litwa, Polska, Estonia, Słowacja, Węgry, Czechy, Słowenia. 5. Podsumowanie Z przedstawionej analizy wynika, że kraje postsocjalistyczne były w ciągu ostatnich piętnastu lat obszarem istotnych przemian w gospodarce. Nadal występują pomiędzy nimi znaczne różnice w stopniu zaawansowania reform i poziomie rozwoju gospodarczego, wielkości i strukturze gospodarki, intensywności i kierunków współpracy międzynarodowej. Największe sukcesy na drodze transformacji osiągnęły kraje – nowi członkowie UE: Słowenia, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Węgry, Słowacja, Słowenia. W państwach tych proces transformacji systemowej można uznać w zasadzie za zakończony. Na drugim biegunie znajdują się takie kraje jak np. Kirgistan, Turkmenistan, Tadżykistan, Uzbekistan, gdzie proces transformacji albo się jeszcze nie rozpoczął, albo jest dopiero w początkowej fazie. W krajach Europy Południowowschodniej i niektórych państwach WNP procesy transformacji systemowej są już na tyle zaawansowane, że kierunek ich dalszego rozwoju wydaje się już przesądzony. Literatura Áslund A., Niektóre wnioski z pierwszych czterech lat transformacji [w:] Polityka gospodarcza okresu transformacji, red. M. Dąbrowski, CASE, PWN, Warszawa 1995. Balcerowicz L., Wolność i rozwój – ekonomia wolnego rynku, Znak, Kraków 1995. Bożyk P., 24 kraje Europy Środkowej i Wschodniej – transformacja, SGH, Warszawa 1999..

(15) Poziom rozwoju krajów Europy Środkowo-Wschodniej…. 33. Chyczewska-Hennel T., Ewolucja pojęcia „Europa Południowo-Wschodnia”, „Ukraina w Centralno-Schidnij Ewropi” 2004, nr 4. Cziomer E., Zyblikiewicz L.W., Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, PWN, Warszawa 2005. Dynamika transformacji polskiej gospodarki, red. M. Belka, W. Trzeciakowski, Poltext, Warszawa 1997. East-Central European Economies in Transition, ed. by J.P. Hardt, R.F. Kaufman, M.E. Sharpe Inc, Armonk–London 1995. Economic Survey of Europe 2003, No 1, UNECE, Geneva 2003. Economic Survey of Europe 2005, No 1, UNECE, Geneva 2005. Fischer S., Sahay R., Gospodarki transformacji po dziesięciu latach [w:] Po dziesięciu latach – transformacja i rozwój w krajach postkomunistycznych, red. J. Neneman, CASE, Warszawa 2000. Gabryś L. et al., Istota i kierunki procesu transformacji w gospodarce światowej, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 1994. Goldman M.F., Revolution and Change in Central and Eastern Europe. Political, Economic and Social Challenges, M.E. Sharpe Inc., Armonk–London 1997. Gros D., Steinherr A., Winds of Change: Economic Transition in Central and Eastern Europe, Longman, London 1995. Kołodko G., Transformacja polskiej gospodarki – sukces czy porażka, Polska Oficyna Wydawnicza BAW, Warszawa 1992. Kołodko G., Od szoku do terapii – ekonomia i polityka transformacji, Poltext, Warszawa 1999. Kołodko G., Globalizacja a perspektywy rozwoju krajów posocjalistycznych, TNOiK, Toruń 2001. Kornai J., The Great Transformation of Central Eastern Europe. Success and Disappointment, „Economics of Transition” 2006, vol. 14, nr 2. de Melo M. et al., Circumstance and Choice: The Role of Initial Conditions and Policies in Transition Economies, World Bank Policy Research Working Paper, No 1866, The World Bank, Washington 1997. Molendowski E., Dylematy rozwoju krajów postsocjalistycznych [w:] Kraje rozwijające się w światowym systemie gospodarczym, red. S. Miklaszewski, Difin, Warszawa 2007. Molendowski E., Państwa Europy Środkowo-Wschodniej wobec wyzwań rozwojowych [w:] S. Miklaszewski et al., Międzynarodowe stosunki gospodarcze u progu XXI wieku, Difin, Warszawa 2003. New Europe. Report on Transformation, XVI Economic Forum, Foundation Institute for Eastern Studies, Warsaw 2006. Nowa Europa – Raport z transformacji, red. D. Rosati, Instytut Wschodni, Warszawa 2002. Report on Transition, XVI Economic Forum, Foundation Institute for Eastern Studies, Warsaw 2006. Royen Ch., Ostmitteleuropas, NATO – Mitgliedschaft, Ebenhausen 1966. Sadowski Z., Transformacja gospodarki [w:] Społeczeństwo posttotalitarne, Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim, Warszawa 1991. Transformacja systemu gospodarczego w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, red. J. Czekaj, PWN, Warszawa 1993..

(16) 34. Edward Molendowski. The Transition in Eastern Europe, The University of Chicago Press, Chicago–London 1994. Transition Report 2004, EBRD, London, November 2004. Transition Report Update 2005, EBRD, London, May 2005. Transition Report Update 2006, EBRD, London, May 2006. World Development Indicators 2005, The World Bank, Washington, DC 2005. World Development Indicators 2006, The World Bank, Washington, DC 2006. Changes in the Development Level of Central and East European Countries during the Transition Period This article is an attempt to assess the changes in the development level of Central and East European countries during the transition period. The author begins by proposing a definition of Central and East European countries and the systemic transformation process. Next, he presents the key elements of the economic situation in the analysed countries (GDP per capita, the contribution of agriculture to GDP, natural resources, and foreign debt as a proportion of GDP) during the initial phase of the transition. He focuses primarily on analysing changes in the development level of those countries during 1989–2005, especially in relation to changes in GDP and economic potential. The author shows that despite the significant changes that took place during this fifteen year period (1989–2005), there continue to exist huge differences between these countries in terms of the progress of reform and level of economic development. He identifies those countries which have achieved the greatest success as well as those where the transformation process has not yet begun or is still only in its initial phase..

(17)