Joanna Janicka
Chrześcijańskie ośrodki wschodniej
Polski świadectwem wspólnej
tradycji pielgrzymowania
Ekonomiczne Problemy Usług nr 66, 187-200NR 648 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 66 2011
JOANNA JANICKA
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
CHRZEŚCIJAŃSKIE OŚRODKI WSCHODNIEJ POLSKI ŚWIADECTWEM WSPÓLNEJ TRADYCJI PIELGRZYMOWANIA
Wstęp
Rola oraz pozycja, jaką Polska zajmuje w światowych migracjach pielgrzym-kowych, są znaczące. Polska zaliczana jest nadal do tych nielicznych krajów świata, w których ruch pielgrzymkowy twa nieprzerwanie od początków państwowości. Świadczy o tym znacząca liczba osób (ok. 7 mln rocznie), która uczestniczy w mi-gracjach pielgrzymkowych. W tej grupie mieszczą się nie tylko katolicy obrządku łacińskiego, ale również prawosławni i przedstawiciele islamu1.
Takie podejście jest wyrazem aprobaty dla twierdzenia Antoniego Jackow-skiego oraz badacza problematyki pielgrzymkowej ks. Macieja OstrowJackow-skiego, któ-rzy uważają, że migracjom religijnym na przestrzeni dziejów towaktó-rzyszył przede wszystkim motyw religijny. Osoby uczestniczące w tego typu podróżach dążyły do „obcowania z Bogiem, jak i głębszego zrozumienia życia ludzi, jako jednej wspól-noty pielgrzymującej na Ziemi”. Warto również zaważyć różnice pomiędzy piel-grzymką a turystyką religijną. Pielgrzymka „posiada wybitny o pierwszoplanowy motyw religijny; związana jest z modlitwą, pokutą i innymi formami kultu sprawo-wanymi zarówno w drodze, jak i miejscu pielgrzymkowym”. W turystyce religijnej nad innymi dominuje motyw poznawczy2. Kierując się badaniami Antoniego Jac-kowskiego, za pielgrzymkę najogólniej można uznać podjętą z motywów
1 A. Jackowski, D. Sołjan, Polskie pielgrzymowanie, „Niedziela. Tygodnik Katolicki”
2007, nr 31.
2 A. Jackowski, Pielgrzymki a turystyka religijna. Rozważania na czasie, w: Turystyka
nych podróż do miejsca uważanego za święte (locus sacer) ze względu na szcze-gólne działanie w nim Boga lub bóstwa, aby tam spełniać określone akty religijne, pobożności i pokuty3.
A – Licheń, B – Góra św. Anny, C – Kalwaria Zebrzydowska, D – Łagiewniki-Kraków, E – Jasna Góra-Częstochowa
Rys. 1. Katolickie ośrodki pielgrzymkowe o zasięgu międzynarodowym
Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Jackowski, Kraków jako
międzynarodo-we centrum kultury religijnej, „Alma Mater” nr 109, Miesięcznik Unimiędzynarodo-wersytetu
Jagiellońskiego, www3.uj.edu.pl.
3 Ibidem.
A – Warszawa, B – Gniezno, C – Piekary Śląskie, D – Krzeptówki-Zakopane; Ośrodki o znaczeniu regionalnym: E – Wambierzyce, F – Trzebnica, G – Ludzimierz, H – Tu-chów, I – Kalwaria Pacławska, J – Kodeń, K – Leśna Podlaska, L – Gietrzwałd, M – Święta Lipka, N – Wejherwowo, O – Swarzewo, P – Święty Krzyż, Q – Dukla
Rys. 2. Ważniejsze katolickie ośrodki pielgrzymkowe w Polsce o znaczeniu krajowym i regionalnym
Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Jackowski, Kraków…, op.cit.
Kościół rzymskokatolicki, podobnie jak Kościół prawosławny, przychylnie podchodzi do tego typu masowego ruchu, mając na celu podtrzymanie religijnego
charakteru pielgrzymek do sanktuariów. Do wartości duchowych pielgrzymek dużą wagę przykładał również Jan Paweł II, uznając je za szczególną formę turystyki4. Pielgrzymki można zaliczyć do praktyk religijnych o trwałym charakterze. W miarę upływu wieków wykształciły się i utrwaliły w świadomości pielgrzymów te szlaki, które są do dziś stale przemierzane. Zanim jednak to nastąpiło, przeszły długą drogę ewolucji, podlegając uwarunkowaniom politycznym, społecznym, kulturowym, religijnym.
1. Cel główny i metodologia badań
Celem głównym artykułu jest przedstawienie chrześcijańskich ośrodków piel-grzymkowych na terenie Lubelszczyzny oraz Podlasia, które od kilkuset lat rozwi-jały działalność na tym terenie. W artykule przedstawiono chrześcijańskie ośrodki pielgrzymkowe (katolickie i prawosławne) na terenie objętym ramami tematycz-nymi opracowania. Do ośrodków tych zaliczyć należy między intematycz-nymi Supraśl, Ko-stomłoty. Wśród ośrodków o randze międzynarodowej znajduje się Jabłeczna i św. Góra Grabarka. „Młodym” ośrodkiem kultu jest Terespol, którego ranga w ruchu pielgrzymkowym wzrasta wśród wiernych dopiero od 2010 roku ze względu na odnotowane tam objawienia. Główne ośrodki katolickie to: Radecznica, Wąwolni-ca, Kodeń i inne, wszystkie o znaczeniu regionalnym. Wymienione ośrodki przed-stawione zostały przede wszystkim jako: centra kultu religijnego, reprezentatywne ośrodki dziedzictwa kulturowego w regionie oraz miejsca związane integralnie z turystyką kulturową na tym obszarze. Badania przeprowadzono metodą wywiadu bezpośredniego z księżmi prawosławnymi diecezji prawosławnej lubelsko- -chełmskiej oraz katolickiej archidiecezji lubelskiej. Przy opracowaniu niniejszego tematu analizie poddano również dotychczasową literaturę przedmiotu w zakresie omawianej tematyki.
Ze względu na rozległość tematu w niniejszym artykule poruszono tylko kwe-stie zawężone do tradycji pielgrzymowania katolików oraz wyznawców prawosła-wia. W opracowaniu odniesiono się też wyłącznie do ośrodków kultu religijnego położonych w granicach administracyjnych państwa polskiego, pomijając te ośrod-ki, które są celem pielgrzymowania wyznawców na terenie innych państw. Dla ujednolicenia aktualnie używanych w nauce określeń w stosunku do migracji reli-gijnych zastosowano pojęcie „pielgrzymka”, kładąc nacisk na względy motywacyj-ne tego typu podróży.
4 A. Jackowski, Pielgrzymki…, op.cit.; M. Ostrowski, Jesteśmy pielgrzymami przed Tobą.
2. Chrześcijańskie tradycje – tło historyczne
W procesach migracyjnych wielu krajów ważną rolę odgrywały i odgrywają nadal migracje wynikające z motywów religijnych. Zwyczaj udawania się w podróż do miejsc, które były uznawane za święte, ma swoje korzenie w czasach prehisto-rycznych. Pierwsze przekazy źródłowe na ten temat znajduj dują się w Starym i Nowym Testamencie, w hinduskich Wedach oraz przekazach starożytnych auto-rów. Można zauważyć, że już w czasach starożytnych, w Egipcie i Grecji (Ateny, Delfy, Korynt, Nemea, Olimpia) rzesze pielgrzymów udawały się do miejsc świę-tych, kilkusettysięczne tłumy uczestniczyły w uroczystościach religijnych5.
Polacy dzisiaj, po kilku wiekach doświadczeń katolicyzmu, szczególną rolę przypisują pielgrzymkom, ponieważ to właśnie one w trudnych chwilach stanowiły istotny czynnik kształtowania się tożsamości narodowej. Pielgrzymowanie sprzyja-ło również rozszerzaniu zainteresowań, pozwalasprzyja-ło poznać nowe środowiska, oby-czaje, regiony i miejscowości. Aktualnie w Polsce zarejestrowanych jest przeszło 500 sanktuariów pielgrzymkowych, a większość z nich (98%) znajduje się w posia-daniu Kościoła rzymskokatolickiego. Najważniejsze ośrodki kultu religijnego mają zasięg międzynarodowy, a są to: Jasna Góra, Kraków-Łagiewniki, Kalwaria Ze-brzydowska, Licheń, Niepokalanów, Góra Świętej Anny (rysunek 1). Grupę miej-scowości o zasięgu krajowym stanowią ośrodki o zróżnicowanych pielgrzymko-wych tradycjach: Piekary Śląskie, Gniezno, Warszawa oraz Zakopane-Krzeptówki, 25 sanktuariów o randze ponadregionalnej, ok. 135 ośrodków o zasięgu regional-nym oraz 330 o zasięgu lokalregional-nym. Najznamienitszym centrum pielgrzymkowym w Polsce jest Jasna Góra (4–5 mln pątników rocznie). Kolejne miejsca pod wzglę-dem liczby odwiedzających pielgrzymów zajmują: Kraków-Łagiewniki (kult Miło-sierdzia Bożego i św. Faustyny, ponad 2 mln pielgrzymów) oraz Kalwaria Zebrzy-dowska i Licheń (ok. 2 mln pielgrzymów). Intensywne natężenie ruchu pielgrzym-kowego zauważalne jest w okresie głównych uroczystości religijnych odbywają-cych w dniach ważniejszych odpustów. Na obszarze całej Polski odnotowano ponad 450 dni odpustowych, które przyciągają corocznie rzesze pielgrzymów. Zdecydo-wana ich większość poświęcona jest kultowi maryjnemu. Część z nich (Karpaty, Śląsk, Kaszuby, Kujawy, Warmia) charakteryzuje się elementami ludowymi, świadczącymi o ich autentyczności6.
5 A. Jackowski, Pielgrzymki…, op.cit. 6 Ibidem.
3. Wspólne korzenie katolicyzmu i prawosławia
Z odległych dziejów okresu antycznego wynika, że w sposób naturalny doszło do powstania dwóch głównych wizji chrześcijaństwa – wschodniej i zachodniej, które wykształciły się na terenie Imperium Rzymskiego. Obie wyrastały jednak na odmiennym podłożu kulturowym. Wyraźne ich oddalenie trwa już od VII w., cho-ciaż pewne różnice wystąpiły już w IV w. Podejmowane próby zbliżenia pomiędzy Wschodem i Zachodem kończyły się niepowodzeniami. Kulminacją nienawiści stało się zniszczenie Konstantynopola podczas IV wyprawy krzyżowej, co defini-tywnie przyspieszyło upadek Bizancjum (1453 r.), zamykając trwający prawie 400 lat okres bizantyjski. Z Kościołem prawosławnym, podobnie jak z Kościołem kato-lickim, los obszedł się w wielu okresach dziejowych tragicznie. Jednak jedno z największych prześladowań spotkało chrześcijański świat w XX w., gdy ograni-czano i zakazywano jakiejkolwiek działalności kulturalnej czy społecznej, rujnowa-no świątynie, masowo prześladowarujnowa-no duchownych. Zasadniczą bronią Kościoła pozostawała modlitwa, podtrzymywana przez wspólnoty zakonne. Dzisiejszy Polski Kościół Prawosławny należy do grupy kościołów wschodnich, autokefalicznych. Kościoły te pozostają we wzajemnej łączności kanonicznej oraz w łączności z pa-triarchą Konstantynopola (patriarchat ekumeniczny)7.
Rozpatrywanie pielgrzymowania w chrześcijaństwie jako jednego z charakte-rystycznych faktów kulturowych jest interesującym procesem badawczym. Wyma-ga jednak wieloaspektowego spojrzenia na obecną sytuację religii, biorąc pod uwa-gę wielowiekowe przemiany oraz często trudne relacje pomiędzy Kościołem za-chodnim i wsza-chodnim, niepozbawione cierpień i krzywd doznanych po obu stro-nach. We współczesnym świecie tradycja i dziedzictwo chrześcijańskie podlegają reinterpretacji, a religijność przyjmuje nowe cechy i funkcje. W kwestii podejścia do pielgrzymowania obydwa Kościoły mają ze sobą wiele wspólnego. Zbliżone jest podejście do istoty samego pielgrzymowania, którego główną cechą jest strona motywacyjna i jej religijny charakter, a nie tylko chęć poznania. Kościół prawo-sławny określa pielgrzymowanie jako „chodzenie pod Bogiem”, wskazując na ści-śle religijny charakter tych wędrówek. Pielgrzymowanie też od początku związane jest z istotą chrześcijaństwa. Średniowiecze było okresem intensywnego rozwoju pielgrzymek do Ziemi Świętej, zarówno katolików, jak i wyznawców prawosławia. Obecne tendencje chrześcijaństwa nie odżegnują się od łączenia ośrodków piel-grzymkowych z celami podróży w ramach turystyki kulturowej. Po latach ograni-czania swobód wyznaniowych przez władze państwowe, dziś – obok struktur
7 Z. Kowalczyk, Zarys historii kościołów chrześcijańskich, Wyd. Studio Emka, Warszawa
ścielnych – także władze państwa sprzyjają rozwojowi pielgrzymowania oraz ośrodków kultu religijnego8.
4. Chrześcijańskie pielgrzymowanie – kult ikon i obrazów
W dziejach pielgrzymowania w Polsce szczególne miejsce zajmuje Lubelsz-czyzna. Tu przez stulecia żyli obok siebie w sąsiedzkiej zgodzie przedstawiciele wielu narodów, religii i kultur, tworząc tym samym „ekumeniczną przestrzeń” (z j. greckiego oikumene „wspólny, zamieszkały świat”). Dominowali wprawdzie et-nicznie Polacy i Żydzi, ale mieszkańcami Lubelszczyzny byli również Rusini (wg współczesnej terminologii Ukraińcy), Ormianie, Niemcy, Szkoci, Holendrzy, Tata-rzy, Romowie i Włosi9. Tymi pokojowymi relacjami szczycą się dziś mieszkańcy Lubelszczyzny, prezentując turystom spuściznę kilku wieków wielokulturowego współistnienia. W rzeczywistości jednak tereny pogranicza w większym stopniu wstrząsane były burzami od tych położonych bliżej centralnej części kraju.
Wschodnie obszary dzisiejszego państwa polskiego są przykładem przenika-nia wielu kultur, tradycji i narodów; znajduje się tu charakterystyczna granica mię-dzy Wschodem i Zachodem. Interesujący jest zwłaszcza teren Podlasia, niewątpli-wy fenomen kulturoniewątpli-wy, gdzie na niewielkim obszarze spotyka się różne grupy reli-gijne: katolików, greckokatolików, neounitów, wyznawców prawosławia, czyli współistnieją tu obrządki o wschodniej proweniencji oraz katolicyzm związany organicznie z Rzymem. Na losach wspomnianych obrządków oraz wzajemnych relacjach piętno odcisnęły burzliwe dzieje tych ziem, a wspólna egzystencja niejed-nokrotnie przepełniona była nienawiścią, grabieżą majątków kościelnych i prywat-nych oraz zwykłymi ludzkimi tragediami związanymi z brakiem religijprywat-nych swo-bód10. Są to nader trudne tematy, do których należy podchodzić z dużą delikatno-ścią i znajomodelikatno-ścią skomplikowanych relacji. Wspomniane dywagacje wykraczają jednak poza ramy tego opracowania.
Na terenie Polski wschodniej położona jest jedna z bardziej znaczących w skali kraju (m.in. pod względem liczby wiernych) prawosławna diecezja lubel-sko-chełmska. Diecezja ta – jako jedna z sześciu diecezji kościoła prawosławnego – jest bezpośrednią kontynuatorką tradycji dawnej diecezji chełmskiej. Aktualnie
8 M. Banaszkiewicz, Chodit pod Bogom – pielgrzymowanie a turystyka religijna we
współczesnej kulturze prawosławnej Federacji Rosyjskiej, w: Turystyka religijna, op.cit.;
A. Jackowski, Pielgrzymki…, op.cit.
9 B. Sawicki, J. Janicka, Dziedzictwo kulturowe i kultura instytucjonalna katalizatorem
ru-chu turystycznego na przykładzie przygranicznego województwa lubelskiego, w: Aktywność tury-styczno-rekreacyjna w obiektach dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego, red. J. Rut i P. Rut,
Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2009, s. 22–34; www.lublin.cerkiew.pl.
10 W. Wójcikowski, Polesia czar. Knieje i moczary, miasta i wioski. Przewodnik po Polesiu
obejmuje ona pięć dekanatów: lubelski, chełmski, bialski, terespolski oraz zamoj-ski.
Według stanu ze stycznia 2011 roku, na terenie Polski oprócz jurysdykcji Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego znajdują się następujące prawosławne wspólnoty zakonne: w Supraślu, Jabłecznej, Ujkowicach, Sakach i Wysowej oraz na św. Górze Grabarce, w Białymstoku, Wojnowie i Zaleszanach. Szczególną rolę pełni ośrodek w Jabłecznej, który – chociaż położony na terenie diecezji sławnej lubelsko-chełmskiej – ze względu na znaczącą rangę w Kościele prawo-sławnym został wyjęty spod jurysdykcji lokalnych władz kościelnych i podporząd-kowany metropolicie warszawskiemu i całej Polski, bp. Sawie (Hrycuniakowi)11. Dla wschodnich województw Polski znamienne jest, że występujące tu pielgrzym-kowe ośrodki katolickie posiadają charakter głównie lokalny, prawosławne nato-miast są w przeważającej mierze ośrodkami o randze międzynarodowej (rysunki 3 i 4).
Rys. 3. Główne ośrodki Kościoła prawosławnego w Polsce
Źródło: opracowanie własne na podstawie: E. Przybył, Prawosławie, Wyd. Znak, Kra-ków 2006.
11 Z. Kowalczyk, op.cit.; A. Łoś, XV-lecie restytuowania Prawosławnej Diecezji
5. Ośrodki prawosławne
Jedną z ważnych form prawosławnej pobożności są pielgrzymki wiernych do znanych ośrodków religijnych. W przeszłości pielgrzymki były niezwykle popular-ne wśród wiernych diecezji chełmskiej. Do wybuchu II wojny światowej udawano się pieszo na święta do Chełma, Jabłecznej, Turkowic, Poczajowa, pokonując nawet po kilkaset kilometrów. Po wojnie, wraz z wysiedleniem ludności prawosławnej z Chełmszczyzny, tradycja pielgrzymek zamarła. Zaczęła się odradzać dopiero na początku lat 90. Obecnie najliczniejsze pielgrzymki udają się każdego roku z okolic Jabłecznej na święto Przemienienia Pańskiego na św. Górę Grabarkę (w sierpniu) oraz na uroczystości ku czci św. Onufrego Wielkiego do monasteru w Jabłecznej (w czerwcu). Od kilkunastu lat zaczęły się odradzać stare, piękne i bogate tradycje Chełmszczyzny. Na święta celebrowane w cerkwiach w Chełmie, Hrubieszowie i Holi przybywają również dawni mieszkańcy tych ziem, kiedyś wysiedleni na Ukrainę i tereny zachodniej Polski. Na terenie diecezji lubelsko-chełmskiej wskrze-szono kult ikon Matki Bożej. W Lublinie adoruje się Lubelską Ikonę Matki Bożej, w Nosowie Leśniańską Ikonę Matki Bożej, w Chełmie Chełmską Ikonę Bogarodzi-cy, a w Hrubieszowie i Turkowicach Turkowicką Ikonę Bogarodzicy12.
Na omawianym terenie krzyżują się wpływy kultury ludności ruskiej (ukraiń-skiej) ukształtowanej w kręgu cywilizacji bizantyjskiej z kulturą polską i Kościołem katolickim. Spośród jednostkowych dziś, ale ciągle „żywych ośrodków” Wschodu, godny uwagi jest jeden z najważniejszych i najpopularniejszych ośrodków piel-grzymkowych – Święta Góra Grabarka, często nazywana „prawosławną Często-chową”. Przez ponad 500 lat swojego funkcjonowania monaster św. Onufrego w Jabłecznej pozostał lojalnym ośrodkiem prawosławia, będąc przy tym ważnym ośrodkiem duchowości, oświaty i kultury. Tak jak przez wszystkie minione wieki, monaster wykonuje i dzisiaj wszystkie swoje funkcje, dla swoich wyznawców po-zostaje bezsprzecznie ważnym ośrodkiem kultu Cerkwi prawosławnej oraz jednym z czterech istniejących obecnie monasterów na terenie Polski13.
Grabarka to najważniejsze centrum prawosławia w Polsce. Od 1947 roku istnieje tu żeński klasztor pw. Świętych Marty i Marii. Samo miejsce słynie z cu-downych uzdrowień, dzięki wodzie, która wypływa u podnóża góry. W działającej tu cerkwi Przemienienia Pańskiego nie ma wielu zachowanych źródeł. Traktują o niej dwie lokalne legendy. Jedna z ok. XIII w. mówiąca o cudownej ikonie Spasa
12 A. Łoś, XV-lecie, op.cit.
13 M. Ziółkowski, Szkice o kościołach obrządków wschodnich w Polsce
północno-wschodniej, Oddział Uniwersytecki PTTK, 1985, s. 6–11, 65–67, 68–71; G Kuprianowicz.,
K. Leśniewski, Monaster św. Onufrego w Jabłecznej, Wyd. Prawosławnej Diecezji Lubelsko-Chełmskiej, Jabłeczna 1993, s. 3–4 i 20–34; J. Janicka, J. Koproń, Historia, tradycje i
architektu-ra sakarchitektu-ralna w Jabłecznej na południowym Podlasiu jako czynniki rozwoju turystyki na obszaarchitektu-rach wiejskich, w: Turystyka religijna, op.cit.
Izbawnika z Mielnika, która została ukryta w Grabarce przed najazdem tatarskim, druga z XVIII w., która głosi, że podczas epidemii cholery udała się tu pielgrzymka mieszkańców z dużym krzyżem, uczestnicy pili wodę ze źródła, a śmiertelność całkowicie ustała. Uznano to za cud i już od XVIII w. Grabarka stała się ważnym ośrodkiem kultu religijnego. Najważniejszym dniem gromadzącym wiernych jest święto Przemienienia Pańskiego przypadające na dzień 18 sierpnia (6 sierpnia wg kalendarza juliańskiego). Ośrodek jest też określany „górą krzyży”, które pielgrzy-mi zostawiają na Grabarce, kończąc pielgrzypielgrzy-mią trasę (krzyże dziękczynne i pokut-ne). Ranga międzynarodowa tego prawosławnego sanktuarium stale wzrasta. Roz-szerza się też zasięg dorocznych spotkań młodzieży z całego kontynentu14.
Supraśl to ośrodek, gdzie wraz z odrodzeniem się po 1984 roku życia mona-stycznego powrócono do tradycji pieszego pielgrzymowania do cudownej ikony Matki Boskiej Supraskiej, której święto obchodzone jest w dniach 9 i 10 sierpnia. Ikona ta już od momentu zawieszenia jej w XVI w. zasłynęła łaskami. Piesze piel-grzymki oficjalnie są tu organizowane od 1991 roku15. Wierni pielgrzymują tu rów-nież na święto klasztorne w dniu św. Jana (8/21 maja).
Białystok zaś jest ośrodkiem słynącym z relikwii św. Gabriela Zabłudowskie-go, kanonizowanego w roku 1880. Relikwie te znajdują się w cerkwi św. Mikołaja. Ten najmłodszy prawosławny święty urodził się w XVII w. i został zabity przez swojego sąsiada w wieku sześciu lat. Jego ciało nie uległo jednak rozkładowi, co potwierdzono podczas otwarcia grobu w 1720 roku. Dla upamiętnienia tego wyda-rzenia ustanowiono święto Przeniesienia Relikwii św. Gabriela (22 września). Kolejnym ośrodkiem są położone nad Bugiem Kostomłoty. Miejscowość ta jest milczącym świadkiem losów, jakie spotkały na polskiej ziemi ludność unicką, która z determinacją walczyła na tych terenach z rusyfikacją w obronie wiary i polskości. Po delegalizacji Kościoła greckokatolickiego w Polsce w latach 1945 –66, a następnie włączeniu do Kościoła katolickiego, pozostała w kraju zaledwie nieliczna rzesza unitów. W Kostomłotach funkcjonuje dziś jedyna w Polsce parafia neounicka pw. św. Nikity, dysponująca zabytkową XVII-wieczną cerkiewką, której historia jest tak zawikłana, jak losy jej dawnych i obecnych wiernych. Losy świąty-ni w Kostomłotach są świadectwem burzliwych dziejów tej części Lubelszczyzny i jej mieszkańców. Parafia ta konsekwentnie stara się zbliżać katolików, prawo-sławnych oraz protestantów16.
Na terenie Lubelszczyzny na uwagę zasługują katolickie ośrodki pielgrzym-kowe, które nie posiadają jednak większego znaczenia w krajowym czy też mię-dzynarodowym ruchu pielgrzymkowym. Warto poświęcić im nieco uwagi.
14 E. Przybył, op.cit.; R.O. Jusiak, Radecznica ośrodek życia religijnego i społeczno-
-kulturowego, Wyd. Calvarianum, Kalwaria Zebrzydowska 2006.
15 E. Przybył, op.cit.
Do ośrodków takich należy Kodeń – niegdyś gniazdo Sapiehów, po których zostało słynne sanktuarium maryjne w XVII-wiecznej barokowej bazylice z obra-zem Matki Boskiej Kodeńskiej, ukradzionym przez jednego z Sapiehów z Rzymu. Mimo zawikłanych losów, a nawet klątwy papieskiej, cudowny obraz od 1631 roku znajduje się w Kodniu. Wcześniej ród ufundował budynek gotycko-renesansowej cerkwi prawosławnej z zachowaną tablicą fundacyjną z XVI w. w języku starocer-kiewnosłowiańskim. Kościół-bazylika św. Anny ze znajdującym się w ołtarzu głównym cudownym wizerunkiem Matki Bożej Kodeńskiej od wieków przyciąga tu rzesze wiernych, nie tylko katolików, ale i prawosławnych. Według Słownika
Geograficznego Królestwa Polskiego z 1883 roku, kodeńskie sanktuarium maryjne
„najbardziej po częstochowskim w kraju słynie”. Dziś jest miejscem pielgrzymek i kultu maryjnego17.
Następnym ośrodkiem pielgrzymkowym jest sanktuarium w Wąwolnicy. Tra-dycja kultu Matki Bożej w Kęble i Wąwolnicy sięga prawdopodobnie okresu najaz-dów tatarskich na Rzeczpospolitą, które miały miejsce pod koniec XIII w. W kroni-ce parafialnej zapisano opowieść przekazywaną w wąwolnickiej tradycji o początku kultu na tych terenach. W kościele parafialnym od roku 1770 na ołtarzu głównym znajduje się figurka Matki Bożej sprowadzona z Kębła i dlatego nazywana jest Kębelską. Pochodzenie zachowanej do współczesnych czasów rzeźby datowane jest na ok. 1440 rok.
Następnym omawianym ośrodkiem jest Radecznica oraz związany z nią od-pust św. Antoniego. Wieś i gmina Radecznica wchodzi w skład powiatu zamojskie-go, który leży w południowo-wschodniej części województwa lubelskiego. Powsta-nie sanktuarium w Radecznicy związane jest datą 8 maja 1664 roku, kiedy to na wzgórzu zwanym Łysą Górą miał objawić się mieszkającemu w tej osadzie Szymo-nowi Tkaczowi św. Antoni Padewski. Następnie św. Antoni objawił się przy źró-dełku u podnóża góry, gdzie pobłogosławił wodę, dzięki czemu uzyskała ona moc uzdrawiającą. Wieści o cudownym objawieniu i o łaskach, które coraz częściej były słyszane, wkrótce uczyniły to miejsce popularnym celem pielgrzymek. Wiadomości o objawieniach oraz o niezwykłych łaskach uzyskiwanych poprzez orędownictwo św. Antoniego sprawiły, że do tego miejsca zaczęły przybywać liczne rzesze piel-grzymów. Zainteresował się nimi biskup Mikołaj Świderski, który zakupił wieś. W miejscu objawień w 1667 roku zbudowano drewnianą kaplicę i mały klasztor, do którego wprowadzili się bernardyni. Dzięki ich pracy góra objawień stała się miej-scem coraz liczniejszych pielgrzymek. Z czasem wzniesiono tu murowany kościół oraz systematycznie rozbudowywano sanktuarium, zwiększając jego atrakcyjność. Aktualnie funkcjonuje duża piękna kaplica św. Franciszka, trzy murowane kaplice w Lasku św. Antoniego oraz jedna drewniana usytuowana w miejscu objawień. Ważnym obiektem kultu w tym sanktuarium był słynący z łask obraz św.
17 Ibidem.
go. Dorocznie odpusty gromadziły w tym miejscu od kilku do kilkudziesięciu tysię-cy pątników. Radecznica zyskała miano „Częstochowy lubelskiej”. Okres zaborów, lata I i II wojny światowej oraz działania władz komunistycznych były dla Radecz-nicy szczególnie trudne. Zlikwidowano zakon, kościół zamieniono w cerkiew, a z czasem sprowadzono mnichów. Nastąpiło też znaczne zmniejszenie ruchu piel-grzymkowego do sanktuarium. Ponowne wzmożenie ruchu nastąpiło dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym. W latach 30. XX w. do sanktuarium przyby-wało od 70 do 100 tys. pielgrzymów rocznie. Z czasem sytuacja sanktuarium nor-malizowała się. Aktualnie sanktuarium w Radecznicy należy do jednego z najważ-niejszych ośrodków kultu św. Antoniego w Polsce i gromadzi ponad 100 tys. wier-nych rocznie. Z roku na rok odpusty stają się coraz liczniejsze, ożywiają się uroczy-stości, w Lasku św. Antoniego odbywają się procesje18.
Rys. 4. Chrześcijańskie ośrodki pielgrzymkowe na terenie województwa lubelskiego (prawosławne i katolickie)
Źródło: A. Mazurek-Kusiak, B. Sawicki, Stan i perspektywy rozwoju turystyki
religij-nej w Leśreligij-nej Podlaskiej, w: Turystyka religijna, op.cit.
18 R.O. Jusiak, op.cit.; M. Myrcha-Kamińska, Polskie sanktuaria świętego. Byłam na
Z dotychczasowych badań przeprowadzonych na temat wymienionych ośrod-ków oraz w niewielkim stopniu ruchu pielgrzymkowego na analizowanym terenie wynika, że ten ruch o migracyjno-religijnym charakterze posiada wymiar raczej lokalny (diecezjalny), ewentualnie regionalny. Władze samorządowe podejmują jednak starania, aby przy wykorzystaniu bogatych walorów przyrodniczych i kultu-rowych oraz poprzez podniesienie poziomu bazy turystycznej doprowadzić do wzrostu ruchu turystycznego w województwie oraz rozwoju samych ośrodków pielgrzymkowych. Aktualnie bowiem ze względu na brak miejsc noclegowych oraz infrastruktury towarzyszącej pielgrzymi pozostają we wspomnianych ośrodkach nie dłużej niż trzy dni19.
Podsumowanie
W Kościele katolickim, podobnie jak w prawosławiu, ruch pielgrzymkowy wspomaga turystyka religijna. Należy jednak zauważyć, że nie może ona stanowić jego ekwiwalentu. Ruch pielgrzymkowy, wspierany obecnie przez struktury ko-ścielne oraz nieograniczany przez władze państwowe, podlega nieustannemu roz-wojowi. Wrastające zainteresowanie pielgrzymkami pozwala przypuszczać, że udział w nich będzie coraz bardziej świadomym wyborem pielgrzymujących. Współczesne chrześcijaństwo wychodzi bowiem naprzeciw wiernym w zrozumie-niu istoty pielgrzymowania. Zjawiska te są zauważalne na terenach województw polski wschodniej, wskazanych w artykule. Biorąc pod uwagę rozwój ośrodków pielgrzymkowych oraz samego ruchu o tym charakterze, można oczekiwać syste-matycznego wzrostu rangi niektórych ośrodków posiadających obecnie zasięg po-nadregionalny. Zjawisko to związane jest głównie z dużymi ośrodkami o zasięgu międzynarodowym. Obserwując tendencje w zakresie rozwoju pielgrzymowania, można również przyjąć, że również ośrodki mniejsze – o zasięgu regionalnym czy nawet lokalnym – mogą w niedalekiej przyszłości zacząć się przekształcać w centra przyciągające coraz większe grupy pątników. Dotyczy to zarówno ośrodków kato-lickich, jak i prawosławnych, których aktualny rozwój traktowany jest przez samo-rządy w coraz większym stopniu z kulturowego, niż z religijnego punktu widzenia. Jest to wyraźnie widoczne w województwach wschodniej Polski. Rozwój ten zale-żeć będzie w dużej mierze od kreatywności gospodarzy sanktuariów, a także od ich
19 J. Koproń, J. Janicka, Sanktuarium w Wąwolnicy jako istotny czynnik rozwoju produktu
turystycznego w trójkącie Kazimierz Dolny – Puławy – Nałęczów, w: Turystyka religijna, op.cit.;
B. Sawicki, J. Antoszek, Turystyka religijna w Radecznicy jako istotny element rozwoju produktu
turystycznego na Roztoczu, w: Turystyka religijna na obszarach górskich, red. A. Jackowski,
F. Mróz, I. Hodorowicz, Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu, Nowy Targ 2009, s. 467–475.
współpracy z lokalnymi władzami samorządowymi, szczególnie przy finansowaniu przedsięwzięć ze środków unijnych.
Warto zauważyć, że sanktuaria stanowiące ośrodki religijne funkcjonują w określonej kulturze, tworzą ją, mają na nią wpływ. Miejsca święte funkcjonują zawsze w określonej społeczności i kulturze. To, co dla przedstawicieli jednej reli-gii jest święte (sacrum), dla innych jest zwykłe i codzienne (profanum). Kultura religijna posiada duże znaczenie, obejmuje swoim zasięgiem sposób myślenia wie-rzących oraz wpływa na ich mentalność i zachowanie. Wiele sanktuariów to praw-dziwe perły architektury, gromadzą i udostępniają swoje zbiory, często o wielkiej wartości. Dzięki wspomnianym działaniom doskonale komponują się ze środowi-skiem kulturowo-społecznym. Ośrodki pielgrzymkowe odgrywają znaczącą rolę w życiu religijnym oraz społeczno-kulturowym20.
CHRISTIAN CENTERS IN THE LUBLIN WITNESS COMMON PILGRIMAGE TRADITION
Summary
The religion based migrations played and are still playing the vital role in the migration processes of many countries. The pilgrimages can be considered very perma-nent religious practice. They may be count among the overconfessional and timeless phenomenona. The peregrinations to the sacrosanct places have existed since the down of history. Such places can be found on different continents and they connect with one another through various religions. In the Christian world the pilgrimages used to be often the result of impulsiveness and spiritual needs of the believers. For the Christians this kind of journey is very special, because it aims mainly at the search of God.
This article shows the overall outline of the tradition of pilgrimage in Christianity, focusing on its main centres located nowadays in Poland. Taking into account the wide range of the subject though, not all of the centres associated with the Christian pilgri-mage were included. In the study the readers' attention is drawn to both the spiritual facets of this type of pilgrimage and the distinctive cultural facts with their peculiarities.
Translated by Marek Pogoda
