O problemach zarządzania wiedzą przy efektywnym uruchamianiu i sterowaniu procesami ciągłymi przedsiębiorstwa

(1)

Rafał Boniecki, Józef Rawłuszko

O problemach zarządzania wiedzą

przy efektywnym uruchamianiu i

sterowaniu procesami ciągłymi

przedsiębiorstwa

Ekonomiczne Problemy Usług nr 117, 23-30

2015

(2)

N R 8 5 2 E K O N O M IC Z N E P R O B L E M Y U S Ł U G N R 117 2 0 1 5

RAFAŁ BONIECKI

Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy1

JÓZEF RAWŁ USZKO

O PROBLEMACH ZARZĄDZANIA WIEDZĄ PRZY EFEKTYWNYM URUCHAMIANIU I STEROWANIU PROCESAMI CIĄGŁYMI PRZEDSIĘBIORSTWA

Streszczenie

W niniejszej pracy zostały przedstawione wybrane problemy zarządzania wiedzą przy efektywnym uruchamianiu i sterowaniu procesami ciągłymi przedsiębiorstwa. Obszarem krytycznym w tym przypadku jest obszar wiedzy przyjmowanej błędnie przez kadrę zarządzającą jako zgodnej z rzeczywistością. Automatyzacja i informatyza cja procesów pomaga zminimalizować ten obszar, lecz jednocześnie może stwarzać dodatkowe zagrożenia.

Słowa kluczowe: zarządzanie wiedzą, wiedza błędna, procesy ciągłe, przedsiębiorstwo.

Wprowadzenie

Konwencjonalne zarządzanie wiedzą przy sterowaniu procesami wytwórczy mi w przedsiębiorstwie dotyczy dwóch obszarów wiedzy, co do których stanowisko menedżerów można wyrazić słowami: „wiemy, że wiemy” (WzW) oraz „wiemy, że nie wiemy” (WzNW).

Trzeci obszar, nierozpoznanej całkowicie wiedzy, to jest „nie wiemy, że nie wiemy” (NWzNW) tradycyjnie nie wzbudza zainteresowania kadry zarządzającej przedsiębiorstwem. Byłoby to akceptowalne, gdyby nie fakt, że obszar ten obejmuje *

1

(3)

24 O problemach zarządzania wiedzą przy efektywnym uruchamianiu...

również część obszaru WzW i ta część jest newralgicznym podobszarem wiedzy przy zarządzaniu kryzysowym procesami wytwórczymi.

Automatyzacja i informatyzacja procesów pozwala w sposób istotny ograni czyć pole tego obszaru „wiedzy - niewiedzy” (W-NW), generując jednak dodatko we problemy.

Niniejsza praca omawia problemy związane z zarządzaniem wiedzą z tego podobszaru na przykładzie przedsiębiorstwa rafinacji zużytych olejów.

1. Opis modelu zarządzania zasobami wiedzy w przedsiębiorstwie

W ostatnich latach pojawiło się wiele pozycji literaturowych dotyczących szeroko rozumianej tematyki zarządzania wiedzą w przedsiębiorstwie. Przykłado wo, spis literatury w monografii Marcina Kłaka Zarządzanie wiedzą we współcze

snym przedsiębiorstwie zawiera 565 pozycji (Kłak 2010).

Ograniczenia redakcyjne dotyczące niniejszego opracowania nie pozwalają na szczegółowe odniesienie się do wszystkich omawianych tez i proponowanych mo deli i algorytmów z pozycji praktyków uruchamiających przedsiębiorstwa i zarzą dzających ich procesami wytwórczymi.

Przedstawiona na rysunku 1 mapa myśli jest autorską próbą stworzenia uproszczonego modelu umożliwiającego całościowe ujęcie tematu zarządzania wiedzą w przedsiębiorstwie o produkcji ciągłej.

Z doświadczeń menedżerskich autorów wynika, że przy skutecznym zarzą dzaniu wiedzą we współczesnym przedsiębiorstwie należy mieć na uwadze dwie zasadnicze kwestie.

Po pierwsze, należy sobie dobrze uświadomić, co tworzy zasoby wiedzy nie zbędnej do efektywnego zarządzania konkretnym przedsiębiorstwem; w jaki sposób możemy te zasoby powiększać ilościowo i w jaki sposób możemy zwiększać ich wartość użytkową. Z tym oczywiście wiążą się bezpośrednio zagadnienia szacowa nia wartości posiadanych zasobów wiedzy oraz ich bezpieczeństwa i ochrony.

Drugą kwestią jest poziom (czy też perspektywa), z jakiego analizujemy te zagadnienia.

Nasza analiza, tworzone modele, algorytmy i wyprowadzane z analizy wnio ski mogą być całkowicie odmienne, w zależności od tego, czy analizę przeprowa dzamy z perspektywy pojedynczych zatrudnionych osób, z poziomu zespołów ludzkich tworzących de iure lub de facto wyodrębnione organizacje, czy też z per spektywy ogólnospołecznej lub ogólnoludzkiej. Możemy mówić tutaj o różnych interesariuszach, którzy często stawiają sobie diametralnie różne cele w odniesieniu do zagadnień zarządzania wiedzą.

(4)

KM - zarządzanie wiedzą; ZW - zasób wiedzy; WzNW - „wiemy, że nie wiemy”; WzW - „wiemy, że wiemy”.

Rys. 1. Mapa myśli do tematu „Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie” Źródło: opracowanie własne.

N i e j e d n o r o d n ość c e l ó w i n t e r e s a r i u s z y t w o r z ą c y c h z a ł o gę p r z e d s ięb i o r s t w a o r a z j e g o o t o c z e n i e b l iżs z e i d a ls z e p o w o d u j e , że n e w r a l g i c z n e d l a e f e k t y w n e g o z a r z ą d z a n i a p r o c e s a m i w y t w ó r c z y m i z a s o b y w i e d z y , p o z o s t a j ą c e w d y s p o z y c j i k a d r y m e n e dże r s k i e j , n i e s ą s u m ą z a s o b ó w w i e d z y p o s z c z e g ó l n y c h p r a c o w n i k ó w . R u t y n o w e z a r z ą d z a n i e p r z e d s ięb i o r s t w e m o p r o d u k c j i c i ą g ł e j p r z e z k a d rę m e n e

(5)

dżerską oparte jest na wiedzy z różnych dziedzin nauk podstawowych, technicz nych, ekonomicznych, humanistycznych itp., pozyskiwanych z różnych źródeł, co do których menedżerowie są przekonani, iż „wiedzą, że wiedzą” (WzW). Ta kate goria zasobów jest przez menedżerów uważana za pewną, wiarygodną.

Wykorzystywane w procesach wytwórczych algorytmy i procedury są two rzone z wykorzystaniem wiedzy z tego obszaru.

Druga kategoria zasobów wiedzy to obszar „wiemy, że nie wiemy” (WzNW). Obszar ten tworzą informacje, o których wiemy, że istnieją lub mogą istnieć, lecz których z różnych względów: technicznych, ekonomicznych, prawnych, politycz nych itp. nie możemy w danym czasie pozyskać. Jeśli jesteśmy świadomi, że wie dza ta może mieć istotny wpływ na działanie naszego przedsiębiorstwa, to staramy się ją pozyskać, lub przynajmniej oszacować koszty ryzyka jej braku. Zazwyczaj menedżerowie nie zaprzątają sobie uwagi trzecim obszarem „oceanu” wiedzy, który możemy określić zwrotem „nie wiemy, że nie wiemy” (NWzNW). Obszar ten mo żemy podzielić na dwa podobszary.

Pierwszy to wiedza, co do której, z powodu ograniczeń w wykształceniu lub inteligencji, menedżerowie nie zdają sobie sprawy, że istnieje lub może istnieć.

Drugi podobszar pokrywa się z częścią obszaru WzW i wynika on z błędnego przeświadczenia menedżerów, że „wiemy, że wiemy”.

Zdaniem autorów ten podobszar ma newralgiczne znaczenie dla efektywnego zarządzania wiedzą, w szczególności w przedsiębiorstwie o produkcji ciągłej. Nie dostrzeganie tego podobszaru prowadzi często do powstawania sytuacji kryzyso wych. Umiejętna automatyzacja i informatyzacja procesów w przedsiębiorstwie pozwala radykalnie zmniejszyć ten podobszar „wiedzy - niewiedzy” (W-NW), lecz jednocześnie może rodzić dodatkowe zagrożenia sprzyjające jego powiększeniu.

2. Przyczyny powstawania podobszaru W-NW

Najczęstszą przyczyną powstawania podobszaru „wiedzy - niewiedzy” jest przekonanie kadry menedżerskiej przyjmowane a priori, bez dogłębnej weryfikacji, że:

- dokumentacje techniczne i procesowe zostały stworzone z zachowaniem zasad najlepszej sztuki inżynierskiej;

- rzeczywiste instalacje techniczne i procesowe zostały wykonane zgodnie z dokumentacją;

- instalacje techniczne i procesowe mają charakterystyki niezmienne w cza sie, nie mają wad ukrytych i działają niezawodnie;

- zainstalowana aparatura kontrolno-pomiarowa generuje dokładne dane; - istnieje zgodność zawodowych celów działania poszczególnych członków

(6)

- o t o c z e n i e b i z n e s o w e p r z e d s i ę b i o r s t w a j e s t s t a b i ln e ; - i n t e r e s a r iu s z e w e w n ę t r z n i i z e w n ę t r z n i , z k t ó r y m i w s p ó ł d z i a ł a k a d r a m e n e d ż e r s k a i w ł a ś c i c i e l e p r z e d s i ę b i o r s t w a , s ą l o j a l n i w e w s p ó ł p r a c y p r z y n a j m n i e j w s t o p n i u p o d s t a w o w y m , t z n . w w y p e ł n i a n i u z a w a r t y c h u m ó w ; - m o ż n a p o l e g a ć n a w i e d z y p r a c o w n i k ó w o r a z s p e c j a l i s t ó w i e k s p e r t ó w z e w n ę t r z n y c h p o s i a d a j ą c y c h f o r m a l n i e p o ś w i a d c z o n e k o m p e t e n c j e . P r a k t y k a m e n e d ż e r s k a z a z w y c z a j f a l s y f i k u j e p o p r a w n o ś ć p o w y ż s z y c h z a ł o ż e ń .

3. Metody ograniczania podobszaru W-NW

D o p o d s t a w o w y c h m e t o d o g r a n i c z a n i a p o d o b s z a r u W - N W m o ż n a z a l i c z y ć : - i d e n t y f i k a c j ę i c y k l i c z n ą w e r y f i k a c j ę w i a r y g o d n o ś c i ź r ó d e ł W z W , - o k r e s o w e s p r a w d z a n ie i a t e s t o w a n ie p r z y r z ą d ó w k o n t r o l n o - p o m i a r o w y c h , - s z a c o w a n ie i s p r a w d z a n i e w p ł y w u b ł ę d ó w c z ą s t k o w y c h n a w y n i k o w e d a n e p o m i a r o w e o r a z s t a b i ln o ś ć p r z e b i e g u p r o c e s ó w w y t w ó r c z y c h , - r e g u l a r n ą w e r y f i k a c j ę c h a r a k t e r y s t y k m a t e r i a ł ó w i p ó ł p r o d u k t ó w n a w e j ś c i u p r o c e s ó w t e c h n o l o g i c z n y c h , - w e r y f i k a c j ę a d e k w a t n o ś c i s t o s o w a n y c h m o d e l i i a l g o r y t m ó w w o d n i e s i e n i u d o r z e c z y w i s t y c h p r o c e s ó w , - s u k c e s y w n ą a u t o m a t y z a c j ę i i n f o r m a t y z a c j ę p r o c e s ó w w y t w ó r c z y c h , - m a k s y m a l n y m o n i t o r i n g i d o k ł a d n ą k o n t r o l ę d o s t ę p u d o i n s t a l a c j i t e c h n o l o g i c z n y c h o s ó b u p o w a ż n i o n y c h .

4. Doświadczenia z procesu wdrażania zarządzania wiedzą w przedsiębior

stwie o produkcji ciągłej

P r o c e s p r z e j m o w a n i a r a f i n e r i i w T r z e b i n i p r z e z n o w y c h w ł a ś c i c i e l i , u r u c h a m i a n i a p r o d u k c j i c i ą g ł e j , a n a s t ę p n i e d o s k o n a l e n i a p r o c e s ó w w y t w ó r c z y c h w c e l u u z y s k a n i a p o p r a w y e f e k t y w n o ś c i d z i a ł a ń o b f i t o w a ł w l i c z n e s y t u a c j e k r y z y s o w e . W y j a ś n i a n i e t y c h s y t u a c j i , a n a s t ę p n i e p o d e j m o w a n e d z i a ł a n i a w c e l u i c h s k u t e c z n e g o w y e l i m i n o w a n i a u z m y s ł o w i ł o k a d r z e m e n e d ż e r s k i e j , ż e z b y t o p t y m i s t y c z n i e s z a c o w a n o o b s z a r w i e d z y t y p u W z W , w o p a r c i u o k t ó r y z a r z ą d z a n o p r o c e s a m i w y t w ó r c z y m i . W r z e c z y w i s t o ś c i b y ł t o w z n a c z n e j c z ę ś c i o b s z a r n i e w i e d z y o b r a k u i s t o t n y c h i n f o r m a c j i o r a z z a f a ł s z o w a n i a c h i b ł ę d a c h w p o z y s k i w a n y c h d a n y c h i i n f o r m a c j a c h . P r z y c z y n y t e g o s t a n u r z e c z y b y ł y r ó ż n o r o d n e - p o k r y w a ł y s ię o n e z l i s t ą p r z y c z y n p r z y t o c z o n y c h w r o z d z i a l e p i e r w s z y m . P r z y k ł a d o w o , w p i e r w s z e j f a z i e u r u c h a m i a n i a p r o d u k c j i , w r a m a c h r o z w i ą z y w a n i a p r o b l e m u n i e z a d o w a l a j ą c e j w y d a j n o ś c i r a f i n a c j i , w y k r y t o p o w a ż n e r o z

(7)

bieżności między dokumentacją projektową a wykonaną instalacją technologiczną. Powstała konieczność wymiany znacznej części instalacji. Również sama dokumen tacja techniczna wykazywała duże luki i wewnętrzne rozbieżności. Ponadto niejed nokrotnie okazywało się, że rady zaangażowanych specjalistów i ekspertów były błędne, co doprowadziło do wymiany znacznej części kadry.

Rys. 2. Ogólny schemat aktualnej organizacji przepływu i przetwarzania informacji w rafinerii w Trzebini

Źródło: opracowanie własne.

W celu zminimalizowania częstości i wagi takich zdarzeń podjęto działania omówione we wcześniejszych opracowaniach autorów (Boniecki, Rawłuszko 2013; Boniecki, Rawłuszko 2014); to jest zastosowano wyżej wymienione metody ogra niczania podobszaru W-NW.

(8)

Konsekwentna, sukcesywnie realizowana automatyzacja procesów spowodo wała, że rafineria w Trzebini jest obecnie prawdopodobnie najbardziej zautomaty zowanym tego typu przedsiębiorstwem w Polsce. Aktualnie w systemie instalacji procesowej funkcjonuje między innymi ponad 110 pneumatycznych zaworów z pełną kontrolą położenia, 120 czujników pomiaru temperatury i ciśnienia, 3 prze pływomierze masowe, 2 lepkościomierze, 2 mętnościomierze procesowe oraz 35 kamer monitorujących. Instalacja jest sterowana za pomocą sterowników połączo nych ze sobą za pomocą sieci profibus i modbus, co radykalnie zwiększa elastycz ność procesu sterowania. Zastosowanie systemu SCADA (Supervisory Control And Data Acquisition) umożliwiło wizualizację oraz pełne raportowanie parametrów procesowych zapisywanych w bazie SQL (Structured Query Language).

Zastosowanie technologii Vpn (Virtual private network) umożliwia ciągłą i bezpieczną kontrolę procesów wytwórczych z dowolnego miejsca na świecie przy wykorzystaniu Internetu, a równoczesne zastosowanie technologii Voip (Voice over internet protocol) pozwala obniżyć koszty zarządzania w wielooddziałowej struktu rze organizacyjnej.

Na rysunku 2 przedstawiono ogólny schemat aktualnej organizacji przepływu i przetwarzania informacji w omawianym przedsiębiorstwie.

Praktyka menedżerska potwierdza konieczność regularnej weryfikacji rzetel ności oszacowania obszaru WzW, nie tylko w celu zapobiegania sytuacjom kryzy sowym, lecz również w celu uzyskania poprawy efektywności działań przedsiębior stwa.

Podsumowanie

1. Doświadczenia zebrane przez autorów, między innymi w trakcie urucha miania rafinerii w Trzebini, likwidowania sytuacji kryzysowych w tym przedsiębiorstwie oraz podwyższania efektywności procesów, pozwalają jednoznacznie stwierdzić, że newralgiczną częścią zasobów wiedzy, którą

należy umiejętnie zarządzać, jest podobszar określany jako W-NW. 2. Z powodu obserwowanego obniżającego się poziomu lojalności interesa-

riuszy wewnętrznych i zewnętrznych oraz niezadowalającej rzetelności wiedzy zawodowej zatrudnionych pracowników i angażowanych specjali stów zewnętrznych kadry zarządzające przedsiębiorstwem (i/lub właści ciele) powinny być zobligowane do okresowej weryfikacji zasobów wie dzy typu WzW i stałego monitorowania procesów wytwórczych.

3. W nowoczesnych przedsiębiorstwach o rozbudowanej sieciowej struktu rze powiązań organizacyjnych powyższe wymagania mogą być efektyw nie spełnione jedynie przez kompleksową automatyzację i informatyzację procesów wytwórczych.

(9)

4. Z drugiej strony, kompleksowa informatyzacja przedsiębiorstwa rodzi do datkowe zagrożenia typowe dla rozbudowanych systemów informatycz nych, a w szczególności związane z bezpieczeństwem i ochroną zasobów wiedzy, opisane obszernie w specjalistycznej literaturze.

5. Zdaniem autorów, newralgiczne znaczenie podobszaru W-NW ma miej sce nie tylko w przypadku zarządzania przedsiębiorstwem, lecz również w innych dziedzinach życia gospodarczego, społecznego i politycznego.

Literatura

1. Boniecki R., Rawłuszko J. (2014), Kompleksowa informatyzacja jako metoda efek

tywnego przejęcia i zarządzania przedsiębiorstwem, Zeszyty Naukowe Uniwersy

tetu Szczecińskiego nr 809, Ekonomiczne Problemy Usług nr 113, Szczecin. 2. Boniecki R., Rawłuszko J. (2013), Wykorzystanie nowoczesnych narzędzi do moni

torowania i zarządzania procesami technologicznymi w sieciach przedsiębiorstw,

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 762, Ekonomiczne Problemy Usług, Szczecin.

3. Kłak M. (2010), Zarządzanie wiedzą we współczesnym przedsiębiorstwie, Wydaw nictwo Wyższej Szkoły Ekonomii i Prawa im. prof. Edwarda Lipińskiego, Kielce.

ON THE PROBLEMS OF KNOWLEDGE MANAGEMENT AT THE EFFECTIVE SETTING GOING AND CONTROLLING

OF CONTINUOUS PROCESSES IN THE ENTERPRISE

Summary

The problems of knowledge management at the effective controlling of continuous processes in the enterprise were described in this paper. The area of the knowledge assumed by managers as a really known but in reality erroneous is critical in this case. Automatization and informatization of the processes help to minimize such area but can create additional threats.

Keywords: knowledge management, erroneous knowledge, continuous processes, en

terprise.