Wojciech Kamiński
"Die Stunde des Dialogs", Gustav
Rosenstein, Hamburg 1991 :
[recenzja]
Collectanea Theologica 63/1, 192-195
158). D ialo g t e n w y m a g a u z n a n ia o b u tr a d y c ji : w s c h o d n ie j i z a c h o d n ie j, za k o m p le m e n ta rn e , co s p ro w a d z a się k o n k r e tn ie d o o d p o w ie d n ie g o w y w a ż e n i a i z ró w n o w a ż e n ia w sc h o d n ie j n a u k i o s y n o d a ln o ś c i z z a c h o d n ią d o k tr y n ą o p ry m a c ie p a p ie ż a . K o le jn a p u b lik a c ja w y sz ła sp o d p ió r a zn an e g o s o c jo lo g a, F . F u r g e r a , k tó r y s t a r a się o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie , czy tzw . z a sa d a s u b s y d ia m o ś c i (p o m o cn iczo ści) m o że m ie ć z a s to s o w a n ie ta k ż e w o d n ie s ie n iu do K o śc io ła (s. 159— 168). D ru g i n a to m ia s t socjolog k ie r u ją c y r ó w n ie ż k a t e d r ą p e d a g o g ik i re lig ii, H . S t e i n k a m p , o m a w ia w sw y m s tu d iu m „ z n a c z e n ie K o n s ty t u c ji G a u d iu m e t S p e s d la p r a k t y k i i te o lo g ii c h rz e ś c ija ń - s k o -k o ś c ie ln e j d ia k o n ii” (s. 169— 185), a c z y n i to n a p r z y k ła d z ie k o n k r e tn y c h w y d a rz e ń : k o n f e r e n c ji w M e d e llin (r. 1968) i w P u e b la (r. 1979), n ie m ie c k ie j „C aT itas” o ra z z w ią z a n y c h z n ią d o św ia d c z e ń . K o le jn y p a s to r a lis ta i k a te c h e ty k , D. E m e i s, z a s ta n a w ia się n a d „ p o s łu s z e ń s tw e m w ia r y w o b e c z n a k ó w c z a su ” (s. 186— 199), m ó w ią c m .in . o k o n ie c z n o śc i w s p ó ł- ra d o w a n ia się, a ta k ż e i w s p ó ł- c ie rp ie n ia z lu d ź m i, k tó r z y z n a jd u j ą się w ta k ie j czy in n e j s y tu a c ji ż y cio w ej. I w re s z c ie s p e c ja lis ta w z a k re s ie d y d a k ty k i te o lo g ic z n e j, P . S c h l a d o h m ó w i o z n a c z e n iu V a tic a n u m I I d la d y d a k ty k i re lig ii (s. 200— 220), z w r a c a ją c szczeg ó ln ą u w a g ę n a a k tu a l n y k ry z y s k a te c h e z y o ra z n a z a p o c z ą tk o w a n e ju ż p ró b y jeg o p rz e z w y c ię ż e n ia . O s ta tn ie o p ra c o w a n ie p ió r a W. J. H o y e o d b ie g a sw ą tr e ś c ią i u ję c ie m od z a s a d n ic z e j lin ii d z ie ła ; tr u d n o te ż p o w ie d z ie ć , d la c z e g o r e d a k t o r z a m ie śc ił je w te j k siążce. J e s t to b o w ie m do sy ć k r ó tk a (s. 211—235) r e f le k s ja n a d b łę d n y m s u m ie n ie m o ra z c h rz e ś c ija ń s k im s u b ie k ty w iz m e m , m a ją c a c h a r a k t e r e ty c z n y , w z g lę d n ie te o - lo g ic z n o m o r a ln y , z w ią z a n a ty lk o lu ź n o z o s ta tn im S o b o re m . D zieło w ie ń c z ą in d e k s y : im ie n n y i rzeczo w y , w y k a z c y to w a n y c h m ie js c P is m a św . o ra z d o k u m e n tó w S o b o ru W a ty k a ń s k ie g o II. M a te ż o n o sw o je w a lo ry : je s t d o k o n a n ą p rz e z fa c h o w c ó w p r e z e n ta c ją a k tu a ln e g o s ta n u w ie d z y i ż y c ia K o śc io ła n a ró ż n y c h p o la c h , a zw ła sz c z a w r e p r e z e n to w a n y c h p rz e z p o sc z e g ó ln y c h a u to r ó w k o n k r e tn y c h d z ie d z in a c h . A le d o strz e c m o ż n a w n im ta k ż e b r a k i : n ie k tó r e p ro b le m y o ra z c a łe p o la re a liz a c ji m y ś li so b o ro w e j z o s ta ły p o m in ię te , ja k b y n ie d o s trz e ż o n e , a to z a p e w n e n a s k u te k b r a k u fa c h o w c ó w w ty m z a k re s ie n a W y d z ia le T e o lo g ic z n y m u n iw e r s y te tu w M o n a s ty rz e . M o żn a b y w y m ie n ić p rz y k ła d o w o ta k ie d z ie d z in y życia k o ś c ie ln e g o , ja k : a p o s to la t la ik a tu , u d z ia ł z a k o n ó w w m is ji K o śc io ła , p o słu g a i ży cie k się ż y , r ó ż n o r a k ie p r z e ja w y o b e c n o śc i K o ścio ła· w św ie c ie it d . Z a sła b y i z b y t n ik ły je s t te ż u d z ia ł w p r e z e n to w a n y m d z ie le te o lo g ó w s y s te m a ty c z n y c h (b ib listó w , d o g m a ty k ó w , m o ra lis tó w ), k tó r z y m o g lib y d a ć b a r d z ie j so lid n e p o d s ta w y d la o w ie le lic z n ie jsz y c h u ję ć p a s to ra ln y c h . B r a k u je p o n a d to g ło só w o d p o w ie d n ic h p r z e d s ta w ic ie li k a rn o ś c i, p r a w a i d y s c y p lin y k o ś c ie ln e j. N ie m n ie j, m im o ty c h b ra k ó w , k s ią ż k a m o ż e b y ć p o ż y te c z n ą l e k t u r ą d la w ie lu je j o d b io rc ó w . ks. L u c ja n B a lte r S A C , O lta r z e w -W a r s z a w a G u s ta v R O S E N S T E IN , D ie S tu n d e d e s D ialogs, H a m b u r g 1991, s. 265. D z ie w ią tą z k o le i p o z y c ą j, j a k a u k a z a ła się w s e r ii P ä d a g o g isch e B e i
tr a g e z u r K u ltu r b e g e g n u n g w y d a n e j p rz e z Е В — V e rla g , je s t k s ią ż k a G u s ta
v s R o s e n s t e i n a z a ty tu ło w a n a : D ie S tu n d e d e s D ialogs. N ie je s t o n a w y n ik ie m li ty lk o in te le k tu a ln y c h p rz y g ó d a u to r a , lecz je s t t a k i e o w o c e m je g o m t e r r e lig i jn e j d z ia ła ln o ś c i i to z a ró w n o n a p ła s z c z y ź n ie m ię d z y n a ro d o w e j, j a k i lo k a ln e j. W la t a c h 1982—86 R o s e n s te in p e łn ił o b o w ią z k i d u s z p a s te rz a sz k o ln e g o i a k a d e m ic k ie g o w e w a n g e lic k im K o śc ie le T a n z a n ii. T a m s p o tk a ł s ię n ie ty lk o z is la m e m w jeg o n a tu r a ln y m ś r o d o w is k u (1/3 m ie s z k a ń c ó w te g o k r a j u s ta n o w ią m u z u łm a n ie ), lecz ró w n ie ż w s p ó łtw o r z y ł d ia lo g z w y z n a w c a m i h in d u iz m u .
G o d z in a d ia lo g u je s t ro z s z e rz o n ą w e r s ją ro z p r a w y d o k to r s k ie j, k tó r a zo
s ta ła p rz e d s ta w io n a w 1990 r. n a u n iw e rs y te c ie w R e g e n s b u rg u .
P o n ie w a ż w r a m a c h re c e n z ji n ie p o d o b n a p rz e d s ta w ić b o g a c tw a tr e ś c i, j a k ą a u t o r c h c e p rz e k a z a ć c z y te ln ik o w i, o g ra n ic z ą się z a te m do z a p re z e n to w a n ia g łó w n y c h w ą tk ó w p ra c y .
O m a w ia n a k s ią ż k a s k ła d a się ze w s tę p u (s. 1—11), w k tó r y m R o s e n s te in u s ta w ia p r o b le m i o m a w ia m e to d ę , o r a z tr z e c h z a s a d n ic z y c h części, p r z e d s ta w ia ją c y c h : A ) h is to rię , a w ła ś c iw ie je j ro z w ó j w k ie r u n k u d ia lo g u (s. 15— 105), B) te o lo g ic z n ą o c e n ę d ia lo g u m ię d z y re lig ijn e g o w X X w . (s. 190— 185), C) p r a k ty k ę d ia lo g u in te r r e lig ijn e g o . D o p ra c y d o łą c z o n y je s t s u p le m e n t z a w ie ra ją c y tr z y p r z y k ła d y o so b is ty c h d o św ia d c z e ń a u to r a n a p o lu d z ia ła ln o ś c i g r u p y d ia lo g o w e j „M o sh i” w T a n z a n ii (s. 253—257). P u n k t cięż k o ści o m a w ia n e j p ra c y u m ie sz c z o n y je s t w cz ę śc i d ru g ie j. T u R o s e n s te in s ta r a się o d n a le ź ć k r y te r iu m u p o w a ż n ia ją c e c h rz e ś c ija n do p o z y ty w n e j o c e n y d ro g i, ja k ą p o sz e d ł K o śció ł w o b e c n y m s tu le c iu (p r o w a d z ą c e j w k ie r u n k u s p o tk a n ia m ię d z y re lig ia m i). K r y te r iu m to m a b y ć z a ra z e m c z y n n ik ie m le g ity m u ją c y m ro z w ó j d ia lo g u m ię d z y re lig ijn e g o .
R o z w a ż a n ia te p o p rz e d z a sz k ic , w k tó r y m a u to r p r z e d s ta w ia i w a r to ś c iu je h is to rię d ia lo g u m ię d z y re lig ijn e g o w K o śc ie le k a to lic k im (s. 15— 12) i w K o śc io ła c h r e f o r m a c y jn y c h (s. 45— 105). Co je s t z ro z u m ia łe , u w a g ę sw ą k o n c e n tr u je n a ty c h d ru g ic h . S p o g lą d a ją c z p e r s p e k ty w y h is to r y k a n a o s ta tn ią d e k a d ę o b e c n e g o ty s ią c le c ia a u to r s t a r a się w y d o b y ć z n ie j n a jw a ż n ie js z e d o ś w ia d c z e n ia K o ścio łó w R e fo rm a c ji ze s p o tk a ń z r e lig ia m i n ie c h r z e ś c ija ń s k im i. S w ą r e f le k s ją z a c z y n a o d Ś w ia to w e j K o n f e r e n c ji M is y jn e j w E d in b u r g h u w 1910 г., a k o ń czy n a sz ó sty m Ś w ia to w y m Z g ro m a d z e n iu E k u m e n ic z n e j R a d y K o śc io łó w w V a n c o u v e r w 1983 r. T y c h s ie d e m d z ie s ią t l a t je s t o k re s e m , w k tó r y m d o k o n a ło się p rz e w a rto ś c io w a n ie w re f o r m a c y jn e j o c e n ie z n a c z e n ia re lig ii św ia to w y c h . N a h o ry z o n c ie re lig ii n ie c h r z e ś c ija ń s k ic h , z n a jd u ją c y c h się ja k b y n a z e w n ą trz B ożego p la n u z b a w ie n ia , e w a n g e lic k ie K o ścio ły d o s trz e g ły p o z y ty w n e w a r to ś c i (Je ro z o lim a 1928 r.), b y w k o ń c u w ra z z lu d ź m i c a łe g o ś w ia ta , w s z y s tk ic h k u l t u r i re lig ii, p o s z u k iw a ć „ż y c ia w c a łe j je g o o b fito ś c i” (V a n c o u v e r 1983 г.). E w a n g e lic k ie c h rz e ś c ija ń s tw o p o k o n a ło d ro g ę o d ś w ia ta , w k tó r e g o c e n tr u m s ta w ia ło sa m o sieb ie (E d in b u r g h 1910 r.) do ś w ia ta , w k tó r y m w ra z z in n y m i re lig ia m i s ta w ia p y ta n ie o sen s ży cia i cz ło w ie k a (V a n c o u v e r 1983 r.). P o k o n a ło o no d a le k ą i t r u d n ą d ro g ę o d p ro g r a m o w e j „ e w a n g e liz a c ji ś w ia ta w t e j g e n e r a c ji” (E d in b u rg h 1910 r.) p o p rz e z a p o k a lip ty c z n ie u g r u n to w a n ą te o r ię m is ji (W illin g e n 1952 r.) d o k o n c e p c ji m is ji c h rz e ś c ija ń s k ie j ja k o m is ji sa m e g o B oga w św ie c ie (V a n c o u v e r 1983 r.). D o p iero tafcie ro z u m ie n ie m is ji o tw o rz y ło p ra w d z iw e m o ż liw o śc i d ia lo g u K o śc io ła ze ś w ia te m i r e lig ia m i — k o n k lu d u je R o se n ste in . A u to r G o d z in y d ia lo g u — o czy m in f o r m u je c z y te ln ik a w e w s tę p ie — m a p e łn ą św ia d o m o ść te g o , źe d ia lo g n ie je s t d o m e n ą K o śc io łó w E R K . Z g o d n ie z „ w y ty c z n y m i d o d ia lo g u ” z G e n e w y z 1970 r. tw ie rd z i, że o ile to ty lk o m o żliw e, to p o w in ie n b y ć o n p rz y g o to w y w a n y w p e łn i e k u m e n ic z n ie . R o s e n s t e i n , r e l a c jo n u j ą c p o k ró tc e s ta n o w is k o K o śc io ła k a to lic k ie go, w s k a z u je n a r e i n te r p r e ta c ję jeg o d o k ry n y d o ty c z ą c e j te o r ii m is ji, w o ln o śc i re lig ijn e j i b e z p o ś r e d n ie j o c e n y w a rto ś c i re lig ii n ie c h r z e ś c ija ń s k ic h , ja k a d o k o n a ła się n a S o b o rz e W a ty k a ń s k im II. M im o teg o , że k o n c e n tr u je sw ą u w a gę n a ty m p rz e ło m o w y m w y d a rz e n iu , to ró w n ie ż w s k a z u je n a t a k w a ż n e p o s ta c ie d la te o lo g ii k a to lic k ie j, j a k c h o ć b y : H a n s K iin g i K a r l R a h n e r.
P o części h is to ry c z n e j a u t o r p rz e c h o d z i do p r e z e n ta c ji p o szczeg ó ln y ch p rz y k ła d ó w le g ity m iz a c ji in te r r e lig ijn e g o d ia lo g u w te o lo g ii c h r z e ś c ija ń s k ie j d w u d z ie ste g o w ie k u . N a jp ie r w w y ró ż n ia d w ó c h re lig io z n a w c ó w : A m e r y k a n i n a , C a n tw e lla S m ith a , i A n g lik a , J o h n a H ic k a . N a s tę p n ie d o p u sz c z a d o g ło su z n a n y c h p rz e d s ta w ic ie li te o lo g ii, b y za p o z n a ć c z y te ln ik a z ic h m o ty w a c ją d ia lo g u . N ie tr u d n o się d o m y ś la ć , że tę g a le r ię o so b isto ś c i o tw ie r a K a r l B a rth , 13 — C ollectanea Theologica 1/93
za n im p o d ą ż a ją je g o u c z n io w ie : J o h a n n e s V e rk u y l, L e sslie N e w b eg in , d a le j E r n s t T ro e ltsc h , U rlic h M a n n czy W o lf a h r t P a n n e n b e r g . N ie b r a k u j e te ż k a to lik ó w : P a u l K n itte r , R e im u n d o P a n ik k a r . W ro z d z ia le IV części В p o ja w ia się o c zy w iście je s z c z e w ie le p o s ta c i w a ż n y c h d la te j d z ie d z in y m y ś li c h rz e ś c i ja ń s k ie j.
D o p ie ro te r a z R o s e n s te in d o ch o d zi do p u n k tu c e n tr a ln e g o sw e j p ra c y , a m ia n o w ic ie do k w a lif ik a c ji h is to rii d ia lo g u m ię d z y re ld g ijn e g o w n a sz y m stu le c iu . A u to r s ta je je d n a k p rz e d p ro b le m e m w y b o ru in s tr u m e n ta r iu m , u m o ż liw ia ją c e g o o c e n ę d o ty c h c z a so w y c h d z ie jó w d ia lo g u . D e c y d u je się on n a w y b ó r n o w o te s ta m e n ta ln e g o p o ję c ia k a ir o s ja k o k r y t e r iu m u m o ż liw ia ją c e g o m e d ia c ję m ię d z y z n a c z e n ie m i se n s e m h is to r ii, j a k ró w n ie ż m a ją c e g o a u to r y te t c h rz e ś c ija ń s k ie j n o rm a n o rm a n s — B ib lii. A u to r n ie b u d u je je d n a k w ła s n e j te o rii, lecz k o rz y s ta z in s tr u m e n ta r iu m w y p ra c o w a n e g o p rz e z P a u la T illic h a . K a iro s n ie je s t czy m ś sta ty c z n y m . W jeg o is to c ie tk w i p a rc ie w k ie r u n k u p o z y ty w n e g o ro z w ią z a n ia , a w ła śc iw ie p rz e z w y c ię ż e n ia h is to rii. Z a w ie r a o n w so b ie m o m e n t k ry z y s u z w ią z a n y z p rz e ło m e m d o k o n u ją c y m się w h is to rii.
R o s e n s te in d o ch o d zi do w n io s k u , że za p o m o cą k a te g o r ii ka ir o su m o ż n a n ie ty lk o u p o rz ą d k o w a ć d o ty c h c z a so w e d z ie je r u c h u in te rre lig ijn e g o , lecz m o ż n a ró w n ie ż za p o m o cą te g o in s tr u m e n tu w s p o tk a n iu re lig ii d o strz e c n o w ą fa z ę d o jrz a ło ś c i i p o g łę b ie n ia c h rz e ś c ija ń s tw a . D o jrz a ło ść i k en o za, bo d o jr z e w a n ie o d b y w a się w b ó lu sa m o w y rz e c z e n ia , n ie są czym ś, czego c h r z e ś c ija ń s tw o m a o c z e k iw a ć w p rz y s z ło śc i ja k o o w o c u d z ia ła n ia D u ch a. D ziś K o śció ł s p o g lą d a ją c p oza sie b ie w o ta c z a ją c y m go św ie c ie re lig ii i ideologii, m u s i d o s trz e c B o że d z ia ła n ie o ra z p r a w d ę ; p ra w d ę , k tó r a n ie w y s tę p u je w s t a n ie c z y sty m , lecz je s t zaw sz e fo r m u ło w a n a w p e w n y m k o n te k ś c ie . J e d n a z m o ż liw y c h p o s ta w , ja k ie m o ż e z a ją ć c h rz e ś c ija ń s tw o w o b e c t a k r o z u m ia n e j p r a w d y je s t — p isz e a u to r — p o s ta w a „ in te r r e lig ijn e j e g z y s te n c ji” , k tó r a o p ie ra się n a ,,p ra g m a ty c z n y m u z n a n iu re lig ijn e g o p lu r a liz m u ” . D o p iero ta k ie s p o tk a n ie m o że d o p ro w a d z ić do w z a je m n e g o u b o g a c e n ia p a r tn e r ó w d ia lo g u p o p rz e z w sp ó ln e p o s z u k iw a n ie o s ta te c z n y c h i n ie p o d w a ż a ln y c h p r y n c y p ió w re lig ii. P rz y czym ow o p o s z u k iw a n ie m u s i p rz e b ie g a ć w g ra n ic a c h m iło ści. R o s e n s te in w y ra ż a p rz e k o n a n ie , że to d ia lo g ic z n e s p o tk a n ie w w o ln o śc i i p ra w d z iw ie p ro w a d z i do n o w e j te o n o m ii (p rz e w o d n ic tw a D u c h a Bożego). Z a te m n ie id z ie o to, a b y d ia lo g o d b y w a ł się n a p ła sz c z y ź n ie e k u m e n ic z n y c h o św ia d c z e ń czy za b iu r k a m i te o lo g ó w i p rz y n o s ił ja k ie ś m g lis te n a d z ie je . S p o tk a n ie to m u s i b y ć e g z y s te n c ja ln y m p rz e ż y c ie m , d o św ia d c z e n ie m c z ło w ie k a. D la te g o te ż w części tr z e c ie j „C” a u to r p rz e c h o d z i do p r e z e n ta c ji tr z e c h p rz y k ła d ó w m ię d z y re lig ijn e g o sp o tk a n ia . P r z e d s ta w ia on in ic ja ty w y o c h a r a k t e r z e : k o m u n a ln y m — M u lti F a ith R e s o u rc e U n it B irm in g h a m , m ię d z y n a ro d o w y m — W o rld C o n fe re n c e o n R e lig io n a n d P e a c e o ra z lo k a ln y m — ,M o s h i” (w T a n z a n ii). R o s e n s te in n ie o g ra n ic z a się -tylko do re la c jo n o w a n ia d z ia ła ln o ś c i w y ż e j w y m ie n io n y c h o rg a n iz a c ji, lecz ró w n ie ż w s k a z u je n a e le m e n ty k a ir o s u w a k tu a ln y m d ia lo g u , b ę d ą c e z a ra z e m jego fa lsy fiik a to ra m i. D ialo g p o z b a w io n y e le m e n tó w k a ir o su b y łb y ‘ty lk o k o n w e rs a c ją , r e f e r a te m , ,.m o w ą o ...” i n ie w n o siłb y n ic do „ je d n o ś c i i w y b a w ie n ia lu d z k o ś c i” — p is z e a u to r.
P r a c a G u s ta v a R o s e n s te in a u k a z a ła się w s e r ii k sią ż e k , k tó r y c h ce le m je s t p r e z e n ta c ja p e d a g o g ic z n y c h p rz y c z y n k ó w p ro w a d z ą c y c h do s p o tk a n ia k u l tu r . A u to r z w ie lk ą sw o b o d ą p o ru s z a się n a te r e n ie h is to r ii d ia lo g u w X X w ., ja k ró w n ie ż w d z ie d z in ie r e f le k s ji te o lo g ic z n e j p r o w a d z o n e j n a d ty m f e n o m en em . Z g ę s tw in y z d a rz e ń w y d o b y w a is to tę rz e c z y i p rz e d s ta w ia ją _w sp o sób ja s n y i k la r o w n y . N o w o te s ta m e n ta ln e p o ję c ie k a ir o s s p e łn ia z a d a n ie k r y t e r iu m n a p ła s z c z y ź n ie te o r e ty c z n e j re f le k s ji, a z a ra z e m z m u sz a n a s do c z y n n e g o u d z ia łu w to c z ą c e j się h is to rii, u d z ia łu n io s ą c e g o p o z y ty w n e je j ro z w ią zan ie.
m ó w iące g o o ty m , że n ie m a p o k o ju m ię d z y n a ro d a m i b ez p o k o ju m ię d z y re lig ia m i, n ie s te ty p o r a z k o le jn y z o sta ło p o tw ie r d z o n e p rz e z w y d a rz e n ia . T o cząca się w o jn a w J u g o s ła w ii z c a łą b ru ta ln o ś c ią p o tw ie rd z a to tw ie rd z e n ie . Z a te m dziś. m oże b a r d z ie j n iż k ie d y k o lw ie k , k o n ie c z n y je s t d ia lo g m ię d z y re lig ia m i. K o śc ió ł k a to lic k i, j a k ró w n ie ż K o ścio ły r e f o r m a c y jn e s t a ją p rz e d w ie lk im z a d a n ie m re e w e n g e liz a c ji E u ro p y . P o d c z a s o b ra d u ją c e g o n a te n t e m a t sy n o d u b is k u p ó w s ły c h a ć b y ło z a trw o ż o n e g ło sy n ie c h r z e ś c ija n . R e c e n z o w a n a t u p r a c a p o k a z u je , ż e m is je ju ż d a w n o s tr a c iły sw ó j „ im p e r ia ln y ’' c h a r a k t e r i n ie są z a g ro ż e n ie m d la to ż sa m o śc i r e lig ijn e j d ru g ie g o czło w ie k a.
P r z y w s z y s tk ic h z a le ta c h , j a k i e w y k a z u je t a k s ią ż k a , t r z e b a w s k a z a ć n a je j — w y d a je m i się — z a s a d n ic z y b ra k . O tóż a u to r p r a w ie w ogóle nie u w z g lę d n ia w n ie j, p rz e c ie ż t a k is to tn e g o d la c h rz e ś c ija ń s tw a , d ia lo g u z Ż y d am i. S ąd zę, że w a r to b y p o k a z a ć sp e c y fik ę r e la c ji K o śc io ła do S y n a g o g i i h i s to rię d ia lo g u o d m ie n n ą o d te j, ja k ą c h rz e ś c ija ń s tw o tw o rz y ło z in n y m i re lig ia m i, d ia lo g u ju d e o c h rz e ś c ija ń s k ie g o , k tó r y p rz e z d łu g ie w ie k i, w n a j le p s z y m w y p a d k u , b y ł d ia lo g ie m z Ż y d e m T ry fo n e m , i k tó r y w sp o só b d r a s ty c z n y p o k a z u je , d o czego p r o w a d z i z a m y k a n ie o c z u n a d z ia ła n ie D u c h a w in n y c h re lig ia c h .
W o jc ie c h K a m iń s k i, W a r s z a w a
E n ric o C H IA V A C C I. T e o lo g ia m o ra le , 3/2 M o ra le d ella v ita e c o n o m ic a ,
p o litic a d i c o m m u n ic a z io n e , C itta d e la E d itric e , A sisi 1990, s. 374.
P r o b le m a ty k a te o lo g ic z n o -m o ra ln a je s t szczeg ó ln ie b lis k a k a ż d e m u czło w ie k o w i. J e g o r e f le k s ja n a d w ła s n y m ży ciem i p o s tę p o w a n ie m , ze sw e j n a t u ry , z m u sz a do w a rto ś c io w a ń i ocen. D la cz ło w ie k a w ia r y są o n e d o d a tk o w o o sa d z o n e w śro d o w is k u o d n ie s ie n ia do B oga i w s z e lk ic h w y n ik a ją c y c h z teg o k o n s e k w e n c ji. Z b ió r p r o b le m a ty k i te j s fe ry ż y c ia m o ż e b y ć s y s te m a ty z o w a n y w e d le ró ż n y c h k r y te r ió w czy z a s a d . M oże p rz y jm o w a ć ró ż n e e le m e n ty , k tó r e p o z w a la ją n a w y ra ź n ie js z e u c h w y c e n ie w s z e lk ic h z o b o w ią z a ń m o ra ln y c h .
Z n a n y w ło sk i te o lo g H e n r y k C h i a v a c c i , a u to r w ie lu k sią ż e k i b a r dzo lic z n y c h a r ty k u łó w , od p e w n e g o czasu w y d a je p o d rę c z n ik te o lo g ii m o r a l n e j. P ie rw s z y to m p o św ię c o n y b y ł te o lo g ii m o r a ln e j o g ó ln ej (A ssisi 1979). d r u g i u z u p e łn ia p ie rw s z y w ‘te j s a m e j p ła s z c z y ź n ie (A ssisi 1980), w re s z c ie tr z e c i z a jm o w a ł się b e z p o ś re d n io z a g a d n ie n ia m i szczegółow ym i. P ie r w s z a część teg o to m u o p a tr z o n a z o sta ła ty tu łe m : T eo lo g ia m o ra ln a i ż y c ie e k o n o m ic z n e (Assdsi 1985). O b ecn ie u k a z a ła się d ru g a część, k tó r a je s t p rz e d m io te m n in ie js z e j p r e z e n ta c ji. W a rto je s z c z e z a u w a ż y ć , iż w s p o m n ia n e to m y m ia ły ju ż p o k il k a w y d a ń i c ieszą się z n a c z n y m u z n a n ie m o ra z p o p u la rn o ś c ią .
P o w s tę p ie i u w a g a c h o d n o sz ą c y c h się do e g z a m in ó w (s. 5— 17) a u to r cało ść k s ią ż k i d zieli n a c z te ry części, o d z w ie rc ie d la ją c e do p e w n e g o sto p n ia s f o rm u ło w a n ie p o d ty tu łu . T e o lo g ia p o k o ju to ty t u ł p ie r w s z e j części (s. 21— —121). C h ia v a c c i k re ś li n a jp i e r w u w a g i o o b ra z ie p o k o ju w P iś m ie św . i w n a u c z a n iu G a u d iu m e t sp es. L u d z k o ść , a z w ła sz c z a k a ż d y c z ło w ie k m a o k re ś lo n e p ra w a . J e s t to n ie z w y k le in te r e s u ją c a id e a , k tó r a m a s w o ją h is to rię, aż d o szła w c z a sa c h w s p ó łc z e s n y c h do o b e c n e g o s ta n u i z a k re s u . M. in. r o z p a tr y w a ć je tr z e b a w k o n te k ś c ie p o k o ju . O b e c n ie je d n a k n a s tę p u je o d c h o d z e n ie od p o k o ju , ja k b y je g o z d r a d a . J e s t to d z iw n a rz e c z y w is to ść , b o w ie m w h is to r ii d o jś c ie do p o k o ju p o c h ło n ę ło ty le w y s iłk u i o fia r, a d z iś p r z e d k ła d a się n a d n ie g o in n e w a lo ry . D la a u to r a z d r a d a p o k o ju d o k o n u je się n a k o rzy ść p a n o w a n ia p o lity c z n o -w o jsk o w e g o , ek o n o m ic z n e g o i k u ltu ra ln e g o . O k r e śle n ia te z a w ie r a ją w so b ie o g ro m n e b o g a c tw o p ro b le m ó w , a n ie k ie d y w rę c z tr a g e d ii lu d zi, p a ń s tw czy n a ro d ó w . M. in. w ty m k o n te k ś c ie w y p ra c o w a n o , w ła ś n ie w K o śc ie le , te o r ię w o jn y s o r a w ie d liw e j, s łu s z n e j o b ro n y , z b ro je n ia się czy n ie p r z e m o c y ( n o n - v io le n z a ). T ru d n o t u p o m in ą ć k w e s tie u b ó s tw a i p a n o w a n ia ek o n o m ic z n e g o czy k u ltu ro w e g o . P o k ó j z o sta ł z a te m w y s ta w io n y n a
