Rok 1492 i jego zamorskie dziedzictwo w teologii "Concilium"

Michał Horoszewicz

Rok 1492 i jego zamorskie

dziedzictwo w teologii "Concilium"

Collectanea Theologica 62/3, 147-177

C o lle c ta n e a T h e o lo g i 62 (1992) fa s e . I I I

ROK 1492 I JEGO ZAMORSKIE DZIEDZICTWO

W TEOLOGII «CONCILIUM»

„W d n iu 12 p a ź d z ie r n ik a 1492 r o k u d la A m e r y k i Ł a c iń s k ie j i K a r a ib ó w ro z p o c z ą ł się W ielk i P ią t e k c ie r p ie n ia i k r w i, k t ó r y t r w a a ż d o tą d , n ie z n a ­

ją c N ie d z ie li Z m a r tw y c h w sta n ia . [...] I n w a z ja s p o w o d o w a ła n a jw ię k s z e lu ­ d o b ó jstw o w h isto r ii c z ło w ie c z e j. Z a g ł a d a b y ła rz ę d u 90 p r o c e n t lu d n o ś c i” . — „W 1492 r o k u śm ie rć z s t ą p iła n a te n k o n ty n e n t: ś m ie r ć is to t lu d z k ic h i ś r o ­ d o w is k a ; śm ie r ć in d y g e ń s k ic h r e lig ii, d u c h a i k u ltu r y . [...] B e z ż a d n e j w ą t p li­ w o śc i j e s t to n a jw ię k s z e lu d o b ó js tw o w d z ie ja c h lu d z k o ś c i” . — „ P r o fe c i X V I i X V I I w ie k u o z n a jm ia li, że w In d ia c h Z a c h o d n ic h — b a r d z ie j z n a c z ą c o o d w z n o sz e n ia c z y o d k r y c ia N o w e g o Ś w i a t a — w y d a r z y ł się k r e s ś w ia t a au ~ to c h to ń sk ie g o [...] d z iś u w a ż a się to z a n a jw ię k s z e lu d o b ó js tw o w h isto r ii lu d z k o ś c i” .

„... T a k ż e r e lig ijn e d o św ia d c z e n ia u b o g ic h sta n o w ią n a jz d r o w s z e z a s o b y A m e r y k i Ł a c iń s k ie j. U b ó stw o je s t b r a k ie m — a le te ż ź r ó d łe m s o lid a r n o ś c i; j e s t ś m ie r c ią — le c z ró w n ie ż u c z u le n ie m n a d a r ż y c ia ” . — „ G d y « k o śc ie ln a w sp ó ln o ta p o d st a w o w a » z b ie r a s ię n a p r z y k ła d w R io b a m b a , g d z ie je sz c z e n ie d a w n o b isk u p e m b y ł k s. P r o a n o ; g d y te r ę c e u b o g ie , w y c z e r p a n e u c ią ż li­ w ą p r a c ą c o d z ie n n ą , k a le c z o n e c h ło d e m A n d ó w i p r z e d w c z e śn ie p o s t a r z a łe w w a r u n k a c h w y z y sk u , b io r ą B ib lię ; g d y te u s t a o w a r g a c h p o p ę k a n y c h w n a s t ę p s tw ie su sz y , c io só w « p a t r o n a » i n ie st a ło ś c i o b o z o w isk o t w ie r a ją się d la w y ja ś n ia n ia E w a n g e lii; g d y ci m ę ż c z y ź n i i te k o b ie ty , ci m ło d z i o r a z te d z ie c i u s t a n a w i a ją w sp ó ln o tę , s k ł a d a j ą d o w sp ó łu ż y tk u s w ą w ła sn o ść o so b i­ s t ą i ła m ią c h le b e u c h a r y s ty c z n y (...] z cz y m ż e m o ż n a to p o r ó w n a ć ? C z y w ie l­ k a B a z y lik a P io tr o w a m a b y ć m ie js c e m b a r d z ie j p o d n io sły m o d u b o g ie g o d o ­ m o s tw a te g o k r a jo w c a a n d y js k ie g o ? ” — „ N a d s z e d ł c z a s d u c h o w e j d e k la r a c ji n ie p o d le g ło śc i A m e r y k ” .

P o w y ż sz e c y ta ty — n a w ią z u ją c e d o je d n e g o z d w ó ch te g o ro c z n y c h p ię ć - se tle c i — p o c h o d z ą z m ię d z y n a r o d o w e g o p r z e g lą d u te o lo g ic z n e g o „ C o n c iliu m ” . A u to r a m i trz e c h p ie rw sz y c h , ró w n o c z e śn ie o g ło sz o n y c h w 1990 r., s ą k o le jn o : k s. V ir g il E l i z o n d o , m e k s y k o a m e r y k a ń s k i d u s z p a s t e r z i te o lo g z S a n A n to n io , U S A , o r a z w sp ó ln ie z n im L e o n a r d o В o f f O F M z P e tr ó p o lis, n a j ­ g ło ś n ie js z y te o lo g b r a z y lijs k i; k s. P a b lo R i c h a r d , te o lo g z K o s t a r y k i; św ie c k i te o lo g c h ilijs k i M a x im ilia n o S a l i n a s . A u to r z y trz e c h d a lsz y c h , z la t 1986 i 1990, to : k s. G u s t a v o G u t i é r r e z z L im y , u z n a n y z a „ o jc a ” te o lo g ii w y z w o le n ia ; E n r iq u e D u s s e l , h is t o r y k i te o lo g , o s ia d ły w M e k sy ­ k u w y g n a n ie c z A r g e n ty n y , w sp ó ło r g a n iz a to r E k u m e n ic z n e g o S t o w a r z y s z e n ia T e o lo g ó w T r z e c ie g o Ś w ia t a ; p o n o w n ie E liz o n d o .

M o ż n a są d z ić , że K o ś c ió ł K a t o lic k i n ie p o z o sta n ie o b o ję tn y w o b ec p r z y ­ p a d a ją c e g o 31 m a r c a 1992 r. p ię ć s e t le c ia e d y k tu z a r z ą d z a ją c e g o d r a sty c z n ie p r z y sp ie sz o n e u su w a n ie Ż y d ó w z z ie m h isz p a ń sk ic h , co sta n o w iło o s t a tn i ju ż e ta p w ie lk ie j k a t a s t r o f y ż y d o s tw a z a c h o d n io e u r o p e jsk ie g o : sto so w n e w y p o ­ w ie d z i k o śc ie ln e w y n ik a ły b y p o p r o s tu z w y m o g ó w r o z w ija n e g o o d ć w ie r ć ­ w ie c z a d ia lo g u m ię d z y r e lig ijn e g o .

D o n io śle jsz e je d n a k je s t d r u g ie p ię ć se tle c ie : 12 p a ź d z ie r n ik a 1492 r. ro z ­ p o c z ą ł się sto p n io w y p o d b ó j z a a t la n t y c k ie g o k o n ty n e n tu — w y d a r z e n ie n ie ­ z a p r z e c z a ln ie o z n a c z e n iu p rz e ło m o w y m . O b o w ią z e k w ła śc iw e g o ro z w a ż e n ia te g o z a m o r sk ie g o p ię ć s e t le c ia ju ż od d a w n a t k w i w c h r z e ś c ija ń st w ie — p r z e d e w sz y stk im w K o ś c ie le K a to lic k im .

N a w ią z u ją c do A m e r y k i i „ n ie sła w n y c h f o r m j e j e u r o p e iz u ją c e g o e w a n ­ g e liz o w a n ia ” , k s. p r o f. A . S k o w r o n e k u t r z y m u je : „ K o ś c io ły p r z y z n a ć p o w in n y s ię w r e sz c ie d o k o lo n ia ln e g o w y z y sk u in n y c h lu d ó w i n a r o d ó w ” к O b o w ią z e k n ie o b o ję tn o śc i n a jw c z e ś n ie j o d c z y ta n o z a p e w n e w s f e r z e te o lo g ic z n e j. P o st u ­ l u j ą c b o w ie m „ p u b lic z n e w y z n a n ie w in y ” K o śc io łó w p o łą cz o n e z „ k o n k r e tn y m z n a k ie m p o k u t y ” , k s. S k o w r o n e k p o d k r e ś la z n a m ie n n y p r z y k ła d , ja k im je s t „ p r o f e ty c z n a a u t o k r y t y k a K o śc io łó w n a k o n ty n e n c ie A m e r y k i Ł a c i ń s k ie j w y ­ r a ż a ją c a się w im p o n u ją c y sp o só b c h o c ia ż b y w p o s t a c i a m e r y k a ń s k ie j te o lo g ii w y z w o le n ia ” .

N ie m o ż e w ię c z a s k a k iw a ć , że ju ż w lis to p a d z ie 1990 r. w z m ia n k o w a n e „ C o n c iliu m ” w y d a ło z n a k o m ic ie z a p la n o w a n y , p o r u s z a ją c y i o d k ry w c z y z e ­ sz y t 1492—1992: g ł o s o f i a r — p i ę ć s e t l e c i e p o d b ic i a A m e r y k i. O m ó w ie n ie 14 z a ­ w a r ty c h t a m stu d ió w j e s t tu p o łą cz o n e z o g ó ln y m z a r y s o w a n ie m n a ji s t o t ­ n ie js z y c h w ą tk ó w te m a ty c z n y c h , ja k ie d a d z ą się w y o d rę b n ić z w sz e lk ie g o „ d z ie d z ic tw a r o k u 1492” , ju ż o d 1965 r. sto p n io w o p r z e d k ła d a n e g o w w y m ie ­ n io n y m d w u m ie się c z n ik u t e o lo g ic z n y m 2. W y d a rz e n ie z a ło ż y c ie lsk ie i m o ty w a c je p o d b o ju „ T r z e b a m ie ć o d w a g ę o d c z y ty w a n ia fa k tó w , s p o g lą d a ją c n a o d w ro tn ą s t r o ­ n ę h is t o r ii” (G u tić r r e z 2 3 2 :1 2 ). S ło w a „ z d o b y ć ” czy „ e w a n g e liz o w a ć ” m a ją u p o d st a w e u r o p e js k o ś ć . „ J e ś l i je d n a k d o k o n a m y r e w o lu c ji k o p e r n ik a ń sk ie j i u m ie ś c im y się n ie w o d n ie sie n iu do z ie m i ( « ja » e u r o p e js k ie ), le c z b ę d z ie m y n a w sz e c h r z e c z s p o g lą d a li i in te r p r e t o w a li p o p rz e z ś w ia t p ie rw o tn e g o m ie sz - k a ń c a - A m e r y k a n in a (sło ń c e : « j a » a m e r in d ia ń sk ie ), w ó w c z a s w sz y stk o n a b ie ­ rz e n o w e g o z n a c z e n ia — w y c h o d z ą c «o d d o łu » ” (D u s s e l 220 :1 5 1 ). C o d la je d ­ n y c h b y ło i w c ią ż p o z o s ta je o d k ry c ie m , p o z y sk a n ie m , s p o t k a n ie m m ię d z y k o n ty n e n ta m i a lb o ś w ia ta m i c z y k u ltu r a m i — d la in n y c h s ta n o w i z d erz e n ie , d o m in a c ję , in w a z ję , o h y d ę e u ro p o c e n tr y z m u , n a d u ż y c ie siły , z n ie w a g ę , a k t u c ie m ię ż e n ia i k u ltu r o w e g o u ja r z m ie n ia , ro z p rz ę ż e n ie , śm ie r ć c ia ła i k u l­ tu r y , z n isz c z en ie b o g ó w in d ia ń sk ic h , p a s e r s tw o , „ p r z y b y c ie p ie r w sz e g o n ie ­ le g a ln e g o im ig r a n ta e u r o p e js k ie g o : K r z y s z t o f a K o lu m b a ” (219 :8 5 ), „ n a js t r a s z ­ liw sz e n ie -sp o tk a n ie w c a łe j h isto r ii lu d z k o ś c i” (2 3 2 :2 5 ) — j a k z a u w a ż a ją m . in. D u sse l, B o f f o r a z D a r c y R ib e iro , a n tr o p o lo g i rz e c z n ik s p r a w in d ia ń sk ic h , d a w n y m in ist e r o ś w ia ty i k u lt u r y B r a z y lii. R o k 1492 je s t d a t ą d la z d o b y w ­ ców , n ie d la lu d n o śc i a u to c h to ń sk ic h : „ to n ie w sp o m n ie n ie b ło g o sła w ie ń stw a , 1 J e d n o ś ć K o ś c i o ł ó w — je d n o ś ć E u r o p y , „W ięź” 34 (1991) 7— 8, 109 n. 2 V. E l i z o n d o , L. B o f f , re d ., 1492—1 992: l a v o i x d e s v i c t i m e s — c i n q u i è m e c e n t e n a i r e d e ł a c o n q u ê t e d e l’A m é r i q u e , „ C o n c iliu m — R e v u e I n te r n a tio n a le d e T h é o lo g ie ” 232 (1990) ss. 174. Z e sz y t w s e r ii T h é o lo g ie d u T i e r s M o n d e , u s ta n o w io n e j w 1984 r. C z a so p ism o b ę d z ie o d t ą d p r z y w o ły w a n e w te k śc ie p r z e z d w u lic z b o w y z a p is o z n a c z a ją c y k o le jn y n u m e r z e sz y tu w e d le e d y c ji B e a u c h e s n e E d it e u r (P a r is), n ie g r u p u ją c e j z e sz y tó w w to m a c h czy r o c z n ik a c h (o d m ie n n ie w y g lą d a to w in n y c h e d y c ja c h ) — o r a z str o n ę w o b ­ r ę b ie z e sz y tu . P r z y to c z o n e n a p o c z ą tk u te k s tu c y ta ty to 232 : 7, 71, 127 o r a z 227 :1 2 3 , 206 :1 1 5 , 232 :1 6 7 . W n r. 1— 237 od I 1965 d o X 1991 o p u b lik o w a n o łą c z n ie 178 r o z p r a w z w ią z a n y c h z sz e ro k o p o jm o w a n ą p r o b le m a ty k ą la t y n o ­ a m e r y k a ń s k ą (sta n o w i to o r ie n t a c y jn ie 6— 7 p ro c . lic z b y t e k s tó w d o tą d o g ło ­ sz o n y c h ); je d e n te k s t ( 1 7 3 :4 5 ) p o z o sta ł n ie o s ią g a ln y d la n iż e j p o d p isa n e g o , d w a z a ś (53 :1 3 7 ; 67 :9 7 ) o g ło sz o n o ró w n ie ż w p o ls k ie j e d y c ji c z ą stk o w e j ( „ P a llo tt in u m ” — p r o w a d z o n e j do 1971 г.). F u n k c ję „ z b io ro w e g o r e d a k t o r a n a c z e ln e g o ” p e łn i 4 1 -o so b o w y z e sp ó ł d y r e k c y jn y , d o k t ó r e g o n a le ż ą s p o śr ó d d a le j w y m ie n io n y c h : B a u m , B o f f (L .), D u sse l, E liz o n d o , G e ffr é , G r e in a c h e r G u tić r r e z , M etz. P r z y p ie r w s z y m p o w o ła n iu się n a a u t o r a z „ C o n c iliu m ” z n a jd u je się s k r ó to w a in f o r m a c ja o n im .

a le k o s z m a r lu d o b ó js t w a ” (E liz o n d o i B o f f 232 :8 ) — lu d o b ó js tw a in d y g e ń sk ic h w sp ó ln o t A b ia Y a la o r a z m n ie j d o str z e g a n e g o i „ p rz e d łu ż o n e g o w c z a s ie ” lu d o b ó js tw a M u rz y n ó w s.

O to d w a u ję c ia je d n e j k w e stii. M a s o w ą e w a n g e liz a c ję M e k sy k u ro z p o c z ę ­ ło w 1524 r. p r z y b y c ie d w u n a s t u f r a n c isz k a n ó w , z w a n y c h „ d w u n a s to m a a p o ­ s to ła m i” , p r z e ję ty c h id e a ła m i ś w ię to śc i i sz la c h e tn o śc i: sz y b k o p o z n a w a li m ie js c o w e ję z y k i, w k tó r y c h p r o w a d z ili n a u c z a n ie ; w sz a k ż e is tn ie je d r a m a ­ ty c z n a o d p o w ie d ź — „ o k r z y k b e z n a d z ie i” — u d z ie lo n a im p r z e z k ilk u a z te c ­ k ic h m ę d r c ó w - k a p ła n ó w : „M ó w icie , ż e n ie z n a m y P a n a , k t ó r y je s t b lisk o i z n a m i, i do k tó r e g o n a le ż ą n ie b o i z ie m ia . M ó w icie , że n a s i b o g o w ie n ie s ą p r a w d z iw i. N o w e sło w o je s t ta k ie , t a k ie ja k ie m ó w icie , p r z e z n ie je st e ś m y z m ą c e n i, p rz e z n ie je s t e ś m y z a tr o sk a n i... J e s t e ś m y z w y k ły m i lu d ź m i, u le g a m y z a g ła d z ie , je s t e ś m y śm ie rte ln i, p o z w ó lcie w ię c n a m u m rz e ć , p o z w ó lcie z g in ą ć, p o n ie w a ż n a s i b o g o w ie ju ż u m a r li” (p r z y ta c z a to s o c jo lo g i te o lo g J o s é O sc a r B e o z z o z S â o P a u lo , 232 :103).

Z k o n k w istą , tw ie r d z i R ib e iro (232 : 26), ro z p o c z ę ło się n isz c z e n ie te j o l­ b r z y m ie j z b io ro w o śc i lu d ó w , c y w iliz a c ji, k u lt u r : n a ich r u in a c h w y ła n ia ła s ię ich o d w ro tn o ść p o d o b c ą i w r o g ą d o m in a c ją ; Z ie m ia p r z e s t a w a ła b y ć L u d z ­ k o śc ią — z m ie n ia ła się w p o sia d ło ść k o lo n ia ln ą i p r z e d się w z ię c ie o b licz o n e n a z y sk , co je d n a k E u r o p a s k r y w a ła t a k u m ie ję tn ie , że s a m i p r o ta g o n iś c i p o ­ czę li u w a ż a ć się z a n o w y ch K rz y ż o w c ó w . A le ju ż n a p r z e ło m ie X V I I I — X I X w . m e k s y k a ń s k i z a k o n n ik S e r v a n d o M ie r u z n a ł k o n k w ista d o r ó w za „ a p o sto łó w c m e n ta r z a ” . B u d z i p o d z iw m o c o p o ru a u to c h to ń sk ie g o : tr w a n ie w w a lc e p r z e z s tu le c ia w y k a z u je , że e tn ic z n a p r z y n a le ż n o ść sta n o w i o z n a k ę n ie d o z a ta r c ia . D u s se l (220 : 155) p o d k r e ś la p o d o b n ie , że In d ia n in „ n ig d y n ie z o sta ł z w y c ię ż o n y — b u n to w a ł się w s e tk a c h r e b e lii p r z e z s tu le c ia k o lo n i­ z a c ji, o d X V I d o X I X w ie k u ” . N a le ż y p a m ię ta ć , ż e p r a w d z iw y m i c ie m ię ż y - c ie la m i od c z a su w a lk p o k o n k w iśc ie o k a z y w a li się ju ż n ie H isz p a n ie i P o r ­ t u g a lc z y c y — u t r z y m u je R ib e ir o : „to m y , L a t y n o a m e r y k a n ie , b y liś m y i n a d a l je s t e ś m y k a ta m i I n d ia n : ty ch , k tó r y c h w y tę p io n o — j a k ró w n ie ż ty ch , k tó ­ rz y p r z e ż y li i są , d z iś je sz c z e , t r a k to w a n i j a k o b cy , j a k e g z o ty k a n a w ła s n e j s w e j z ie m i” . I z a z n a c z a , że w G w a t e m a li p o p e łn ia n e p r z e z M e ty só w -a u to c h to - n ó w o k r u c ie ń stw a a n ty in d y g e ń sk ie g o s z a łu n a z a c h o w a n e j lu d n o śc i M a jó w n ie o d b ie g a ją o d „ m o d e li” h is z p a ń s k ic h z X V I w . B y ć m oże, je s t to s w o is t a f o r m a c ią g łe g o i p o d św ia d o m e g o b u n tu „ sy n ó w ” p r z e c iw „ k o lo r o w y m m a t ­ k o m ” .

W a n a liz ie r z e c z y w isty c h m o t y w a c ji p o d b o ju D u sse l (232 :4 7 ) w y m ie n ia p r z e d e w sz y st k im d o m in a c ję p o lity c z n ą , m a ją c ą u sp r a w ie d liw ia ć z n isz c z e n ie m ilit a r n e j o b ro n y — je ś li t a k a is t n ia ł a — d a w n ie js z e g o p o s ia d a c z a s u w e r e n ­ n o ści. K o n k w is tą o z n a c z a ła w ię c „ w o jn ę z a b o r c z ą ” K o r o n y H is z p a ń s k ie j, p o ­ p r z e d z o n ą rz e k o m o n ie w in n y m „ o d k r y c ie m ” i k o n ty n u o w a n ą p o d p o s t a c ią k o lo n iz a c ji czy w ła śc iw ie e k s p lo a t a c ji. „ T a m o t y w a c ja u s ta n a w ia e u r o p e jsk ą . 3 Z o c e n ia n e j n a 100 m in w 1492 r. lu d n o śc i d z is ie js z e j A m e r y k i Ł a c i ń ­ s k ie j o r a z K a r a ib ó w (232:7,71) w 1570 r. p o z o sta ło 10— 12 m in ; H is z p a n ia lic z y ła w ó w c z a s 3,5 m in m ie sz k a ń c ó w , a P o r t u g a lia 1 m in . P r z y c z y n y z a g ł a ­

d y : b e z p o śr e d n ie m a s a k r y (d o ść m a so w e w y b ija n ie d z ie c i z w ię k sz a ło s to p ie ń n ie o d tw a r z a ln o śc i sp o łe c z e ń stw ), fiz y c z n e w y c ie ń c z e n ie lu d n o śc i n ie n a w y k łe j d o c ię ż k ic h p r a c n ie w o ln ic z y c h , „ sz o k m ik r o b o w y ” — n ie o d p o r n o ść n a ch o ­ ro b y p r z y w le c z o n e z E u ro p y . N a „ p ły w a ją c y c h g r o b o w c a c h ” p r z y w ie z io n o eo­ n a jm n ie j 10 m in A fr y k a n ó w : g in ę li w c z a sie t r a n s p o r tu , a w A m e r y c e ż y li p r z e c ię tn ie 7 la t (232 : 72,115). A b ia Y a la to d la lu d u K u n a w d z is ie js z e j P a ­ n a m ie p r a d a w n a n a z w a ro d z im e g o lą d u : Z ie m ia D o jr z a ła , Z ie m ia W ie lk a M a ­ cierz. E liz o n d o — z a n im ta k ż e in n i — p r z y jm u je c z te r y A m e r y k i: P o łu d ­ n io w ą , Ś r o d k o w ą i P ó łn o c n ą o r a z K a r a i b y ; A m e r y k a n in to m ie sz k a n ie c c a ­ ło śc io w o p o jm o w a n e j A m e r y k i, n ie z a ś o b y w a te l U S A .

e k s p a n s ję o sta tn ie g o p ię ć s e t le c ia ” , m a ją c z a p o d sta w ę „ te o lo g ię C h r i s t i a n i ­ t a s ” — te o lo g ię e k s p a n s ji k u lt u r y z a c h o d n ie j i c h r z e ś c ija ń s k ie j „ p rz e c iw m u ­ z u łm a n o m o r a z p o g a n o m u m ie r a ją c y m p o z a z b a w ie n ie m w sw y c h c z a ro w n i- c tw a c h i z b o c z e n ia c h ” . A k u m u la c ja b o g a c tw r e a liz o w a n a p r z e z m o n a rc h ię , k o n k w ista d o r ó w i fin a n so w o - h a n d lo w y k a p i t a ł H isz p a n ii, P o r t u g a lii o r a z in ­ n y c h k r a jó w z a c h o d n io e u r o p e jsk ic h sta n o w iła „ p o d b ó j e k o n o m ic z n o -p ro d u k - c y jn y ” , p r z y c z y m te „ u w ia r y g o d n ie n ia ” — j a k w y k a z u je D u s se l — p r z e j­ r z y śc ie r y s o w a ły się u s p r a w c ó w „ o d k r y c ia ” je sz c z e p r z e d je g o d o k o n a n ie m ;

k o n c e p c je H is z p a n a S e p u lv e d y i P o r t u g a lc z y k a V ie ir y b y ły p r a w d z iw y m i „ te o lo g ia m i d o m in a c ji” , u s p r a w ie d liw ia ją c p o d b ó j i n ie w o ln ic tw o ja k o „ p r o ­

c e s y c y w iliz a c ji” . W re sz c ie, e w a n g e liz a c ja m ia ł a sta n o w ić p r a w o i o d p o w ie ­ d z ia ln o ść m o n a rc h ii, K o ś c ió ł je d n a k ż e — p o z o s ta ją c w e w n ę tr z n y m e le m e n ­ te m w ła d z y K o r o n y — b y ł b e z p o śr e d n im s p r a w c ą te g o „ p o d b o ju d u c h o w e g o ” . W sp ó łc z eśn ie p r z y jm u je się s k ą d in ą d , że e w a n g e liz a c ja s ta n o w iła n ie ja k o e ta p fin a ln y : n ie z b ę d n e u ja r z m ie n ie id e o lo g ic z n e , ró w n e f a z ie m ilita r n e j, d la s k o n ­ so lid o w a n ia p o d b o ju g o sp o d a r c z e g o ; B o f f d o s t r z e g a n a K o ś c io ła c h s t y g m a t „ p o d b o ju d u s z re a liz o w a n e g o r ó w n o le g le z k o lo n ia ln y m z a ło ż e n ie m z d o b y c ia c i a ł ” (232 :1 5 9 ). R e lig ijn e c e le e w a n g e liz a c ji I n d ia n s t a w a ł y s ię u s p r a w ie d li­ w ia n ie m p o d b o ju — o sta te c z n ie je d y n y m a r g u m e n t e m r a c jo n a ln y m . W ten sp o s ó b p o c z y n a n ia d o m in a c y jn e o k a z y w a ły się g o d n e s z a c u n k u , p r z e sła w n e z a ś „ z ło to In d ii” p r z e m ie n ia ło się w b o ż y sz c z e : D u s se l d o s z u k u je się n a w e t „ id e a ln e j łą c z n o śc i te o lo g ic z n e j m ię d z y e k o n o m ik ą k o p a ln i a id o la t r i ą ” — h is z p a ń s k a ch c iw o ść p r z e o b r a ż a ła k o p a ln ia n e zło to c z y sr e b r o w b o ż k a ś m ie r ­ ci. U r z e c z y w istn ia n a — d o ść c z ę sto ty lk o w z a ło ż e n iu — p r z e z K o ś c ió ł e w a n ­ g e liz a c ja p r z y d a w a ła m u a b s o lu t n ą n a d r z ę d n o ść n a d k u lt u r ą (w y c h o w a n ie w p ła sz c z y z n a c h id e o lo g ic z n e j i o b y c z a jo w e j). „ A u to c h to n i i c z a rn i n ie w o ln ic y p o z o s ta w a li c a łk o w ic e n ie u z n a n i ja k o p o d m io ty h isto r y c z n o - k u ltu r o w e o w ła ­ sn y c h sw y c h p r a w a c h ” .

„ I n n i ” , c z y li s p o j r z e n i e o f i a r

„ J e d y n ie w ó w c z a s p o w ie d z ie się k u ltu r z e p o lity c z n e j, s z u k a ją c e j s p r a ­ w ie d liw o śc i i w o ln o śc i d la w sz y stk ic h , g d y z łą c z y się o n a, u n a s i w k r a ja c h la t y n o a m e r y k a ń s k ic h [...] z k u lt u r ą u z n a w a n ia In n y c h w ich o d m ie n n o śc ia c h , z ic h p a r t y k u la r y z m a m i sp o łe c z n y m i i k u ltu r o w y m i, z ich w ła s n ą p a m ię c ią i w ła s n y m i o b r a z a m i n a d z ie i” — w s k a z u je k s . J o h a n n - B a p t i s t M e tz z M ü n ­ ste r , je d e n z c zo ło w y ch te o lo g ó w w sp ó łc z e sn y c h (232 :1 4 0 ). R o k 1492 w n ió sł H isz p a n ii p o d w ó jn e o d r z u c e n ie „ in n o śc i w e w n ę tr z n e j” : o sta te c z n e z w y c ię ­ stw o n a d M a u r a m i o r a z w y g n a n ie Ż y d ó w — i w y m y śle n ie „ in n o śc i z e w n ę ­ t r z n e j” : z a o c e a n ic z n e g o k o n ty n e n tu , k t ó r y ja k o A m e r y k a sta n ie się „ ła c iń ­ s k im ” 4. K o ś c ió ł p o z o sta w a ł z a w sz e b a r d z o u c z u lo n y n a lo s y u b o g ic h i n ę d z a rz y , n a d o le lu d z i z su w a n y c h k u m a r g in e s o m — tw ie r d z i k s. A ib a n W a g u a z lu d u K u n a (P a n a m a ) i je g o d u s z p a s t e r z , k t ó r y ś w ię c e n ia k a p ła ń s k ie o t r z y m a ł z r ą k P a w ła V I (232 : 65) — je d n a k ż e „ in n y m ” b y ł d la ń w ró g , p o g a n in , n ie w ie rn y , M a u r , G re c z y n , I n d ia n in : k t ó r y n ie m y ś li t a k j a k on, m a w ła s n e p o jm o w a ­ 4 T . T o d o r o V , L a c o n q u ê t e d e l'A m é r i q u e . L a q u e s t io n d e l’a u t r e , P a ­ r is 1982, 54. T e z ę o „ w y m y ś le n iu ” A m e r y k i p rz e z „ d u c h a e u r o p e js k ie g o ” s f o r ­ m u ło w a ł h is t o r y k O ’G o r m a n w la t a c h 1957— 61 (D u sse l 220 :1 4 8 ) : d la E u r o p y is t n ia ł y je d y n ie A f r y k a i A z ja , „ b y t a m e r y k a ń s k i” p o c z ą ł p o ja w ia ć się z „ b y ­ tu a z ja t y c k ie g o ” i z n ie g o p r z e jm o w a ł n a z w y g e o g r a fic z n e . „ A u to c h to ń sk i m ie sz k a n ie c A m e r y k i je s t n ic z y m z w y k ła « s u b s t a n c ja » b e z e m o c ji, b e z h i­ s to r ii, b e z lu d z k o ś c i: p r o s t y p o je m n ik d la e w a n g e liz a c ji, k t ó r y w n o sić n ic z e g o n ie m o ż e i n ie p o w in ien . [...] T o « n ie - b y t » w y m y ślo n y ” (D u ssel).

n ie ś w ia t a i w ła s n ą s k a lą w a r to ś c i. E liz o n d o o r a z B o f f (232 :8 ) s ą z d a n ia , że c h r z e ś c ija ń st w o p o z o sta w a ło z a w z ię te i e tn o c e n try c z n e w o b lic z u k u ltu r o w e j o d m ie n n o śc i: z w y c ię z c y n ig d y w isto c ie n ie u z n a li t a k In d ia n , j a k M u rz y n ó w z a „ z a s łu g u ją c y c h n a ró w n y sz a c u n e k w ich k u ltu r z e o r a z r e lig ii — u w a ż a ­ n o ich z a z w ie rz ę ta i t a k ic h t r a k to w a n o ” . D u s se l (150 : 67) p r z y ta c z a zb ieżn e o p in ie m y ś lic ie li h isz p a ń sk ic h z X V I w .: „ ...d z ik u sy p o d o b n e d o p ło w e j z w ie ­ rz y n y ... m a ło o d r ó ż n ia ją się o d z w ie r z ą t” — „...b ez ro z u m u i p o d o b n i d o z w ie ­ r z ą t p o p rz e z s w o je b a łw o c h w a lstw o , s k ła d a n ie o f ia r i c e re m o n ie d e m o n ia c - k ie ” .

O fia r y r o k u 1492 d o m a g a ją się z w ła sz c z a „ r o z p o z n a n ia ” ja k o m in im a ln e j sp r a w ie d liw o ś c i, k ł a d ą c e j z a p o r ę m e c h a n iz m o m w y k lu c z a n ia i n isz c z e n ia . N a ­ w e t o b e c n ie — p r z y p o m in a ją E liz o n d o i B o f f —■ p o g a r d z a się ich k u ltu r a m i, w sz k o ła c h z a k a z u je się ich ję z y k ó w , a „ K o ś c io ły w c ią ż p r z e ś la d u ją ich re li- g ie i o ś m ie s z a ją ich ś w ię t a ” . D ia lo g z „ in n y m i” , u t r z y m u je d a le j W a g u a , p rz y c h o d z i K o śc io ło w i z t r u ­ d e m : p o z a s y t u a c ja m i, w k tó r y c h s a m c z u je się w lic z b o w e j m n ie jsz o śc i, p r z e w a ż a ją c o w y s t ę p u ją fo r m y z d o m in o w a n ia , p o d d a ń stw a , t r z y m a n ia w j a r z ­ m ie. „ B i s k u p i la t y n o a m e r y k a ń s c y m ó w ią o « o p c ji n a rz e c z u b o g ic h » i u m ie sz ­ c z a ją n a s w k a te g o r ii u b o g ic h w śr ó d n a ju b o ż sz y c h . O p tu je się n ie z a «in n y m », le c z z a ty m , k tó r e g o d e p c z e sp o łe c z n o ść d o m in u ją c a , sp o łe c z e ń stw o « k o n su - m e r y z m u » . R e d u k u je się n a s d o k la s y — i n ie d o s t r z e g a się b o g a c tw a , ja k im j e s t n a s z o p ó r od p ię c iu s tu le c i” . C h o d z i o o p to w a n ie n ie ty lk o z a u b o g im , le c z z a „ in n y m ” — z a t y m „ in n y m ” , k t ó r y s t a ł się u b o g im ; w in n o to łą c z y ć się z u ja w n ie n ie m n i e ja s n e j ro li, j a k ą s a m K o ś c ió ł o d e g r a ł w d z ie ja c h z u ­ b o ż a n ia o w e g o „ in n e g o ” . I s t o t ą w in n o b y ć w sp ó łd z ia ła n ie w d u c h u s p r a w ie d li­ w o śc i, n ie z a ś w y łą c z n ie p o p rz e z d o b r ą w o lę czy w sp ó łcz u c ie .

N a jw c z e ś n ie js z e c h r z e ś c ija ń st w o w a lc z y ło o „ k u lt u r ę r o z p o z n a n ia « in n e g o » ” : o b c e m u w ty m b y ło w sz e lk ie „ p r a g n ie n ie p o t ę g i” . T a k u lt u r a h e r m e n e u ty c z n a sto p n io w o z a n ik a ła w d z ie ja c h E u r o p y i sc h o d z iła n a d a lsz y p la n w h isto r ii K o śc io ła . „ C z y w ię c p r o c e su c h r y s t ia n iz a c ji A m e r y k i n ie p r o w a d z iła p r z e d e w sz y st k im — je ś li n ie w y łą c z n ie — h e r m e n e u ty k a s k ł a n ia ją c a się k u a s y ­ m ila c ji: h e r m e n e u ty k a d o m in a c y jn a , n ie w r a ż liw a n a ś la d y B o g a w z ró ż n i­ c o w a n ia c h « in n y c h » ? ” . W n a s t ę p s tw ie c i „ in n i” , n ie z ro z u m ia n i, s t a w a li się o fia r a m i, is to t a m i n ie p r z e r w a n ie p o n iż a n y m i n a w e t w p ła sz c z y ź n ie k u ltu r o w e j. K w e st ie te — z d a n ie m M e tz a — n a le ż y sk o n fr o n to w a ć z ró ż n y m i p o d n io sły ­ m i sło w a m i, ja k ie p a d n ą z o k a z ji p ię ć se tle c ia .

W y z n a n ie p r z e z K o ś c ió ł w ła sn y c h u c h y b ie ń n ie o z n a c z a p o g r ą ż a n ia się w n u r c ie n e u r a ste n ic z n y c h sa m o o b w in ia ń : n a le ż y o d c z y ta ć je ja k o z a sz c z y tn e d la c h r z e ś c ija ń s k ie j n a d z ie i e sc h a to lo g ic z n e j, ja k o z a c h ę tę d o p r z e o b r a ż e n ia c h r z e ś c ija n . O d n o si się to ró w n ie ż d o te o lo g ii c h r z e ś c ija ń s k ie j: „ d la c z e g o t a k s ła b o o tw ie r a o n a o c z y i u sz y n a b o le sn e d z ie je lu d z k o ś c i? ” M e tz s z u k a o d ­ p o w ie d z i: czy to o z n a k a w ia r y sz c z e g ó ln ie s iln e j — c z y te ż p r z e ja w m y ś li n ie w r a ż liw e j n a s y t u a c je i w y d a r z e n ia czło w iecz e, r o d z a j id e a liz m u n io są c e g o w ie lk ą a p a t ię w o b licz u k a t a s t r o f i u p a d k ó w „ in n y c h ” ? W N ie m c z e c h — p r z y p o m in a — sk o n str u o w a n o n o w ą te o lo g ię p o lity c z n ą , s t a r a ją c się u czy n ić o f ia r y A u sc h w itz n ie d o z a p o m n ie n ia w d y s k u r s ie te o lo g ic z n y m (o ty m G r e ­ g o r y B a u m , te o lo g i s o c jo lo g z T o ro n to , 195:57 — o r a z z w ła sz c z a M etz 195:45): „ T e o lo g ic z n y im p u ls te o lo g ii w y z w o le n ia , t a k j a k j a g o p o jm u ję , p o le g a n a ty m , b y w o ła n ie u b o g ic h s ta ło się sły sz a ln e w « lo g o sie » te o lo g ii; b y r o z p o z n a w a n o t a m o b lic z a «in n y c h », o b c y c h — to z n a c z y b y ty m w o ła n ie m o r a z ty m i tw a r z a m i ro z ry w a n o s tr u m ie ń m y śli i je d n o g lo śn o ść u s y s t e m a t y ­ z o w a n e j a r g u m e n t a c ji. Ję z y k o w i te o lo g ic z n e m u m o ż e to o d e b ra ć w ie lk o ść , b o g a c tw o i c a ł ą je g o e m fa z ę — w sz a k ż e w te n sp o só b p r z y b liż y się on d o s w e ­ go p ie rw o tn e g o p o w o ła n ia ” .

Ś w ia d e c t w a ze str o n y u k rz y ż o w a n y c h

„ D la n a s, c h r z e ś c ija n , o r a z d la K o śc io łó w ja k o K o śc io łó w t a t r a g e d ia a u to c h to ń sk a p o z o s ta je h isto r y c z n y m o sk a rż e n ie m , k tó r e g o n ig d y n ie d a się w y s t a r c z a ją c o p o d k r e ślić . [...] D la c z e g o b y liś m y o w ie le b a r d z ie j p r z e śla d o w c a m i n iż p r z e ś la d o w a n y m i? [...] K o ś c ió ł sta n ie się z w ia stu n e m K r ó le s t w a je d y n ie w t a k im sto p n iu , w ja k im o k a ż e się p o tę p ie n ie m a n t y - K r ó le s t w a ” — w y z n a ­ w a ł K a t a lo ń c z y k P e d r o C a s a l d a l i g a C M F , b isk u p S ä o F e l i x w B r a z y lii, d u s z ­ p a s te r z i p o e ta , je d e n z czo ło w y c h rz e c z n ik ó w s p r a w in d ia ń sk ic h (183:88). P r o b le m y „ t u b y lc a ” — r d z e n n e g o A m e r y k a n in a , o b e c n eg o d z iś w e w sz y st ­ k ic h k r a ja c h z w y ją t k ie m U r u g w a ju i K a r a ib ó w — r o z w a ż a B e o z zo (232:96). A n a liz u je : u p o k o r z e n ia p o lity c z n e — m e ty z a c ja d o k o n y w a ła się m ię d z y E u r o p e jc z y k ie m a k o b ie t ą i n d ia ń s k ą b ą d ź a f r y k a ń s k ą w r o li s łu ż e b n ic y czy n ie w o ln ic y , b a r d z o r z a d k o m a łż o n k i (w m e ty z a c ji n ig d y n ie w y s tę p o w a ła k o b ie ta e u r o p e js k a ) ; u p o k o r z e n ia sp o łe c z n o śc i sk a z a n y c h — w n a s t ę p s tw ie św ia d o m ie d e s t r u k c y jn e j p o lit y k i w ła d z — n a z d z ie sią tk o w a n ie i w y m ie r a n ie ; je sz c z e g łę b sz e u p o k o r z e n ia w s tr e fie sy m b o lic z n e j p o p rz e z z a k a z y u ż y w a ­ n ia ję z y k ó w ro d z im y c h o r a z p o p rz e z d o m in a c ję r e lig ijn ą , ł ą c z ą c ą k o śc ie ln e m is jo n a r s t w o z p o lity c z n o -e k o n o m ic z n y m s y ste m e m p a ń stw o w y m w r a m a c h „ k r ó le w s k ie g o p a t r o n a t u ” (ta k h isz p a ń sk ie g o , j a k p o r tu g a ls k ie g o ). W y ró żn ia ż ą d z ę b o g a c tw w X X w . t a k s a m o j a k w X V I w ., p r z y m u s p r a c y , n ie w o l­ n ic tw o . P r z y p o m in a p ię tn u ją c e k a z a n ie a d w e n to w e , ja k ie w 1511 r. w y g ło ­ sił d o m in ik a n in d e M o n te sin o s: „ J a k i m p r a w e m i z t y tu łu ja k ie j s p r a w ie d li­ w o śc i u tr z y m u je c ie I n d ia n w t a k o k ru tn y m i s tr a s z n y m n ie w o ln ic tw ie ? [...] W y tra c iliśc ie n ie sk o ń c z o n ą ich lic z b ę p o p rz e z śm ie r ć i z n isz c z en ia . [...] C h o ­ r u ją i u m i e r a ją a lb o , t r a f n i e j m ó w ią c , z a b ija c ie ich , b y co d z ie n n ie m ó c w y ­ d o b y w a ć i u z y sk iw a ć z ło to ” . T o w y stą p ie n ie u ch o d zi z a p o c z ą te k a k ty w n o ś ­ c i n a rz e c z a u to c h to n ó w A m e r y k i, a n a w e t z a „ p r e te o lo g ię w y z w o le n ia ” 5. T e o lo g J u l i a E sq u iv e l, o s ia d ła w M e k sy k u G w a te m a lk a , p r z y p o m in a o d o ­ li n ie w ia s t : „ W sz y stk ie w o jn y , z w ła sz c z a zd o b y w c z e , o b e jm o w a ły g w a łc e n ie k o b ie t. M ę ż czy źn i c z u ją się s iln ie js i, d o k o n u ją c n a ja z d u n a c ia ło k o b ie t' i b io r ą c je w p o sia d a n ie , w p o c z u c iu z a ś p o tę g i u tw ie r d z a ich z a b ie r a n ie k o b ie t m ę żcz y z n o m z w y c ię ż o n y m ” (232:85); r o z w a ż a też u c ie m ię ż e n ia k o b ie t p o k o n k w iśc ie — i w sp ó łc z e śn ie , w św ie tle n a jn o w sz y c h d o k u m e n tó w , w k t ó ­ r y c h p o w ta r z a się stw ie r d z e n ie : „ g w a łc ili je , p ó ź n ie j z a b i j a l i ” .

Z a p e w n e w n a s t ę p s tw ie n ie d o s ta tk u r e f le k s ji n a d n ie w o ln ic tw e m w A m e ­ r y k a c h , E u r o p a o k a z a ła s ię t a k n ie p r z y g o to w a n a d o o d c z y ta n ia — w p isa n y c h p r z e c ie ż w sa m o ją d r o j e j r o z w o ju — m o ż liw o śc i w y t w a r z a n ia k a t a s t r o f W r o d z a ju A u sc h w itz i g u ła g ó w . O sia d ły w P a r y ż u H a ita ń c z y k L a ë n n e c H u rb o n , s o c jo lo g i r e lig io z n a w c a , a n a liz u je „ c z a r n e n ie w o ln ic tw o ” o g ó ln ie w A m e r y c e ; n a d m ie n ia , że c h r z e ś c ija ń st w o słu ż y ło p a ń stw u , o b w ie s z c z a ją c n ie w o ln ik o m ich s ta n o w y o b o w ią z e k p o s łu s z e ń s tw a p o s ia d a c z o w i; r o z w a ż a w y ­ r o s łą n a m ic ie C h a m a „ a n tr o p o lo g ię « N e g r a » — d z ik u s a i b a r b a r z y ń c y , k a n i­ b a la , le n iw e g o , p o lig a m is ty , ze s k ło n n o śc ia m i d o o f i a r lu d z k ic h , w y z u te g o z p o jm o w a n ia w o ln o śc i” (232:112). U st a n a w ia n ie E u r o p y w r o li sę d z ie g o w sz y st ­ k ic h k u lt u r u m o ż liw iło s p e k t a k u la r n y ro z w ó j, z w ła sz c z a w X I X w ., id e o lo g ii r a s is t o w s k ie j z ro sz c z e n ia m i d o n a u k o w o śc i. N a le ż y d o d a ć , że je d n a k w A m e ­ r y c e Ł a c iń s k ie j D u sse l (171:92) d o s t r z e g a „ p a t r ia r c h a ln y k a to lic y z m n ie w o l­ n ic z y ” — n a P ó łn o c y n ie w o ln ik b y ł p o p r o s tu „ r z e c z ą ” .

U te o lo g iz o w a n e p o ję c ie „ lu d y u k r z y ż o w a n e ” n a jw y r a ź n ie j w p r o w a d z ił I g ­ n a c io E lla c u r ia S I , r e k to r z S a lw a d o r u — z a m o r d o w a n y w r a z z p ię c io m a 5 M o n te sin o s b y ł ju ż „ g ło se m z b io ro w o śc i” . In te r w e n iu ją c y m n a stę p n e g o d n ia p r z e d sta w ic ie lo m w ła d z y m o n a r s z e j z a r e p lik o w a n o w k la s z t o r z e : „ P o ­ w ie d z ia ł to, co m y u w a ż a m y z a p r a w d ę e w a n g e lic z n ą i z a z b a w ie n ie z a ró w n o d la H isz p a n ó w , j a k d la I n d ia n ” . G u t ie r r e z (160 : 157 n ) p r z y ta c z a — z a L a s C a s a s e m — w ie le t a k ic h w ła ś n ie o p in ii d o m in ik a n ó w .

w sp ó łb r a ć m i z a k o n n y m i — z a p e w n e w n a w ią z a n iu do d z ie ła t e o lo g a J u r g e n a M o ltm a n n a B ó g u k r z y ż o w a n y , j a k to p r z y p o m in a J o n S o b r in o S I , B a s k o s ia ­ d ły w S a lw a d o r z e , te o lo g i in ż y n ie r (232:143). L u d o m u k rz y ż o w a n y m śm ie rć p o w o ln ą w n o si p rz e m o c z in s ty tu c jo n a liz o w a n a ; śm ie rć s z y b k a i g w a łto w n a p rz y c h o d z i z r e p r e s ją i w o jn ą , g d y u b o d z y z a g r a ż a ją s tr u k t u r o m n ie s p r a ­ w ie d liw y m ; śm ie r ć p o śr e d n ią , a le sk u te c z n ą , p o w o d u je p o z b a w ia n ie ty c h lu ­ d ó w ich k u lt u r y d la o s ła b ie n ia ich to ż sa m o śc i, u c z y n ie n ia ich je sz c z e b a r d z ie j b e z b ro n n y m i. L u d y u k rz y ż o w a n e m o ż n a z e s t a w ia ć z C ie r p ią c y m S ł u g ą J a h w e : g d y c ie r p ią w m ilc z e n iu , u z n a je się w n ic h ja k ą ś d o b ro ć i r e lig ijn o ś ć — o c z y ­ w iśc ie , ty lk o z a b o b o n n ą , ir o n iz u je S o b r in o ; g d y p r a g n ą ży ć, p r z y w o łu ją c B o g a , k t ó r y ich b ro n i i w y z w a la , w ó w c z a s u p a t r u je się w n ich p r z e stę p c ó w , t e r ­ ro ry stó w , a te istó w . P o g a r d z a się n im i p r z y z g o n ie : „ I w y z n a c z o n o m u g r ó b z p r z e stę p c a m i, a p o śr ó d ło tr ó w w s w e j śm ie r c i” — to m o ż e sta n o w ić e p i­ t a f iu m lu d u u k rz y ż o w a n e g o , c h y b a że n ie m a on w o g ó le g r o b u , co o d n o si się d o d z ie s ią tk ó w ty s ię c y rz e k o m o „ z a g in io n y c h ” . S o b r in o stw ie r d z a : „ Z a ż y c ia n ie w y s łu c h u je się ich n a sp o só b p o w a ż n y , p o ś m ie r c i n ie p r o w a d z i się d o c h o d z e n ia w s p r a w ie ich z a m o r d o w a n ia ” .

S p e c y f ic z n a p e r sp e k t y w a te o lo g ii w y z w o le n ia w y m a g a z d ję c ia lu d ó w u k r z y ­ ż o w a n y c h z ich k rz y ż a . Z a p o w ie d ź o k a z a n ia się „ św ia t ło śc ią n a r o d ó w ” (Iz 42,6; 49,6) S o b r in o p r z e su w a n a T r z e c i Ś w ia t , k t ó r y p o t r a f i w n ie ść „ k u ltu r ę u b ó s t w a ” i b r a te r s t w o z łącz o n e z s e n se m ż y cia. O w a „ ś w ia t ło ś ć ” m o ż e o k a ­ z a ć się z b a w ie n n a : ro k 1492 sta n ie się ..o d k ry c ie m ” — a le n a d e w sz y stk o o d k ry c ie m p r a w d y o ó w c z e sn y c h im p e r ia c h ib e r y js k ic h o r a z o ó w c z e sn y m K o ś c ie le k a to lic k im . W lu d a c h u k rz y ż o w a n y c h te o lo g d o str z e g a p o te n c ja ł e w a n g e liz u ją c y i h u m a n iz u ją c y , d u c h a słu ż e b n o śc i p r z e c iw e g o iz m o w i, o fe rtę w ie lk ie j m iło śc i, o tw a rc ie n a p r z e b a c z e n ie c ie m ię ż y c ie lo m i w sp ó łd z ie le n ie z n im i, in ic jo w a n ie so lid a r n o śc i, w re sz c ie — p r a w d z iw sz y i b a r d z ie j c h r z e ś­ c ija ń s k i sp o só b „ b y c ia K o ś c io łe m ” . W M a n a u s In d ia n in G u a r a n i p o w ie d z ia ł J a n o w i P a w ło w i I I : „ B r a z y lii n ie o d k ry to — B r a z y lię u k r a d z io n o ” . C a s a ld a li g a (183:84) p r z y p o m in a , że w j e ­ g o p r a ła t u r z e — o b e c n e j d ie c e z ji — ż y ło 10 ty s. I n d ia n K a r a j a n a p o c z ą tk u w ie k u , a d z iś je s t ich n ie sp e łn a p ó łto r a t y s ią c a ; w ty m ż e c z a sie lic z b a In d ia n N a m b iq u a r a z m a la ła z 20 ty s. do 650. „M y , c h r z e śc ija n ie , p r z y z w y c z a iliśm y się u z n a w a ć i czcić m ę c z e n n ik ó w , k tó r y c h in n i n a m p r z y s p a r z a ją . W b ło g ie j n ie św ia d o m o śc i p o z o sta w ia m y lic z n y ch m ę cze n n ik ó w , k tó r y c h s a m i c z y n im y ” . G e s t y p r o fe ty c z n e ró ż n y ch L a s C a s a s ó w , k a to lic k ie d z ie ła d o b ro c z y n n e i m ę ­ c z e ń stw a w ie lu m is jo n a r z y n ie u w a ln i a ją je d n a k K o ś c io ła —· i K o śc io łó w — od h isto ry c z n e g o b łę d u z a n ie d b a n ia s p r a w y in d ia ń s k ie j, od p e w n e g o w sp ó l- n ic tw a w o b e c n ie j c z y m o ż e p r z e c iw n ie j; z d a n ie m k la r e t y n a , b łą d te n je s t n a p o d o b ie ń stw o in n eg o b łę d u , ró w n ie ż h isto ry c z n e g o , a o d n o sz ą c e g o się do n ie w o ln ic tw a i p o g a r d y d la lu d ó w m u r z y ń sk ic h . I n d y g e n i z a c j a h is t o r ii

„O d p ię c iu s e t la t je s t e ś m y w d łu g ie j i u c ią ż liw e j w o jn ie . [...] O d p ó ł t y s ią c le c ia o d p ie r a m y w o jn ę n ie sp r a w ie d liw ą . [...] W ciąż je s t e ś m y w p e łn i w o jn y n ie słu s z n e j” — w je d e n a s to s t r o n ic o w e j ro z p r a w ie W a g u a s tw ie r d z a to a ż tr z y k r o tn ie (232:58,64,67): j a k g łę b o k o z a te m t k w i w je g o św ia d o m o śc i t a n a jd łu ż s z a w o jn a lu d z k o śc i! I w y ja ś n i a : „ n a s z a h is t o r ia je s t ż y w a i c ie r ­ p im y ta k , j a k c ie r p ie li n a s i d z ia d k o w ie s k u t k ie m e u r o p e js k ie j in w a z ji n a n a sz e zie m ie — in w a z ji, k t ó r a m a b a r d z o d łu g ie d z ie je i t r w a , m a s a k r u ją c n a s ” . W y ła n ia ją się w ię c d w ie h isto rie . I s t n ie je h is t o r ia w w y d a n iu „ B i a ł e g o ” , „ o b c e g o ” , „ n ie a u to c h to n a ” : m in io n a h is t o r ia k r w i r o z la n e j, źle p o ję t e j e w a n ­ g e liz a c ji, tę p ie n ia „ id o la t r ii” w o k r e sie k o śc ie ln e g o o b sk u r a n ty z m u — z r o ­ d z o n a p rz e z n a je ź d ź c ó w , r o z w a ż a ją c a k o n w istę z s a m o u s p r a w ie d liw ia ją -

c e g o p u n k tu w id z e n ia k o lo n iz a to ró w e u r o p e js k ic h ; ci, k tó r z y p o s ł u g u ją się n ią , u z n a ją za n ie w ła śc iw e a k c e n to w a n ie p r z e sz ło śc i tw ie r d z ą c , iż „ r z e c z y

u le g ły z m ia n ie ” . I s t n ie je z k o le i p r z e c iw s t a w n a t a m t e j a u to c h to ń s k a h is t o r ia ty c h , k tó r z y od p ię c iu s e t la t s t a w i a ją o p ó r p la n o m śm ie rc i. „ T o h is t o r ia a k tu a ln a , k t ó r a n ie o d ch o d z i, le c z p o z o s ta je ż y w o tn a — w o b ec n ie j sto so w a n o p rz e m o c , o n a w sz a k ż e n ie u le g a ” . H is to r ia in d y g e ń s k a n ie in t e r e s u je się, czy b ę d z ie — lu b n ie — św ię to w a n e p ię ć s e t le c ie „ o d k r y c ia a lb o e w a n g e li­

z a c ji A m e r y k i” : d la n ie j w a ż n e j e s t u p a m ię tn ia n ie z e p c h n ię c ia c z ło w ie k a n a m a r g in e s y sp o łe c z n e , n a d u ż y c ia w ła d z y , e tn o b ó js tw a d o k o n y w a n e g o n a w sp ó ln o ta c h a u to c h to ń sk ic h . „M y , a u to c h to n i, w ie m y , ż e m o ż e m y czcić j e ­ d y n ie n a s z o p ó r, n a s z e n ie z a c h w ia n e p r a g n ie n ie t r w a n ia w ż y c iu — m im o m r o k ó w n o c y ” . W la t a c h 1986— 90 o d b y ło się w ie le s p o t k a ń c z y k o n g r e só w in d ia ń sk ic h : w K o s t a r y c e , E k w a d o r z e , K o lu m b ii i z w ła sz c z a P a n a m ie — p o c z ę śc i o c h a ­ r a k t e r z e k o śc ie ln y m (w sp ó ln o ty p o d sta w o w e i d u s z p a s t e r s tw o , z r e sz tą n ie t y lk o k a to lic k ie : w je d n y m z n ic h u c z e stn ic z y li p r z e d s ta w ic ie le 30 g r u p e t ­ n ic z n y ch i a ż 16 w y z n a ń re lig ijn y c h ). S k r ó t o w y p r z e g lą d d y s k u t o w a n e j ta m p r o b le m a ty k i o r a z w y su w a n y c h p o s t u la t ó w (W a g u a ) p o z w a la z o rie n to w a ć się w n a r a s t a n iu s a m o św ia d o m o ś c i in d ia ń s k ie j — i z a r a z e m w tr a g ic z n y m c z ę sto p o ło ż e n iu w sp ó ln o t a u to c h to ń sk ic h . „O d w ie lu la t n a ło ż o n y n a n a s sy st e m w y c h o w a w c z y z m ie r z a ł d o z m ię k c z e n ia , u d o m o w ie n ia , u c y w iliz o w a n ia , s c h r y s- t ia n iz o w a n ia , « u b ie le n ia » a u to c h to n ó w ; je sz c z e d z iś c e le p o z o s t a ją te sa m e . O n i [ « B ia li» — u w . M H ] s k ł a n i a ją n a s do p o w a ż a n ia w sz y stk ie g o , co n ie a u to - c h to ń sk ie i d o o d r y w a n ia się o d w ła sn y c h k o rze n i. [...] O s ł a b i a ją n a s ja k o lu d z i i r o z c z a r o w u ją n a s, g d y w k r a c z a m y w ich sp o łe c z e ń stw a . [...] P iln ie p o t r z e b u je m y u s ta w b r o n ią c y c h n a sz y c h p o s t a w i a u te n ty c z n e g o s a m o st a n o ­ w ie n ia ja k o lu d y o r a z ja k o n a r o d y m a ją c e w ła sn e s y s t e m y sp o łe c z n o -p o li­ ty czn e , e k o n o m ic z n e i r e lig ijn e . A d o m a g a m y się te g o n ie z t y tu łu lito śc i, le c z w im ię s p r a w ie d liw o ś c i” .

R e l i g i j n e h o r y z o n t y p o d b o ju

„M y , In d ia n ie A n d ó w i A m e r y k i, p o s t a n a w ia m y s k o r z y s t a ć z w iz y ty J a n a P a w ła II, b y M u z w ró cić J e g o B ib lię , p o n ie w a ż w c ią g u p ię c iu w ie k ó w n ie d a la n a m o n a a n i m iło śc i, a n i p o k o ju , a n i sp r a w ie d liw o śc i. P r o s im y C ię, z a b ie r z S w ą B ib lię i p r z e k a ż j ą n a sz y m ciem ię ż co m , p o n ie w a ż on i b a r d z ie j od n a s p o t r z e b u ją j e j w sk a z a ń m o r a ln y c h . O d p r z y b y c ia K r z y s z t o f a K o lu m b a w A m e r y c e n a r z u c a s ię p r z e m o c ą k u ltu r ę , ję z y k , r e lig ię i p e w n e w a r to ś c i n a le ż ą c e d o E u r o p y ” . N ie w e so ły te n lis t o t w a r t y (R ic h a r d 232:79) p r z e k a z a ły p a p ie ż o w i ró żn e r u c h y in d y g e ń sk ie p o d c z a s je g o w iz y ty w P e r u — z a te m w lu t y m 1985 r .; w o ln o u z n a ć , że s u m u je on — w in d ia ń s k ie j o p ty c e — d r o g i i m o ż e też b e z d r o ż a K o ś c io ła la t y n o a m e r y k a ń s k ie g o .

W p ła sz c z y ź n ie k u lt u r y m a t e r ia ln e j je g o o s ią g n ię c ia z p e w n o śc ią p o z o ­ s t a j ą im p o n u ją c e ; t r u d n ie j p r z y c h o d z i o cen ić p u śc iz n ę k u lt u r y u m y sło w e j. N a le ż y u w z g lę d n ić , że w ła ś n ie m is jo n a r z e sz e s n a s t o - i n a w e t s ie d e m n a s to ­ w ie c z n i z a s łu ż y li się w d z ie le u t r w a la n ia ję z y k ó w m ie jsc o w y c h : p o z n a w a li je , b y In d ia n ie n ie p o tr z e b o w a li u c z y ć się h isz p a ń sk ie g o , co u trz y m y w a ło z a p o r ę lin g w isty c z n ą m ię d z y lu d n o ś c ią m ie js c o w ą a n a je ź d ź c ą — z a le ż a ło im n a c h r y st ia n iz a c ji, a le n ie n a h is p a n iz a c ji. N a p r z e ło m ie X V I — X V I I w . u n iw e r sy te t w L im ie m ia ł o d r ę b n e k a t e d r y ję z y k ó w a y m a r a i k e c h u a , a p r o ­ m o w a n y k s ią d z m u s ia ł z n a ć co n a jm n ie j je d e n z n ich d la p o trz e b w ła ś c iw e j e w a n g e liz a c ji, d z iś z a ś — sm ę tn ie s tw ie r d z a D u sse l — „ w ie lu P e r u w ia ń c z y - k ó w n a d a l w ła d a w y łą c z n ie ro d z im y m ję z y k ie m , a le n ik t ich w n im n ie e w a n g e liz u je ” . J u ż o k o ło 1570 r. je z u ic i w P e r u u z n a li, że z te o lo g ic z n e g o p u n k tu w id z e n ia n ie d o p u sz c z a ln e j e s t u z a le ż n ia n ie p r z y jm o w a n ia w ia r y c h r z e ś­ c i ja ń s k ie j o d p o r z u c e n ia k u lt u r y tu b y lc z e j (h isto r y k J o s e p B a r n a d a s z C o ­ c h a b a m b a w B o liw ii 90:123). Z a s łu g u ją c y c h n a t r w a łą p a m ię ć p r z y k ła d ó w m o ż n a p r z y ta c z a ć z n a c z n ie w ię c e j — ty le że b y ły to, m im o w sz y stk o , w y ­

ją t k i : k u d o w la K o ś c io ła w z n o siła się, p o d o b n ie j a k g d z ie i n d z i e j 6, n a g r u ­ z a c h k u lt u r z a sta n y c h . K o ś c ió ł n isz c z ą c y tk a n k ę tr a d y c y jn o -o b y c z a jo w o - r e li- g i j n ą lu d u e w a n g e liz o w a n e g o u c h o d z ił w je g o o c z a c h n ie z a s a k r a m e n t z b a ­ w ie n ia , le c z z a n a jw y ż s z e n a r z ę d z ie d o m in a c ji. „ M is jo n a r z e b y li w ie lk im i lu d ź m i E w a n g e lii. N a w e t z a c en ę w ła sn e g o ż y c ia w a łc z y li o o ch ro n ę i o b ro n ę I n d ia n . T y m n ie m n ie j b y li p r z e d s ta w ic ie la m i n a jw y ż s z e j p r z e m o c y , j a k ą j e ­ d y n ie r e lig ia z d o ln a je s t n a r z u c ić ” — w s k a z u je E liz o n d o (188:111) i p o d k r e ś la , że m is jo n a r z e d ą ż y li do n a r z u c e n ia „ w ia r y w B o g a , k t ó r y b y ł c a łk o w ic ie o b c y d la w ie r z e ń a u to c h to ń sk ic h . P r z e d s t a w ia li B o g a ja k o w ie k u iste g o s ę ­ d z ie g o , p łc i m ę s k ie j, n ie c ie r p liw e g o w s w e j s p r a w ie d liw o śc i, b y u k a r a ć g r z e ­ c h y m ę ż c z y z n i k o b ie t. T y m sa m y m H isz p a n ie o k a z y w a li się r a m ie n ie m B o ­ g a , z e sła n y m d la u k a r a n ia n ie w ie r n o śc i i z ły ch c zy n ó w I n d ia n ” . W esp ó ł z B o f f e m (219:8) s t a w ia d r a m a ty c z n y i w s t r z ą s a ją c y z a r z u t „ e t n o b ó jc z e j e w a n ­ g e li z a c ji ” .

R o z w a ż a ją c c a ło śc io w o p r z e b ie g k o lo n iz a c ji, F e r n a n d o C a s t illo — s o c jo ­ lo g i ś w ie c k i te o lo g u p r z e d n io z S a n t i a g o d e C h ile — u z n a je , że „ K o ś ­ ció ł o d e g r a ł ro lę k u ltu r o w e g o n a r z ę d z ia d o m in a c ji k o lo n ia ln e j, n isz c z ą c e g o ją d r o k u lt u r a u to c h to ń sk ic h — ch oć n ie w sz y st k ie ich e le m e n ty — i n a k ła ­ d a ją c e g o n o w e f o r m y k u ltu r o w e ” (134:108). W a g u a s k ł a d a św ia d e c tw o sz c z e ­ g ó ln ie z n a m ie n n e — d la te g o d u s z p a s t e r z a , t a k w y ró ż n io n e g o w K o śc ie le , r e lig ie in d ia ń s k ie n ie s ą c z y m ś z e w n ę tr z n y m i p o z o s t a ją w e w n ą tr z je g o h o ­ ry z o n tó w , a w ię ź e tn ic z n o - r e lig ijn a o k a z u je się w c ią ż p r z e m o ż n a : „ B e z w ą t ­ p ie n ia , K o ś c ió ł o d e g r a ł p e w n ą ro lę w d e s a k r a liz a c ji i z m ie r z c h u n a sz y c h r e lig ii: o są d z ił je , n ic o n ich n ie w ie d z ą c , ja k o z a b o b o n y , ja k o d z ie ła d ia ­ b e lsk ie i s z a ta ń s k ie [...] c z ę sto u s p r a w ie d liw ia ł śm ie r ć k u ltu r o w ą , r e lig ijn ą , a n a w e t fiz y c z n ą n a sz y c h p r z o d k ó w i n a sz y c h w sp ó ln o t” (232:59). T e n p r z e ­ c h y ł s a t a n iz u ją c y r e lig ie „ in n y c h ” , do n ie d a w n a o k r e ś la n e p o g a r d liw ie ja k o „ p o g a ń s k ie ” , b y w a n ie je d n o k r o tn ie d o str z e g a n y . W A m e r y c e Ł a c i ń s k i e j — s t w ie r d z a ją E liz o n d o i B o f f (232:9) — m is jo n a r z e „ n ie d ia lo g o w a li z r e łig ia - m i, s ta n o w ią c y m i d u sz ę d a n e j k u ltu r y : n isz c z y li je , b y e g z o rc y z m o w a ć S z a t a ­ n a ” . S a li n a s u w a ż a n a w e t, że sz c z e g ó ln e „ ró w n a n ie k o lo n ia ln e « B ó g E u r o ­ p e js k i — S z a t a n z In d ii» sta n o w iło p o d sta w ę e w a n g e liz a c ji d o k o n y w a n e j p r z e z K o ś c io ły im p e r ia ln e n a n o w y m k o n ty n e n c ie ” (232:131). O b o k b a łw o ­ c h w a ls t w a z ło ta — p o str o n ie t a k m o n a rc h ii, j a k K o ś c io ła — B e o z z o d o s t r z e ­ g a id o la t r ię je sz c z e s u b t e ln ie js z ą : „ b a łw o c h w a lstw o z a c h o d n io e u r o p e js k ie j w e r ­ s j i c h r z e ś c ija ń st w a , u s ta w io n e j w r o li n ie ty k a ln e g o id o la , k t ó r e j sk ła d a n o o f i a r y z w sz y stk ic h k u lt u r in d y g e ń sk ic h , p o d d a w a n y c h p r o c e so w i «o d d e m o - n iz o w a n ia » w ty m ce lu , b y m ó c je z n isz c z y ć ” (232:107).

6 P o z a a z ja t y c k im i a k o m o d a c ja m i je z u ic k im i — r y c h ło z r e sz tą z a k a z a ­ n y m i — K o ś c ió ł i E w a n g e lia w k r a c z a ły z r e g u ły w sz a c ie z a c h o d n io e u r o p e j­ s k i e j, p o w sz e c h n ie p r z y s t ę p u ją c d o n isz c z e n ia k u lt u r y m ie jsc o w y c h : n a „ s z a ­ c u n e k m ło d y c h n a r o d ó w d la sw e g o k u ltu r o w e g o d z ie d z ic tw a , t a k b e z lito śn ie i b e z m y śln ie n ie r a z w p r z e sz ło śc i tę p io n e g o n a w e t p r z e z sa m y c h m is jo n a r z y ” w sk a z y w a ł А . В r o n к S V D , Z M is 3 (1978) 234; „ w ja k im sto p n iu K o śc ió ł p o n o si o d p o w ie d z ia ln o ść z a to m o r d o w a n ie k u lt u r y ? ” — z a p y ty w a ł G . M o s- m a n s P A (L ’E g l i s e à l ’h e u r e d e l’ A f r i q u e , T o u r n a i 1962, 100) i o d p o w ia d a ł: ró ż n ią c e się ilo śc io w o o c e n y a f r y k a ń s k ie „ w s z y s tk ie u z n a ją , że K o ś c ió ł p o n o si is to t n ą c z ę ść o d p o w ie d z ia ln o śc i” ; „ u c z e s tn ic z ą c w s y ste m a ty c z n y m u n ic e st w ia ­ n iu k u ltu r p r e k o lu m b ijsk ic h , p r z y b y li tu ż z a k o n k w is t a d o r a m i m is jo n a r z e o b ­ c ią ż y li tę e p o k ę c ię ż k ą h ip o te k ą ” — z a z n a c z a ł k s. C h . A n t o i n e w E t 354 (1981) 3, 401. K u lt u r y z a m o r sk ie u z n a w a n o za p o c h o d z ą c e o d D u c h a Z ła : „ d la K o ś c io ła w sz y stk o to, co n ie b y ło e u r o p e js k ie , b y ło p o g a ń sk ie , a w ła ś c i­ w ie s z a t a ń s k ie ” — stw ie r d z a ł r e k to r I. P r a s a d z In d y js k ie g o S t o w a r z y ­ s z e n ia M isy jn e g o , c y to w a n y p r z e z A . K u r k a O M I w C T h L I (1981) 3, 166;

„ e w a n g e liz a c ja u k a z y w a ła się ja k o s z tu r m p r z e c iw S z a ta n o w i, in sp ir a to r o w i r e lig ii i in s t y t u c ji « p o g a ń s k ic h » ” — z a p is y w a ł S . S e m p o r é O P (126:15).

D u sse l słu sz n ie z a u w a ż a , że g d y w sp ó ln o ta c h r z e ś c ija ń s k a ro z p o c z ę ła s w ą e k s p a n s ję , „ b u lle p a p ie sk ie u s p r a w ie d liw ia ły r a b o w a n ie lu d ó w T r z e c ie g o Ś w i a ­ t a ” (150:68 — o d n o si się to m . in. d o I n t e r c a e t e r a o r a z E x i m i a e d e v o t io n is ,

o b ie z 4 V 1493). T r z e b a je d n a k p a m ię ta ć , że S t o lic a A p o s to ls k a sto su n k o w o w c z e śn ie i w y r a z iś c ie b r o n iła I n d ia n (lecz n ie M u rz y n ó w ): w m a ju i c z e rw c u 1537 r. o g ło s iła co n a jm n ie j t r z y b u lle , o b w ie s z c z a ją c e z c a łą m o c ą p r a w ­ d z iw e c z ło w ie c z e ń stw o I n d ia n i z a k a z u ją c e p o z b a w ia n ia ich w o ln o śc i o r a z d o b y tk u „ n a w e t je ś li n ie s ą c h r z e ś c ija n a m i” — d o p r z y ję c ia c h r z e ś c ija ń s t w a w in n i b y ć d o p r o w a d z a n i „ w y łą c z n ie sło w e m B o ż y m o r a z p r z y k ła d e m w ła ś ­ c iw e j i u św ię c o n e j p o s t a w y ” 7. T y le że p o p rz e z in st y tu c ję „ k r ó le w s k ie g o p a t r o n a t u ” m o n a r c h a z a p e w n ił so b ie s y st e m „ d o s k o n a le u m o ż liw ia ją c y z d o ­ m in o w a n ie K o ś c io ła ” i c a łk o w ic ie e lim in u ją c y b e z p o śr e d n ie w p ły w y R z y m u n a ja k ie k o lw ie k s p r a w y a m e r y k a ń s k ie (D u sse l 77:122). W k o n k w iśc ie i k o lo n iz a c ji A m e r y k i — p o p rz e z p r z e m o c z a ró w n o fa k tó w , j a k i te o lo g ii — k o lo n ia ln a w sp ó ln o ta c h r z e ś c ija ń st w a z a c h o d n ie g o (k o lo ­ n ia ln a C h r i s t i a n i t a s ) u t r a c ił a w sz e lk ą w ia ry g o d n o ść , z w ła sz c z a d la s w y c h o f ia r : A m e r in d ia n i A fr o a m e r y k a n ó w , k tó r y c h m a s a k r y s p o w o d o w a ła je j p r a k t y k a , ta k ż e j e j te o lo g ia . J e ś l i n a d a l o n a ż y je , to n ie z t y tu łu w ia r y ­ g o d n o śc i — p o p r o s tu d y s p o n u je je sz c z e s iłą n a k ła d a n ia s w e j w o li, u t r z y ­ m u je R ic h a r d (2 3 2 :7 7 )8.

R e lig ie in d ia ń s k ie — tw ie r d z i W a g u a — n a d a l i s t n ie ją i z a k o r z e n ia ją się c o ra z b a r d z ie j, p r z y ty m z w y r a z is t s z ą św ia d o m o śc ią k r y ty c z n ą . K o ś c io ły d o m in u ją c e p o z o s t a ją e u r o p e js k ie , za c h o d n ie , „ b ia łe ” (t a k R ic h a r d ): h a m u je się p o w sta w a n ie K o ś c io ła in d ia ń sk ie g o , z a k a z u je się litu r g ii in d y g e ń sk ic h . „ B a r d z o n ie w ie lu je s t b isk u p ó w i k s ię ż y a u to c h to n ó w ” (p r z y k ła d o w o : 3 I 1991 w d ie c e z ji R o r a im a — s u f r a g a n i i M a n a u s — A lv in o A n d r a d e d a S ilv a z lu d u M a tu x i o trz y m a ł św ię c e n ia k a p ła ń s k ie ja k o p ie r w sz y r o d o w ity In d ia n in w z a p o c z ą tk o w a n y c h o k o ło 1500 r. d z ie ja c h K o ś c io ła w B r a z y lii).

K a ż d y z te o lo g ó w p r z y w o łu ją c y c h p r z e sz ło ść K o ś c io ła z w y k ł z a z n a c z a ć je g o fu n k c je p o z y ty w n e : ch ro n ie n ie w sp ó ln o t a u to c h to ń sk ic h p r z e d „ c h c i­ w o ś c ią d łu g o z ę b n y c h n a je ź d ź c ó w ” , p r ó b y w sp o m a g a n ia (W a g u a 232:59). C a ­ ło śc io w y p r z e g lą d p o z y ty w ó w z X V I — X V I I w . p r z e d ło ż y ł S a li n a s p o d z n a ­ m ie n n y m ty tu łe m G lo s y t y c h , k t ó r z y m ó w ili n a r z e c z o f i a r (232:123— 132) z a z n a c z a ją c : „D u c h Ś w ię t y sp r a w ił, że ci E u r o p e jc z y c y p r z e k r o c z y li h o r y ­ z o n t n a je ź d ź c ó w i p r z e d e w sz y st k im p o r z u c ili ich f o r m a ln ą r e lig ijn o ś ć ” . G ło ­ s y te „ st a n o w ią d la n a s, la t y n o a m e r y k a ń s k ic h c h r z e śc ija n , sło w o n ie z b ę d ­ n e — czę ść n a s z e j B ib li i ” : u k a z u ją r o z m ia r y k o lo n ia ln e j r e p r e s ji o r a z „ d r o ­ g ę s p o t k a n ia z B o g ie m ż y ją c y m w śr ó d u c ie m ię ż o n y c h ” . O c z y w iście , od d a w n a 7 Y. С o n g а г O P, L ’ E g l i s e C a t h o l i q u e d e v a n t l a q u e s t io n r a c i a l e , P a r is 1953, 37 n. T a k isto tn e d o k u m e n ty p o m in ię to w B r e v i a r i u m m is s io n u m , t. 1,. W a r sz a w a 1979, g d z ie je d y n ie p rz y to c z o n o n ie te j p r z e c ie ż r a n g i k o n st y tu c ję

A l t i t u d o D iv in i o d n o sz ą c ą się d o p o stu , sp o w ie d z i, p r z e s tr z e g a n ia ś w ią t itd . — a k u r a t z te g o ż c z a s u : 1 V I 1537 (s. 28— 32) i ró w n ie ż d la „ I n d ii Z a c h o d n ic h ” .

8 D u s s e 1 (w H is t o r y a n d th e T h e o lo g y o f L i b e r a t i o n — a L a t i n A m e ­ r i c a n P e r s p e c t i v e , N e w Y o r k 1976, 70 n, 75 n n ) w y r a ż a p r z e św ia d c z e n ie , że w A m e r y c e Ł a c i ń s k i e j w y ło n iła się je d y n a k o lo n ia ln a — c z y u z a le ż n io n a — w e r s ja C h r i s t i a n i t a s , w sp ó ln o ty c h r z e ś c ija ń s k ie j. O k r e ś la j ą ja k o „ k u lt u r o w ą t o ta ln o ść , c z e r p ią c ą p o d st a w o w ą o r ie n t a c ję z c h r z e ś c ija ń s t w a ” — ja k o „ je d ­ n o ść m ilita r n ą i e k o n o m ic z n ą ” , n ie ty lk o k o śc ie ln ą . O ile w E u r o p ie Ł a c i ń ­ s k ie j C h r i s t i a n i t a s — z w ią z e k n a r o d ó w c h r z e śc ija ń sk ic h , o p a r t y n a m ilc z ą c e j z g o d z ie w sz y stk ic h p a ń stw , k r a jó w o r a z lu d ó w p r z y n a le ż n y c h d o je d n o śc i K o ś c io ła i z e sp o lo n y c h je d n o ś c ią k u lt u r y ł a c iń s k ie j (t a k S . S w i e ż a w s k i ,

U ź r ó d e ł n o w o ż y t n e j e t y k i, K r a k ó w 1987, 238) — t r a c i ł a r a c ję b y tu w X V I w ., o ty le w A m e r y c e D u sse l u p a t r u je je j istn ie n ie je sz c z e w p o ło w ie X I X w .,, a n a w e t p o c z a sy V a t ic a n u m II.

p o w sz e c h n ie z n a n y i d o c e n io n y p o z o s ta je B a r t o lo m é d e L a s C a s a s 9 — D u sse l w id z i w n im p r o fe tę i „ n a jw ię k s z e g o t e o lo g a X V I w .” (150:72) — a le p r z e c ie ż n ie b y ł on sa m o tn y m b isk u p e m te g o f o r m a t u : je d n e g o w y d a lo n o do H isz p a n ii ja k o p r z e s tę p c ę ; d r u g i z m a rł w d r o d z e n a S o b ó r T r y d e n c k i, g d z ie z a m ie r z a ł p r z e d ło ż y ć s p r a w y in d ia ń s k ie (b isk u p i la t y n o a m e r y k a ń s c y w lic z b ie 65 u c z e ­ s t n ic z y li d o p ie r o w S o b o r z e W a ty k a ń sk im I); trz e c i u p o m in a ł S t o lic ę A p o ­ s t o ls k ą : „W o ła n ie I n d ia n je s t t a k d o n o śn e i n ie u stę p liw e , że d o c ie r a a ż do n ie b io s [...] c ie m ię ż ą c y i z n ie s ła w ia ją c y u b o g ic h d la p o w ię k sz e n ia sw y c h b o ­ g a c t w z o st a n ą p o tę p ie n i p rz e z P a n a ” . N a le ż y p a m ię ta ć , że d o k ła d n ie 430

l a t p r z e d a r c y b is k u p e m R o m e r o z S a lw a d o r u w s ą s ie d n ie j N ik a r a g u i z p o d u - s z c z e n ia o lig a r c h ó w z a sz ty le to w a n o p r o in d ia ń sk ie g o b is k u p a V a ld iv ie so 10. N ie b r a k o w a ło d u c h o w n y c h czy św ie c k ic h u z n a ją c y c h , że E u r o p e jc z y c y r e p r e ­ z e n t u ją b a r d z ie j A n ty c h r y sta n iż C h r y s t u s a : ju ż L a s C a s a s p i s a ł o „ p ie k le w I n d ii” (tzn. w A m e r y c e ) i o „ d ia b ła c h — w ła śc ic ie la c h z ie m sk ic h ” ; in n y h ie r a r c h a p o t ę p ia ł in w a z ję : „ to s ą d e m o n y , n ie c h r z e ś c ija n ie ” ; la i k k r e o ls k i u w a ż a ł, że E u r o p e jc z y c y „ p o p r z e z sw e zb o cz o n e d z ie ła ” s t a w a li s ię „ a m b a ­ s a d o r a m i i słu ż e b n ik a m i S z a t a n a ” . F r a n c isz k a n ie i d o m in ik a n ie b y w a li p r z e ś ­ la d o w a n i p r z e z In k w iz y c ję , w ię z ie n i, w y d a la n i d o H isz p a n ii.

P r z y sz ło ść e k le z ja ln a o d s tr o n y I n d ia n n ie r y s u je się p r z e jr z y ś c ie . P o - ją w s z y w p e łn i p r z e k a z E w a n g e lii, o f ia r y p o d b o ju p o c z y n a ją d z iś ro z w a ż a ć „ j a k ą w ia r y g o d n o ść m o ż e je sz c z e p r z e d s ta w ić c h r z e ś c ija ń stw o d la o d n o w ie ­ n i a k u ltu r , k tó r y c h u p o k a r z a n ie w sp o m a g a ło ” — n a le ż a ło b y o c z e k iw a ć „ r a ­ d y k a ln e j k r y ty k i d o ty c h c z a so w e g o m o d e lu c h r z e ś c ija ń st w a i w s p a r c ia n a r o ­ d z in K o ś c io ła u b o g ic h , k tó r y z o f i a r czy n i s w ą p o d sta w ę s p o łe c z n ą ” (E liz o n d o i B o f f 232 :9 ). R ic h a r d d o s t r z e g a w ie lu teo lo g ó w , d u s z p a s te r z y , za k o n n ic, św ie c k ic h , ta k ż e b isk u p ó w ( C a s a ld a lig a i z m a r ły n ie d a w n o P r o a n o , e k w a ­ d o r s k i In d ia n in ), k tó r z y p o ś w ię c a ją sw e ży cie słu ż b ie n a rz e c z a u to c h to n ó w 9 N ie k ie d y tw ie r d z i się, że r e la c jo n u ją c p o stę p o w a n ie H isz p a n ó w L a s C a s a s p r z e s a d z a ł „ w o p isa c h ich o k r u c ie ń st w a i z b r o d n i” (ta k J . M i r e w i c z S I , O b r o ń c y i s ł u d z y E u r o p y , K r a k ó w 1988, 43) i p r z y c z y n ia ł się do p o w s ta n ia „ c z a r n e j le g e n d y ” . Je d n a k ż e T o d o r o v , d z. c y t., 144 nn, p r z y ta c z a w y łą c z ­ n ie f a k t y u w ia ry g o d n io n e , b y n a jm n ie j n ie o d b ie g a ją c e od r e la c ji L a s C a s a s a , k t ó r y — p r z y k ła d o w o — n ie je d n o k r o tn ie n a w ią z y w a ł d o h isz p a ń sk ie g o „ z w y ­ c z a ju ” r z u c a n ia ży w y c h I n d ia n p so m n a p o ż a r c ie (w e k s p e d y c ja c h p ro w a d z o n o n a w e t I n d ia n w c h a r a k t e r z e p r z y s z łe j k a r m y d la p só w ). O tóż T o d o ro v , s. 7, c y tu je sp o r z ą d z o n y p r z e z b p a de L a n d ę o p is t a k ie g o o d w e to w e g o u n ic e stw ie ­ n ia m ło d e j i p ię k n e j In d ia n k i, n ie p o w o ln e j H isz p a n o m w s fe r z e s e k s u — a p o n iż e j z a m ie sz c z a z w ię z ły z a p is : „ K s ią ż k ę tę d e d y k u ję p a m ię c i k o b ie ty z lu d u M a jó w p o ż a r te j p r z e z p s y ” .

10 E . L . S t e h l e , re d ., Ś w i a d k o w i e w i a r y w A m e r y c e Ł a c i ń s k i e j j W a r ­ s z a w a 1984, n ie u w z g lę d n ia V a ld iv ie so i n a w e t n ie w y m ie n ia g o w z a m ie sz c z o ­ n y m ta m , sw e g o a u to r s tw a , sz k ic u o a b p ie R o m e ro ; p o d h a s łe m A m e r y k a Ł a c i ń s k a — K o ś c i ó ł K a t o l i c k i m ilc z y te ż E n c y k l o p e d i a K a t o l i c k a , t. 1, L u b lin 1973, k o l. 425 nn. O cz y w iście , S a li n a s z d o ła ł w y m ie n ić je d y n ie c zę ść d u c h o w ­ n y c h g o d n y c h z a p a m ię t a n ia ; d w ó ch n ie o b e c n y c h w a r to d o rz u c ić . O k o ło 1520 r. ś w ie c k i f u n k c jo n a r iu s z V a sc o d e Q u ir o g a z o sta ł m is jo n a r z e m m a ją c 60 la t : w śr ó d I n d ia n t a r a s k a ń s k ic h w M e k sy k u z a ło ż y ł p ie rw sz e w o g ó le „ r e d u k c je ” d o sk o n a le z o rg a n iz o w a n e ; m ia n o w a n y w r e sz c ie b isk u p e m , j a k s a m p o d k r e ś la ł: d la In d ia n , z a ję t y p r a c ą n a ich rzecz, n ig d y n ie w z n ió sł k a te d r y . A b p M e ­ k s y k u d e M o n t u fa r O P p r o te s t o w a ł do k r ó la 30 V I 1560 p r z e c iw n ie w o le n iu M u rz y n ó w : „n ie c z y n ią p r z e c ie ż w o jn y c h r z e ś c ija n o m [...] n ie ch p o z o sta n ą w o ln i u sie b ie w sw y m c iele i je sz c z e b a r d z ie j w s w e j d u s z y ”. B y ć m o ż e, j e s t to p ie r w sz y g ło s d o s t o jn ik a K o ś c io ła p r z e c iw m u r z y ń sk ie m u n ie w o ln ic tw u , n a p r a w i a ją c y b łą d L a s C a s a s a , k t ó r y w o b ro n ie In d ia n w sk a z y w a ł n a k o ­ r z y st n ie js z e z a stę p o w a n ie ich w p r a c y p rz y w o ż o n y m i A fr y k a n a m i (czeg o z c z a ­ se m w ie lc e ża ło w a ł).