Mikołaj TurzyĔski*
KONCEPCJE ZYSKU W RETROSPEKTYWNYM UJĉCIU
MEJERA LICHTENSZTEJNA
1. Wprowadzenie
W literaturze poĞwiĊconej historii rachunkowoĞci w Polsce przedwojennej nie zauwaĪa siĊ roli Mejera Lichtensztejna1 jako prekursora zajmującego siĊ zyskiem przedsiĊbiorcy w ujĊciu retrospektywnym. Stan taki zapewne wynika z ogólnie ówczeĞnie przyjĊtego podziału rachunkowoĞci na ksiĊgowoĞü, kalkulacjĊ i sprawozdawczoĞü (W o j c i e c h o w s k i, 1962).
Koncepcja zysku Mejera Lichtensztejna została przedstawiona w pracy
Na-uka o zysku przedsiĊbiorcy w rozwoju historycznym, stanowiącej rozprawĊ
doktorską przyjĊtą przez RadĊ Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego w 1934 r. Rozprawa ta była przygotowywana w latach 1930–1934 w Seminarium Ekonomicznym Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem prof. dra Antonie-go KostaneckieAntonie-go. A. Kostanecki, prowadząc seminaria doktoranckie, zapoznawał studentów z poglądami m. in. szkoły historycznej, G. Schmollera, W. Sombarta, socjalistów, wygłaszając komentarze na tematy teoretyczne i praktyczne, które nie zostały poruszone w czasie wykładów (Wydział Prawa..., 1990, s. 23).
RachunkowoĞü jako działalnoĞü praktyczna posiada wielowiekową historiĊ, a jako dyscyplina naukowa rozwija siĊ od przełomu XIX i XX stulecia. W celu poprawnego zrozumienia aktualnych struktur, zasad i metod rachunkowoĞci istotne znaczenie ma znajomoĞü jej historii, podstaw metodologicznych i teorii (J a r u g a, S z y c h t a, 2002, s. I). W opinii autora, z uwagi na kształtowanie siĊ procesów nauczania i relacji z innymi dyscyplinami naukowymi, czĊĞü proble-matyki rachunkowoĞci (np. poruszonych w niniejszym artykule koncepcji zysku)
* Dr, adiunkt, Katedra RachunkowoĞci, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Łódzki.
1 ĩyciorys Mejera Lichtensztejna nie jest autorowi znany; lektura bazy danych archiwum getta warszawskiego pozwala przypuszczaü, Īe przebywał on w getcie (www.warszawa.getto.pl).
była w okresie miĊdzywojennym przedmiotem zainteresowaĔ teorii i historii ekonomii (ekonomiki), stąd teĪ zasadne jest prezentowanie ich dorobku.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie retrospektywnego ujĊcia zy-sku według koncepcji opracowanej przez M. Lichtensztejna. Zasługuje ona na przybliĪenie ze wzglĊdu na jej historyczne uwarunkowania oraz fakt, Īe w litera-turze z zakresu historii rachunkowoĞci była dotychczas pomijana. Zasadne jest przy tym scharakteryzowanie uwarunkowaĔ organizacyjnych i prawnych pracy naukowej w okresie miĊdzywojennym oraz przedstawienie tematyki ówczesnych badaĔ naukowych.
2. Uwarunkowania organizacyjne i prawne pracy naukowej
na Uniwersytecie Warszawskim w okresie miĊdzywojennym
Szkoły wyĪsze w okresie miĊdzywojennym (II Rzeczypospolitej) dzieliły siĊ na akademickie i nieakademickie. Szkoły akademickie posiadały prawo nadawa-nia stopni naukowych; były wĞród nich szkoły paĔstwowe i prywatne. Tworzono je na podstawie aktów ustawodawczych, a ich organizacja opierała siĊ na zasadach wolnoĞci nauki i nauczania. Zadaniem ich było rozwijanie twórczej pracy nauko-wej oraz przygotowywanie studentów do pracy zawodonauko-wej. Organizacja szkół akademickich wynikała z samorządnoĞci (autonomii), okreĞlanej przede wszyst-kim przez ustawy o szkołach akademickich, najpierw z 1920 r., a nastĊpnie z 1933 r. (B a r d a c h i in., 1998, s. 522–523). Do organów władz akademickich naleĪały: zebranie profesorów, senat akademicki, rektor, rada wydziału oraz dziekan. Nadzór nad działalnoĞcią szkół wyĪszych był pełniony przez ministra WyznaĔ Religijnych i OĞwiecenia Publicznego. Od 1933 r. nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii uczelni – ministrowi dano prawo tworzenia i likwidowania katedr i zakładów na wniosek rady wydziału lub senatu. Minister został uznany za naczelną władzĊ uczelni akademickiej. Ogólne zebranie profesorów (obejmujące osoby wchodzące w skład rad wydziałów) miało prawo uchwalania statutu uczelni, przygotowywania opinii w zakresie nauki i szkoły oraz rozpatrywania rocznych sprawozdaĔ rektora. Rektor miał prawo zawieszania uchwał ogólnego zebrania profesorów oraz senatu. Senat był naczelną władzą kolegialną uczelni w obszarze zagadnieĔ naukowych, gospodarczych i administracyjnych. Rektor był wybierany spoĞród profesorów zwyczajnych na okres trzech lat przez zebranie delegatów uczelni. Wybór rektora był zatwierdzany przez prezydenta na wniosek ministra. Do nauczycieli akademickich byli zaliczani profesorowie honorowi, profesorowie zwyczajni, profesorowie nadzwyczajni oraz docenci. Profesorowie byli nominowani przez prezydenta na wniosek ministra. Rektor był przełoĪonym nauczycieli, pracowników administracji oraz opiekunem i zwierzchnikiem studen-tów. Sprawował zarząd nad majątkiem uczelni i dokonywał podziału funduszy
miĊdzy wydziały (po wysłuchaniu opinii dziekanów). W 1937 r. przywrócono czĊĞciowo autonomiĊ uczelni: tworzenie nowych wydziałów oraz likwidowanie istniejących mogło nastĊpowaü w drodze ustawodawczej, a przekształcanie struktu-ry organizacyjnej wydziałów – w drodze rozporządzenia ministra, po uwzglĊdnie-niu opinii rady wydziału (B a ł t r u s z a j t y s (red.), 2008, s. 119–121).
Kierownikiem Seminarium Ekonomicznego był od 1915 r. prof. Antoni Ko-stanecki, wykładający ekonomiĊ społeczną. Od roku 1922, w którym nominacjĊ otrzymał prof. Tadeusz Brzeski na utworzoną drugą katedrĊ ekonomii, semina-rium ekonomiczne miało dwóch kierowników. Profesor Antoni Kostanecki swoją funkcjĊ sprawował do 1938 r. ÓwczeĞnie pojĊcie seminarium było równo-znaczne z rodzajem zakładu (w strukturze organizacyjnej uczelni) oraz zajĊü prowadzonych przez wykładowcĊ (B a ł t r u s z a j t y s (red.), 2008, s. 130, 132).
Studia doktoranckie mogły byü podejmowane przez magistrów na podsta-wie stosownego podania. Po uzyskaniu zgody, kandydat otrzymywał indeks doktoranta. Studia doktoranckie były płatne, a wnoszone roczne czesne odpo-wiadało poziomowi opłat za czwarty rok studiów (200 zł). Tematyka i zakres pracy doktorskiej były uzgodnione z promotorem; czas studiów doktoranckich nie był ograniczony. Po przygotowaniu pracy doktoranci wnosili kolejną opłatĊ, przeznaczoną m. in. na pokrycie kosztów recenzji oraz składali podanie o dopuszczenie do egzaminów doktoranckich (w tym obowiązkowego egzaminu z filozofii prawa). Dopuszczenie doktoranta do obrony rozprawy było uwarun-kowane złoĪeniem 100 egzemplarzy wydruuwarun-kowanej rozprawy. Koszty przygo-towania i wykonania druku rozprawy mogły byü pokryte ze Ğrodków uczelni do wysokoĞci 500 zł. Doktorant pokrywał koszty przeprowadzenia rozprawy (np. opłacenia sali), co przyczyniało siĊ do przeprowadzania obron w sposób zbiorowy i finansowania kosztów wspólnie przez kilku doktorantów. W trakcie obrony pracy doktorskiej obowiązywał strój wieczorowy – frak z pełnymi dodatkami lub suknia wieczorowa. Przed wybuchem wojny na Wydziale Prawa i Administracji obroniono ogółem około trzydziestu prac doktorskich (B a ł -t r u s z a j -t y s (red.), 2008, s. 159–160).
3. Badania naukowe i poglądy charakterystyczne
dla seminarium ekonomicznego Wydziału Prawa
i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
Prezentowana w niniejszym artykule rozprawa została – jak wspomniano – przygotowana w Seminarium Ekonomicznym Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, kierowanym przez prof. A. Kostaneckiego oraz prof. T. Brzeskiego, stąd teĪ zasadne jest przedstawienie ich portretów intelektu-alnych.
Prof. A. Kostanecki akcentował społeczne aspekty problemów ekonomicz-nych, które stanowiły przedmiot badaĔ ekonomii społecznej (T a y l o r, 1991, s. 260). Odrzucał przy tym metodĊ izolacji i opierał koncepcjĊ związków społecznych na wynikach badaĔ socjologicznych. EkonomiĊ społeczną dzielił na dwie czĊĞci:
– teoretyczną, obejmującą prawa rządzące gospodarstwem społecznym; – praktyczną, dotyczącą problemów polityki ekonomicznej.
W teorii wartoĞci A. Kostanecki zajmował niejednolite stanowisko, uznając za podstawĊ wartoĞci:
– oceny subiektywne, związane z preferencją potrzeb; – oceny obiektywne, ujĊte od strony kosztów produkcji.
W Ğlad za A. Smithem sformułował rzeczową i wartoĞciową definicjĊ kapi-tału. Problem produkcji traktował szerzej niĪ fizjokraci, obejmując tym pojĊciem równieĪ pracĊ realizowaną w rolnictwie, przemyĞle i handlu. W przedmiocie badaĔ ekonomicznych uwzglĊdniał aspekty społeczne. Uzasadniał to konieczno-Ğcią właĞciwej redystrybucji dochodu narodowego przez władzĊ publiczną i zwiĊkszającą siĊ rolą współczesnego paĔstwa w procesie rozwoju gospodar-czego. WyróĪniał trzy podstawowe rodzaje Ğrodków polityki ekonomicznej paĔstwa:
1) bezpoĞrednie, obejmujące działalnoĞü przedsiĊbiorstw paĔstwowych, po-litykĊ celną i taryfową, przywileje i monopole paĔstwowe, ulgi, subwencje i premie eksportowe;
2) poĞrednie, dotyczące ochrony prawa patentowego i wzorów, marek fa-brycznych i handlowych;
3) ogólne, wiąĪące siĊ z rozbudową infrastruktury gospodarczej oraz rozwo-jem szkolnictwa przemysłowego.
Jednoznacznie wskazywał na potrzebĊ zmian aktualnej struktury gospodar-czej w celu wyrównania róĪnic w uprzemysłowieniu kraju, historycznie uwa-runkowanych okresem rozbiorów. Proponował rozwiązanie problemów socjal-nych paĔstwa poprzez stworzenie ochrony prawnej robotników, umoĪliwienie sprawnego działania pracowniczych związków zawodowych i wprowadzenie systemu paĔstwowych ubezpieczeĔ socjalnych. Zagadnienie indywidualnej motywacji przedsiĊbiorców łączył z motywami ogólnospołecznymi. Był przy tym zdania, Īe takie traktowanie przedsiĊbiorczoĞci pozwalało na zlikwidowanie dualizmu pierwiastka indywidualnego i socjalnego we wszystkich dziedzinach Īycia społecznego i na unikniĊcie w przyszłoĞci rozwoju ustrojów społecznych powodujących konflikty klasowe. Zajmował siĊ takĪe badaniami rozwoju Īycia społeczno-gospodarczego w krajach europejskich na tle historycznie okreĞlo-nych form porządku kulturalnego i ustrojów polityczokreĞlo-nych. UwaĪał, Īe harmoni-zacja relacji miĊdzy pierwiastkiem indywidualnym i socjalnym jest moĪliwa w drodze włączenia Īycia gospodarczego i motywacji przedsiĊbiorców w całoĞü
Īycia społeczno-kulturowego paĔstwa oraz powiązania z wartoĞciami humani-stycznymi. Stał na stanowisku, Īe rozwój wiedzy o społeczeĔstwie rozwiąĪe wiĊkszoĞü współczesnych problemów.
T. Brzeski koncentrował siĊ przede wszystkim na metodach badawczych, nie doceniał roli badaĔ empirycznych oraz akcentował zagadnienia społeczne zarówno w toku analizy problemów teorii ekonomii, jak i w zagadnieniach polityczno-ekonomicznych. W znacznej mierze ignorował dorobek polskiej teorii ekonomii. Zajmował wywaĪone stanowisko w sprawie konfrontacji liberalizmu i etatyzmu, był przy tym zdania, Īe społeczeĔstwo polskie lat 20. było za mało dojrzałe do reguł wolnorynkowych. UwaĪał, Īe władza publiczna powinna mieü moĪliwoĞü wpływu na sprawy społeczno-gospodarcze, które nie są objĊte zainteresowaniami prywatnego przedsiĊbiorcy (N o w i c k i, 1991, s. 147–163).
Przedstawione powyĪej poglądy naukowe profesorów seminarium ekono-micznego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego wywarły wpływ na koncepcjĊ Mejera Lichtensztejna.
4. Rozwój historyczny nauki o zysku przedsiĊbiorcy
w koncepcji Mejera Lichtensztejna
M. Lichtensztejn zaproponował podział teorii zysku na trzy grupy:
1) „teorie neutralne”, które nie uwzglĊdniają dynamicznego charakteru zy-sku i łączą zysk przedsiĊbiorcy ze statycznymi elementami dochodu społecz-nego, takimi jak płaca i renta, lub teĪ nadają elementom dynamicznym (np. ryzyku) charakter statyczny poprzez stosowanie do nich praw statycznych (np. prawa podaĪy-popytu);
2) „teorie Ğwiadomie dynamiczne”, wychodzące z załoĪenia, Īe uzasadnie-nia poszczególnych rodzajów dochodu społecznego naleĪy doszukiwaü siĊ w funkcjach pełnionych przez podmiot, któremu przypada dany rodzaj dochodu i starające siĊ objaĞniü zysk przedsiĊbiorcy w powiązaniu z rolą, znaczeniem i funkcjami przedsiĊbiorstwa oraz traktujące przedsiĊbiorcĊ poprzez pryzmat pełnionych przez niego funkcji podstawowych i dodatkowych;
3) „teorie dynamiczne w dalszym ich rozwoju”, traktujące zysk jako zjawi-sko dynamiczne, bĊdące rozwiniĊciem „teorii Ğwiadomych dynamicznych” (L i c h t e n s z t e j n, 1935, s. 9–10).
Do „teorii neutralnych” M. Lichtensztejn zaliczał: – okres przedsmithowski;
– szkołĊ angielską; – szkołĊ francuską;
– socjalizm paĔstwowy;
– naukĊ amerykaĔską, obejmującą teoriĊ rentową oraz teoriĊ ryzyka; – teoriĊ kompromisową.
Jako reprezentantów „teorii Ğwiadomie dynamicznych” M. Lichtensztejn wskazywał: L. Walrasa, S. N. Pattena, J. B. Clarka, J. Schumpetera.
Do przedstawicieli „teorii dynamicznych w dalszym ich rozwoju” zaliczał: A. Ammona, G. Del Vecchio, R. Strellera i A. Kokkalisa.
Charakteryzując okres przedsmithowski, M. Lichtensztejn przytacza pracĊ J. Lawa, Considerations sur le commerce et sur l’argent, wydaną w Hadze w 1720 r., podkreĞlając, iĪ Law uznaje istnienie odrĊbnego podmiotu gospodar-czego – przedsiĊbiorcy – wykonującego specyficzne czynnoĞci, które mogą zapewniaü osiągniĊcie zysku lub straty, niemniej przyczyniają siĊ do „podnie-sienia stanu gospodarstwa społecznego”. M. Lichtensztejn wskazuje dalej dzieło Jamesa Steuarta An inquiry into the principles of political economy, wydane w Londynie w 1767 r., w którym zostało okreĞlone pojĊcie zysku jako nadwyĪki ceny wyrobu nad wartoĞcią pracy, kapitału i ziemi, zaleĪnej od popytu. NastĊp-nie scharakteryzował koncepcjĊ Merciera de la Riviere, zawartą w dziele
L’ordre naturel et essentiel des societes politiques, wydanym w Londynie
w 1767 r., zgodnie z którą „Zyski kupców powinny byü umieszczane w pozycji kosztów, z tego powodu wpływają one na oznaczenie ceny, jaką powinny mieü towary w handlu”. W dalszej czĊĞci M. Lichtensztejn przedstawił koncepcjĊ M. Turgota, zawartą w pracy Reflexions sur la formation et distribution des
richesses, w myĞl której
pieniądz uĪyty w przemyĞle lub handlu powinien dawaü wiĊkszy zysk, niĪ daje ta sama suma, wypoĪyczona innej osobie; bowiem uĪycie jego wymaga, poza posiadaniem pewnego kapitału zakładowego, jeszcze innych trosk i prac, gdyby zaĞ te ostatnie nie były zyskowne, kaĪdy wolałby zabezpieczyü sobie taki sam dochód [...]. Trzeba wiĊc, by przedsiĊbiorca otrzymywał, poza procentem ze swego kapitału, jeszcze rokrocznie pewien zysk, który by był wynagrodzeniem za jego starania, za jego pracĊ, za jego zdolnoĞci i za ponoszone pzez niego ryzyko i który pozatem dostarczałby mu pewnej kwoty na coroczną amortyzacjĊ jego nakładów, które był zmuszony ponosiü od pierszej chwili, a które są zawsze naraĪone na psucie siĊ i wszelkiego rodzaju wypadki.
M. Lichtensztejn zauwaĪał, Īe Turgot rozróĪniał rentĊ kapitału i rentĊ wymó-wioną (L i c h t e s z t e j n, 1935, s. 11–13).
Do „szkoły angielskiej” M. Lichtensztejn zaliczał A. Smitha, D. Ricardo i J. S. Milla, podkreĞlając, Īe traktowała ona zysk przedsiĊbiorcy jako czĊĞü zysku z kapitału. Wskazywał on, Īe takie postrzeganie zysku wynika z łączenia funkcji właĞciela i kierownika.
Charakteryzując szkołĊ francuską, M. Lichtensztejn zauwaĪał, Īe nie łączy-ła ona zysku przedsiĊbiorcy z kapitałem, lecz z płączy-łacą. Do przedstawicieli tej szkoły zaliczał J. B. Saya, J. C. L. S. de Sismondiego. PodkreĞlał, Īe przyczyną
innego postrzegania zysku przedsiĊbiorcy, niĪ w przypadku szkoły angielskiej, były uwarunkowania charakterystyczne dla modelu Īycia gospodarczego we Francji, akceptującego wyłącznie niski poziom ryzyka towarzyszącego działal-noĞci gospodarczej.
WĞród przedstawicieli wczesnego okresu szkoły niemieckiej M. Lichten-sztejn widział Raua, H. von Mangoldta, F. von Hermanna, a wĞród przedstawi-cieli okresu póĨniejszego – L. Brentano, W. Roschera, G. Schmollera, W. Som-barta, E. Phillippovicha, W. Lexisa, H. Pescha. M. Lichtensztejn podkreĞlał, Īe nauka niemiecka traktowała zysk jako odrĊbną kategoriĊ, wskazując, Īe wynika-ło to ze znacznej iloĞci spółek akcyjnych, w przypadku których zysk powiązany był z wypłatą dywidend. Wskazywał takĪe, Īe autorzy niemieccy wydzielają w sposób szczegółowy równieĪ elementy składowe zysku, kierując siĊ przy tym podejĞciem ksiĊgowym („buchalteryjnem”).
Analizując doktrynĊ socjalistyczną, M. Lichtensztejn przedstawił koncepcje P. J. Proudhona, K. Marksa, K. Kautsky’ego, K. Rodbertusa. Był przy tym zdania, Īe doktryna socjalistyczna nie przedstawiała dla nauki o zysku istotnego znaczenia.
Charakteryzując naukĊ amerykaĔską, M. Lichtensztejn ograniczył siĊ do teorii rentowej oraz teorii ryzyka. Do przedstawicieli teorii rentowej zaliczył F. A. Walkera, a do teorii ryzyka – T. N. Carvera. Dowodził, Īe obydwie teorie znajdują wytłumaczenie w charakterystycznych cechach amerykaĔskiego modelu gospodarki, tzn. przedsiĊbiorczoĞci oraz skłonnoĞci do ponoszenia ryzyka.
Jako reprezentanta teorii kompromisowej M. Lichtesztejn wskazuje Pierso-na – holenderskiego ekonomistĊ, który łączył teorie płacy, renty i ryzyka.
Podsumowując teorie neutralne, M. Lichtensztejn stwierdzał, Īe pozostają one w zwiazku z postacią przedsiĊbiorcy i jego cechami narodowoĞciowymi oraz iĪ nie uwzglĊdniają one podziału zjawisk gospodarczych na statyczne i dynamiczne. Uznawał, Īe nie tłumaczą one istoty zysku przedsiĊbiorcy, ewentualnie łączą zysk ze statycznymi rodzajami dochodu społecznego, takim jak np. renta lub płaca. Jako wadĊ teorii neutralnych wskazywał, Īe usiłują one elementom dynamicznym, istotnym dla zysku przedsiĊbiorcy (np. ryzyku) nadawaü charakter statyczny poprzez stosowanie do nich takich praw statycz-nych, jak prawa popytu i podaĪy, prawa wyrównywania siĊ zysków i strat, prawa marginalnoĞci. ZauwaĪał, Īe autorzy teorii neutralnych pozostają pod wpływem funkcji pełnionych przez przedsiĊbiorstwa w danym kraju (obszarze kulturowym) oraz w okreĞlonej epoce. Teorie neutralne są wiĊc objaĞniane poprzez charakterystyczne cechy działalnoĞci i mentalnoĞci przedsiĊbiorcy funkcjonującego w poszczególnych paĔstwach i okresach rozwoju gospodarcze-go. PowyĪsza relacja miĊdzy poglądami na istotĊ zysku a wybranymi funkcjami przedsiĊbiorstwa wynika z traktowania przedsiĊbiorcy przez autorów teorii neutralnych w sposób sumaryczny, tzn. bez wydzielania jego cech i funkcji istotnych, przypadkowych i nieznaczących (np. posiadanie kapitału,
wykonywa-nie pracy). Stwierdzał, Īe skutkiem braku rozróĪwykonywa-nienia stanu statycznego i dy-namicznego jest równieĪ traktowanie zysku jako równorzĊdnego w stosunku do innych rodzajów dochodu społecznego (L i c h t e n s z t e j n, 1935, s. 44–45).
Do przedstawicieli „teorii Ğwiadomie dynamicznych” M. Lichtensztejn zali-czał L. Walrasa, S. N. Pattena, J. B. Clarka oraz J. Schumpetera.
Analizując wkład L. Walrasa do nauki o zysku, wskazywał, Īe jego podsta-wową zasługą jest postawienie negatywnej tezy, iĪ w stanie statycznym gospo-darki przedsiĊbiorca nie osiąga zysku. Teza ta jest – według M. Lichtensztejna – o tyle słuszna, Īe w statycznej gospodarce brakuje miejsca dla innowacyjnego przedsiĊbiorcy. PodkreĞlał, Īe S. N. ƹatten w dziele The theory of dynamic
economics wysunął tezĊ, iĪ czynniki psychologiczne przyczyniają siĊ do
tworzenia nowych warunków ekonomicznych. ZauwaĪał, Īe warunki takie umoĪliwiają przedsiĊbiorcom osiąganie zysku, który przyjmuje wyĪsze wartoĞci w nowych gałĊziach przemysłu oraz zaleĪy od tempa zmian w metodach produkcji.
Analizując pracĊ J. B. Clarka Podział bogactwa, teoria płacy, procentu
i zysku, wskazywał, Īe autor ten dokonał rozróĪnienia stanu statycznego i
dy-namicznego i powiązał to z funkcjami pełnionymi przez przedsiĊbiorcĊ, przypi-sując mu zysk rezydualny.
Rozpatrując koncepcjĊ J. Schumpetera, podkreĞlał, Īe zysk przedsiĊbiorcy jest silnie powiązany z działalnoĞcią innowacyjną (przeprowadzaniem „nowych kombinacyj”), polegającą na:
– przygotowywaniu nowych wyrobów lub ulepszaniu juĪ istniejących; – opracowywaniu i stosowaniu zmodernizowanych metod produkcji; – tworzeniu nowych przedsiĊbiorstw;
– poszukiwaniu i wykorzystywaniu nowych rynków zbytu; – zapewnianiu nowych Ĩródeł surowców.
M. Lichtensztejn podkreĞlał, Īe autorzy „teorii Ğwiadomie dynamicznych” wychodzą z załoĪenia, Īe wyjaĞnienia poszczególnych rodzajów dochodu spo-łecznego naleĪy doszukiwaü siĊ w funkcjach realizowanych w obrocie gospodar-czym podmiotu, któremu dany zysk przypada. Opierając siĊ na takim załoĪeniu, okreĞlają oni istotĊ zysku przedsiĊbiorstwa z uwzglĊdnieniem jego rzeczywistej roli, znaczenia i funkcji. Zaznaczał, Īe przedstawiciele „teorii Ğwiadomie dyna-micznych” nie traktują juĪ przedsiĊbiorcy w sposób sumaryczny, ale wyodrĊbniają jego funkcje podstawowe i dodatkowe. Wskazywał, Īe koncepcje te przyczyniają siĊ do okreĞlenia zadaĔ przedsiĊbiorcy w Īyciu gospodarczym jako twórczej jednostki, pełniącej funkcje lidera (L i c h t e n s z t e j n, 1935, s. 58–59).
WĞród reprezentantów „teorii dynamicznych w dalszym ich rozwoju” M. Lichtensztejn widział A. Ammona, G. del Vecchio, R. Strellera, A. Kokkalisa.
Analizując koncepcjĊ A. Ammona, podkreĞlał, Īe:
– konkurencja ogranicza zysk przedsiĊbiorcy;
– wysokoĞci zysku „nie da siĊ oznaczyü i nie posiada on Īadnej tendencji wyrównawczej”.
Wskazywał na nastĊpujące zasługi A. Ammona:
– opracowanie dokładnej definicji zysku przedsiĊbiorcy;
– sformułowanie koncepcji, Īe zysk moĪe byü generowany tylko w okreĞlo-nych stanach gospodarstwa społecznego.
Przechodząc do myĞli G. del Vecchio, zaznaczał, Īe wniósł on do teorii zy-sku nastĊpujące elementy:
– wskazał na zaleĪnoĞü miĊdzy tempem rozwoju Īycia gospodarczego a roz-piĊtoĞcią zysku przedsiĊbiorcy;
– poruszył problem stosunku zysku przedsiĊbiorcy do zysku ze spekulacji oraz zysku z koniunktury.
Oceniając koncepcjĊ R. Strellera, doszedł do wniosku, Īe czynnik czasu jest wysoce istotny dla rozwoju teorii zysku („zadaniem przedsiĊbiorcy jest dbaü o to, by produkcja została zakoĔczona we właĞciwym czasie i aby produkt we właĞciwym czasie został dostarczony na rynek”). Był przy tym zdania, Īe trakto-wanie czynnika czasu jako jedynego decydującego dla kształtowania siĊ zysku jest zbyt jednostronne. Analizując pracĊ A. Kokkalisa Der Unternehmungsgewinn, wydaną w 1930 r., podkreĞlał, Īe autor ten stał na stanowisku, iĪ wartoĞci przed-siĊbiorstwa nie da siĊ oceniü jako sumy poszczególnych składników wchodzących w jego skład, lecz jako układ całoĞciowy, obejmujący potencjał nabywczy i sprzedaĪny. Zysk przedsiĊbiorstwa definiował jako „plus [nadwyĪkĊ] pozytyw-nej wartoĞci, które przedsiĊbiorstwo w pewnym okresie czasu osiągnĊło”. M. Lichtensztejn przyjmował, Īe działalnoĞü załoĪycielska, spekulacja i koniunk-tura stanowią czynniki istotnie wpływające na kształtowanie siĊ zysku i winny byü uwzglĊdniane przy „badaniu całokształtu znaczenia i funkcyj przedsiĊbiorcy”.
M. Lichtensztejn w działalnoĞci załoĪycielskiej widział szczególne Ĩródło zysku i dzielił ten rodzaj zysku na zasłuĪony i niezasłuĪony, podkreĞlając przy tym element rozbudowania i rozwiniĊcia struktury zysku. Rozpatrując zjawisko spekulacji, wskazywał, Īe zysk spekulacyjny stanowi odrĊbny, specyficzny rodzaj zysku, który nie jest zaleĪny wyłącznie od działalnoĞci przedsiĊbiorcy, natomiast jest w pewnym stopniu zbliĪony nieco do zysku z koniunktury. Analizując ten ostatni z wymienionych rodzajów zysku, stwierdzał, Īe koniunktura stanowi „konieczne uzupełnienie całokształtu funkcyj przedsiĊbiorcy i nauki o zysku przed-siĊbiorcy”. Wskazując na rozwój nauki w zakresie teorii zysku, wskazywał, Īe
dalszy rozwój [...] pójdzie w kierunku analitycznym, tzn. Īe powstanie cały szereg nowych prac monograficznych [...], których zadaniem bĊdzie zbadanie w sposób najbardziej dokładny poszczególnych momentów w zysku przedsiĊbiorcy, na które wskazywała dotychczasowa nauka [...] z jednoczesnem szczegółowem uwzglĊdnieniem tych funkcyj przedsiĊbiorcy, których owe momenty są wyrazem (L i c h t e n s z t e j n, 1935, s. 60–82).
Tempo rozwoju gospodarczego
Na rys. 1 przedstawiono strukturĊ koncepcji zysku, opracowaną przez M. Lichtensztejna.
Rys. 1. Struktura koncepcji zysku według Mejera Lichtensztejna ħ r ó d ł o: opracowanie własne na podst.: L i c h t e n s z t e j n, 1935.
„Teorie neutralne”
„Teorie Ğwiadomie dynamiczne”
„Teorie Ğwiadomie dynamiczne w dalszym ich rozwoju”
Uwarunkowania narodowoĞciowe (kulturalne) Umiejscowienie w okresie rozwoju gospodarczego Sumaryczne postrzeganie funkcji przedsiĊbiorstwa UwzglĊdnienie poszczególnych funkcji przedsiĊbiorstwa PrzedsiĊbiorca jako przywódca Rola i znaczenie przesiĊ-biorcy w gospo-darce Statyczny charakter Koncepcja zysku załoĪycielskiego Koncepcja zysku z koniunktury gospodarczej Prognozowanie zysku
Zysk jako nadwyĪka
pozytywnej wartoĞci Czynnik czasu
Szczegółowe podejĞcie do rodzajów zysku
5. Koncepcja M. Lichtensztejna na tle
współczesnych koncepcji zysku
Jednolita, powszechnie stosowana koncepcja zysku dla celów sprawozdaw-czoĞci finansowej nie moĪe dobrze spełniaü swoich zadaĔ, stąd teĪ zasadne jest stosowanie kilku kategorii zysku, dedykowanych róĪnym celom. Przyjmuje siĊ, Īe dla wszystkich uĪytkowników sprawozdaĔ finansowych przydatne jest wskazanie róĪnic miĊdzy kapitałem a zyskiem, tzn. miĊdzy zasobami a strumie-niami. Koncepcje zysku moĪna rozpatrywaü w trzech ujĊciach:
1) syntaktycznym – od strony definiujących go zasad;
2) semantycznym – poprzez związki z rzeczywistoĞcią ekonomiczną; 3) pragmatycznym – rozpatrując jego wartoĞü uĪytkową.
W tab. 1 przedstawiono strukturĊ oraz charakterystykĊ współczesnych kon-cepcji zysku.
T a b e l a 1 Charakterystyka współczesnych koncepcji zysku
UjĊcie zysku
PodejĞcie
do zysku Charakterystyka podejĞcia
1 2 3 U j Ċ c i e s y n t a k t y c z n e podejĞcie transakcyjne
PodejĞcie transakcyjne polega na rejestrowaniu zmian w aktywach i zobowiązaniach jedynie wówczas, gdy są one rezultatem transakcji. PojĊcie transakcji obejmuje zarówno transakcje wewnĊtrzne – przeprowadzane z otoczeniem jednostki, jak i zewnĊtrzne – wynikające z wykorzystania lub konwersji aktywów w przedsiĊbiorstwie. W podejĞciu transakcyjnym stosuje siĊ koncepcjĊ uznawania w momencie sprzedaĪy lub wymiany oraz konwencjĊ kosztową. Do zalet tego podejĞcia zalicza siĊ:
– klasyfikowanie składników zysku netto według róĪnych kryteriów, np. rodzaju produktu, grupy klientów;
– moĪliwoĞü oddzielnego ewidencjonowania zysków osią-ganych z róĪnych Ĩródeł, pod warunkiem Īe mogą one byü zmierzone;
– stworzenie podstawy do okreĞlania rodzajów i wielkoĞci aktywów oraz zobowiązaĔ na koniec okresu;
– ewidencjonowanie transakcji zewnĊtrznych na potrzeby okreĞlania efektywnoĞci;
– sporządzanie powiązanych sprawozdaĔ finansowych, poz-walających na zrozumienie działalnoĞci przedsiĊbiorstwa.
Tabela 1 (cd.)
1 2 3
podejĞcie oparte na działalnoĞci przedsiĊbiorstwa
Koncentruje siĊ na działalnoĞci przedsiĊbiorstwa, przyjmując Īe zysk jest generowany nie tylko w wyniku okreĞlonej transakcji, ale równieĪ wtedy, gdy są realizowane działania lub wystĊpują zdarzenia. Koncepcja ta jest rozszerzeniem podejscia transakcyjnego, poniewaĪ transakcje są podstawą pomiaru. Zasadniczą róĪnicą jest to, Īe w podejĞciu transakcyjnym podstawą jest proces pomiaru, który mierzy zdarzenie zewnĊtrzne, a w podejĞciu opartym na działalnoĞci podstawą jest realne zdarzenie. Jednak obydwa podejĞcia nie są w stanie w pełni odzwierciedliü rzeczywistoĞci przy pomiarze zysku, poniewaĪ są zaleĪne od jednakowych relacji i koncepcji strukturalnych. Do zalet tego podejĞcia naleĪy moĪliwoĞü pomiaru róĪnych koncepcji zysku, wykorzysty-wanych do odmiennych celów.
U j Ċ c i e s e m a n t y c z n e podejĞcie oparte na pomiarze efek-tywnoĞci
Efektywne działanie przedsiĊbiorstwa ma wpływ zarówno na bieĪące wielkoĞci strumienia dywidend, jak i na wykorzysta-nie kapitału. PojĊcie efektywnoĞci odnosi siĊ do rzeczywi-stoĞci ekonomicznej. Jedną z interpretacji efektywnoĞci jest moĪliwoĞü maksymalizacji produkcji przy danych nakładach lub minimalizacji nakładów przy danej produkcji, lub optymalna kombinacja zasobów przy okreĞlonej wielkoĞci popytu na produkt, tak aby zapewniü maksymalną stopĊ zwrotu. Zastosowanie takiej koncepcji zysku budzi jednak wątpliwoĞci, w jaki sposób wielkoĞü zysku z lat ubiegłych moĪe byü podstawą do okreĞlania efektywnoĞci przedsiĊ-biorstwa. podejĞcie oparte na relacji miĊdzy zyskiem ksiĊgo-wym a zyskiem ekonomicznym
UĪytkownicy informacji finansowych poszukiwali naj-lepszego sposobu nadania zyskowi netto interpretacji ekonomicznej, co dało początek teorii estymacji. Kładziono w niej nacisk na prezentacjĊ zysku publikowanego, który mógł pozwoliü inwestorom przewidzieü wewnĊtrzną stopĊ zwrotu dla przedsiĊbiorstwa oraz przyszłe przepływy pieniĊĪne. Stąd teĪ celem rachunkowoĞci nie jest obliczanie zysku ekonomicznego, a dostarczanie inwestorom informa-cji, pozwalających na jego kalkulacjĊ.
podejĞcie oparte na dochodzie wieloosobowym
WiĊkszoĞü analiz zysku ksiĊgowego w powiązaniu z zys-kiem ekonomicznym przeprowadzanych jest w warunkach pewnoĞci. Ograniczając niepewnoĞü i ryzyko, przyjĊto, Īe rachunkowoĞü odpowiada za stany faktyczne i realne. W praktyce takie załoĪenie nie sprawdza siĊ ze wzglĊdu na to, iĪ niepewnoĞü jest kluczowym elementem koncepcji zysku, bĊdącego wynagrodzeniem za podejmowane ryzyko.
Tabela 1 (cd.) 1 2 3 U j Ċ c i e p r a g m a t y c z n e podejĞcie oparte na wykorzystaniu zysku jako narzĊ-dzia prognozo-wania
Inwestorzy i wierzyciele oraz inni interesariusze są nastawieni na szacowanie przewidywanych przepływów pieniĊĪnych netto jednostki, niemniej do szacowania zdolnoĞci zarobkowej, prognozowania zysków, szacowania ryzyka inwestycyjnego w wielu przypadkach wykorzystują wartoĞci zysków z lat ubiegłych. Oznacza to, Īe zakłada siĊ związek miĊdzy wartoĞciami publikowanych zysków a przepływami pieniĊĪnymi. Wskazuje siĊ równieĪ, Īe wielkoĞü zysku ksiĊgowego obliczona na podstawie kosztów historycznych daje lepsze moĪliwoĞci prognozowania niĪ wielkoĞci obliczone na podstawie kosztów bieĪących. Przyjmuje siĊ, Īe wielkoĞci prognozowane są dobrymi surogatami pełnej znaczenia koncepcji zysku lub teĪ, Īe prognozowana rachunkowa koncepcja zysku jest istotna przy podejmowaniu decyzji przez inwestorów.
podejĞcie od stro-ny rynku kapita-łowego
Przypuszczalnie ogłaszany oraz przewidywany zysk na akcjĊ ma bezpoĞredni wpływ na cenĊ rynkową akcji. Ceny pa-pierów wartoĞciowych zmieniają siĊ analogicznie do zysków ksiĊgowych, jednak korelacja miĊdzy zyskami a cenami jest niedoskonała (wynika to m. in. z faktu, Īe ceny obejmują znacznie wiĊkszy zakres informacji niĪ zyski ksiĊgowe). Budowanie modelu spodziewanych zysków wymaga znajomoĞci kształtowania siĊ ich w czasie, a najlepszą prognozą przyszłorocznego wskaĨnika zysku na akcjĊ jest wartoĞü z bieĪącego okresu.
podejĞcie do zysku oparte na koncep-cji umowy
Zysk stał siĊ podstawą licznych formalnych i umownych związków w społeczeĔstwie, stąd teĪ wywiera on skutki behawioralne. SpołeczeĔstwo jest w stanie postĊpowaü według obranych reguł, bez wzglĊdu na to, czy jest to ekonomicznie racjonalne, czy teĪ nie.
ħ r ó d ł o: opracowanie własne na podst.: H e n d r i k s e n, B r e d a van, 2002, s. 321–336.
Koncepcja retrospektywnego ujĊcia zysku opracowana przez M. Lichten-sztejna w okresie miĊdzywojennym jest w znacznym stopniu aktualna do dnia dzisiejszego, chociaĪ – ze zrozumiałych powodów – nie uwzglĊdnia wszystkich elementów charakterystycznych dla współczesnego podejĞcia po problematyki zysku. Na szczególną uwagĊ zasługują odniesienia do narodowych wartoĞci kulturalnych, takich jak unikanie niepewnoĞci i podejmowanie ryzyka, uwzglĊd-nione przez M. Lichtensztejna przy wyodrĊbnianiu „teorii neutralnych” zysku. Istotne znaczenie ma równieĪ przypisanie powyĪszych teorii do okreĞlonych momentów rozwoju gospodarczego, co jest skutkiem historycznego podejĞcia M. Lichtensztejna do kształtowania siĊ koncepcji zysku.
Rozpatrywane podejĞcie wpisuje siĊ przede wszystkim w nurt ujĊcia syntak-tycznego, poprzez znaczące akcentowanie roli i funkcji przedsiĊbiorstwa. Zaletą takiego podejĞcia opartego na działalnoĞci przedsiĊbiorstwa jest moĪliwoĞü pomiaru zysku w oparciu o zróĪnicowane koncepcje zysku wykorzystywane do róĪnych celów. NaleĪy takĪe wskazaü na powiązania koncepcji M. Lichtensztej-na z teoriami zysku Lichtensztej-na poziomie semantycznym poprzez podkreĞlanie funkcji niepewnoĞci w kształtowaniu siĊ zysku i definiowaniu zysku jako de facto wynagrodzenia za podejmowane ryzyko. Przyjmując, w Ğlad za E. A. Hendrik-senem i M. F. van Bredą, iĪ zasadniczym celem kaĪdej koncepcji zysku jest jej związek z rzeczywistymi obserwacjami, naleĪy zauwaĪyü, Īe koncepcja M. Lichtensztejna potrafiła – biorąc pod uwagĊ okres, w którym była opraco-wywana – sprostaü takim wymaganiom. SiĊgając do głównych współczesnych koncepcji interpretacyjnych zysku – jako koncepcji utrzymywania bogactwa oraz koncepcji efektywnoĞci – moĪna wskazaü, Īe były one juĪ obecne w pracy przygotowanej przeszło 75 lat temu przez M. Lichtensztejna.
Definiując koncepcjĊ wyniku finansowego, rachunkowoĞü powszechnie od-nosi siĊ do koncepcji ekonomicznych opartych na obserwacjach rzeczywistoĞci. Koncepcje te obejmują zmianĊ dobrobytu oraz maksymalizacjĊ zysku przy załoĪeniu struktury rynku, popytu na produkt i kosztów. Praca M. Lichtensztej-na, poprzez próbĊ ustrukturyzowania ekonomicznych koncepcji zysku, zasługuje na uwzglĊdnienie w dorobku nauki historii rachunkowoĞci. NaleĪy jednak zauwaĪyü, Īe autor omawianej koncepcji ignorował w znacznej mierze współ-czesną mu polską myĞl ekonomiczną oraz nie siĊgał bezpoĞrednio do dorobku rachunkowoĞci z okresu II Rzeczypospolitej, a ówczesna nauka rachunkowoĞci posługiwała siĊ juĪ pojĊciem zysku rzeczywistego:
Saldo – zysk, wzglĊdnie saldo – strata za dany okres sprawozdawczy jest jednak tylko zyskiem albo stratą bilansową, co niekoniecznie pokrywa siĊ ze stratą czy zyskiem rzeczywistym, w aktywach bowiem bilansu [...] mogą nie byü wykazane w całoĞci zyski przedsiĊbiorstw ze wszystkich interesów, mogą byü za nisko szacowane pasywa, a w koĔcu w kaĪdym bilansie jest brak wartoĞci idealnej przedsiĊbiorstwa (S e i f e r, 1930, s. 79).
Literatura
B a ł t r u s z a j t y s G. (red.) (2008), Zarys dziejów Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu
Warszawskiego 1808–2008, LexisNexis, Warszawa.
B a r d a c h J., L e Ğ n o d o r s k i B., P i e t r z a k M. (1998), Historia ustroju i prawa polskiego, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa.
H e n d r i k s e n E. A., B r e d a van M. F. (2002), Teoria rachunkowoĞci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
J a r u g a A., S z y c h t a A. (2002), Przedmowa do wydania polskiego, [w:] E. A. H e n d r i k -s e n, M. F. van B r e d a, Teoria rachunkowoĞci, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-szawa.
L i c h t e n s z t e j n M. (1935), Nauka o zysku przedsiĊbiorcy w rozwoju historycznym, rozprawa doktorska, Rada Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Popierania Nauki, Warszawa.
N o w i c k i J. (1991), Luminarze polskiej teorii ekonomii XX wieku, PaĔstwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa.
S e i f e r T. (1930), Polskie bilansoznawstwo, KsiąĪnica-Atlas, Zjednoczone Zakłady Kartogra-ficzne, Wydawnicze Towarzystwa Nauczania Szkół ĝrednich i WyĪszych, Lwów–War-szawa.
T a y l o r E. (1991), Historia rozwoju ekonomiki, t. II, Wydawnictwo Delfin, Lublin.
W o j c i e c h o w s k i E. (1962, 2008), RachunkowoĞü przedsiĊbiorstw w Polsce przedwojennej
w Ğwietle praktyki i przepisów normatywnych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego”,
S. III: „Nauki Ekonomiczne”, z. 3, 1962, [wznowienie:] Wybrane prace z dorobku 60-lecia
Katedry RachunkowoĞci Uniwersytetu Łódzkiego 1948–2008 (2008), Wydawnictwo
Uniwer-sytetu Łódzkiego, ŁódĨ.
Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach pracowników i studentów (1918–1950) (1990),
„Studia Iuridica”, t. 17, Warszawa.
Mikołaj TurzyĔski
PROFIT CONCEPTS BY MEJER LICHTENSZTEJN
This paper is devoted to the presentation of the theory of profit developed in the interwar period by M. Lichtensztejn. He systematized theories of profit in terms of historical and emitted:
1) “Theories natural” – that does not take into account the dynamic nature of the profit. They combine business profits with static elements of the social income such as wages and rent, or give the dynamic elements (eg. risk) static by applying to them the rights of static (eg. the law of supply-demand);
2) “Theories consciously dynamic”, based on the assumption that justification of the different types of social income is found in the functions performed by the enterprise. They are trying to explain profit businesses in conjunction with the role, importance and functions of the company and treat the entrepreneur through the prism of the basic functions and additional;
3) “Theories of dynamic in the development” – deal with profits as a dynamic, which is a development of “theories consciously dynamic”.
M. Lichtensztejn doctoral dissertation, in an attempt to structure the economic concept of profit – in the author’s opinion – deserves to be taken into account in the history of science in accounting.
