[ 133 ] Elżbieta Kolasińska*
KOMPETENCJE EKSPERCKIE I SYSTEM WARTOŚCI
A KRYZYS FINANSOWY
Abstrakt. Współczesny kryzys finansowy to wyzwanie dla kompetencji eksperckich i
syste-mów wartości różnych aktorów społecznych indywidualnych i instytucjonalnych. Celem artykułu jest konceptualizacja kompetencji eksperckich w aspekcie systemu wartości i kryzysu finansowe-go. Główną tezę niniejszego artykułu stanowi następujące stwierdzenie: kompetencje eksperckie kształtują szacunek społeczny i autorytet ekspertów pod warunkiem, że są oni wiarygodni i odpo-wiedzialni. Kompetencje eksperckie, szczególnie w obszarze ekonomiczno-finansowym w sytuacji współczesnego kryzysu zostały wystawione na próbę i jednocześnie nastąpił spadek zaufania do roli ekspertów w niniejszym obszarze. W sytuacji negacji pewnych wartości, deprecjacji kompetencji eksperckich w czasie kryzysu finansowego i po kryzysie, redefinicji wymagają niektóre kompeten-cje eksperckie oraz role ekspertów.
Słowa kluczowe: kompetencje eksperckie, kryzys finansowy, system wartości.
1. Wprowadzenie
Współczesny kryzys finansowy, nieodpowiedzialne działania w sferze eko-nomicznej, dysfunkcyjna „kredytomania” czy wręcz patologiczne działania nie-których aktorów społecznych podważyły zaufanie do finansowych kompetencji eksperckich, instytucji finansowych i systemu wartości. Kryzys finansowy pod-dał próbie kompetencje eksperckie specjalistów z owej dziedziny. Z jednej strony występuje negacja ekspertów i ich kompetencji w odniesieniu do współczesnego kryzysu finansowego, a z drugiej – pojawiają się opinie o niemożności progno-zowania tego typu zdarzeń. Wytworzyły się cztery grupy aktorów społecznych podzielonych ze względu na opinię o współczesnych kompetencjach eksperckich w sferze finansowej. Pierwsza grupa to zagorzali krytycy finansowych kompetencji * Dr, Zakład Socjologii Gospodarczej i Zachowań Rynkowych, Instytut Filozofii, Socjologii
i Dziennikarstwa, Wydział Nauk Społecznych, Uniwersytet Gdański, ul. Bażyńskiego 4, 80-952 Gdańsk; ekol@ug.edu.pl.
eksperckich w czasie kryzysu finansowego. Drugą grupę stanowią umiarkowani ich obrońcy, którzy twierdzą, że nie wszystko można zdiagnozować lub przewi-dzieć. Trzecia grupa to neutralni obserwatorzy, którzy przyjmują postawy pasyw-ne wobec współczespasyw-nego kryzysu i oceny finansowych kompetencji eksperckich. W skład czwartej grupy wchodzą aktorzy społeczni, którzy w kryzysie i po kryzysie widzą możliwość zrealizowania partykularnych interesów i „ugrania, jak najwię-cej dla siebie”. Z jednej strony pojawiają się postawy dezawuujące kompetencje eksperckie, które zawiodły podczas współczesnego kryzysu finansowego, a z dru-giej – oczekiwania społeczne, że wyłonią się nowi kompetentni eksperci, którym można zaufać. Negacja dotychczasowych finansowych kompetencji eksperckich sprzyja kształtowaniu typów mieszanych, które powstają w kryzysie i po nim.
Kompetencje eksperckie w sytuacji kryzysu zostały poddane próbie, ale negacja przenosi się również na niektóre wartości. Uniwersalne wartości, takie jak odpowiedzialność, uczciwość, sumienność w sytuacji nadużyć finansowych współczesnego kryzysu, podlegają redefinicji przy jednoczesnym wzmocnie-niu ich ponadczasowości. Dwa wykluczające się procesy zostały sprzężone: po pierwsze, dezaprobata dysfunkcyjnych działań niektórych ekspertów finan-sowych jeszcze bardziej wzmacnia system tradycyjnych wartości, a po drugie, rozczarowanie społeczne w odniesieniu do nieodpowiedzialności niektórych finansowych ekspertów eskaluje negację wartości. Zapewnienia decydentów i ekspertów o bezpieczeństwie w sferze ekonomiczno-finansowej, w sytuacji kryzysu okazały się nic nieznaczącymi sloganami. Popularne przysłowie: „pew-ne, jak w banku” zdezaktualizowało się. W aspekcie współczesnego kryzysu istotnego znaczenia nabiera wyciągnięcie wniosków zarówno z kryzysu, jego ekspercka diagnoza, jak i podjęcie działań profilaktycznych, zapobiegających tego typu zdarzeniom w sferze ekonomiczno-finansowej. „Mierny ekspert wi-dzi tylko skutki, jakie dana polityka przyniosła lub przyniesie w danym okresie, dobry ‒ bada także skutki w szerszym zakresie i perspektywie” (Hazlit 1993: 17). Analiza konsekwencji współczesnego kryzysu, jak również podejmowanie działań pokryzysowych to zadanie nie tylko dla profesjonalnych ekspertów sfery finansowej, ale dla wszystkich aktorów społecznych. Celem artykułu jest próba odpowiedzi na następujące pytania: jakich kompetencji eksperckich oczekujemy w czasie współczesnego kryzysu i po kryzysie, które wartości są fundamentalne w sytuacji kryzysu finansowego.
2. Istota kompetencji eksperckich
Zarówno w licznych dyskusjach, debatach naukowych, jak i spotkaniach praktyków pojawia się pojęcie „kompetencji eksperckich”. Kompetencje eks-perckie to „wachlarz” różnorodnych umiejętności aktorów społecznych w nie wyposażonych. Kompetencje eksperckie to specjalistyczna wiedza, umiejętności
poparte doświadczeniem i renomą oraz szacunkiem ze strony innych. Wśród tych umiejętności wyróżniamy m.in. zasoby wiedzy i doświadczenia oraz wiele spe-cjalistycznych zdolności o najwyższym stopniu zaawansowania. Jak stwierdzi-li Alvin To f f l e r i Heidi To f f l e r (2007: 20), tym, co jest charakterystyczne dla współczesnego społeczeństwa, są zmiany podstaw wiedzy. Pokłady specjali-stycznej wiedzy i unikatowych umiejętności stanowią o przewadze aktorów spo-łecznych na konkurencyjnym rynku usług eksperckich. Kompetencje ekspercie podlegały, podlegają i podlegać będą permanentnym ocenom ze strony innych. Ocena kompetencji eksperckich wiąże się po pierwsze z aspektem merytorycz-nym, a po drugie – z aspektem strukturalno-instytucjonalnym. Tutaj warto nawią-zać do pojęcia „intelektualistów” Floriana Z n a n i e c k i e g o (1984: 268), którzy według autora dysponują kulturowymi zasobami wiedzy, które sami powiększają. Analogicznie kompetencje eksperckie również się pomnażają w czasie ich uży-wania i generują nowe zasoby wiedzy. Eksperci ze względu na posiadaną profe-sjonalną wiedzę, doświadczenie oraz umiejętność wykorzystania tych zasobów w praktyce są kompetentnymi aktorami społecznymi.
Kwalifikacje i ekspertyza są często rzadkie […] nie tylko ze względu na ograniczoną podaż, lecz także dlatego, że istnieją systemowe przeszkody dla sposobów takiego zwiększania po-daży […]. Jedną z istotnych form tych przeszkód są dyplomy […] rzadkie talenty (W r i g h t 2006: 819‒820).
Posiadane certyfikaty i unikatowe talenty czynią z ich właścicieli zarówno kompetentnych aktorów społecznych, jak i profesjonalnych ekspertów. Ich uni-katowa wiedza i doświadczenie przysparzają im chwały i sprzyjają wykonywa-niu ról eksperckich. Niejednokrotnie kompetencje eksperckie rzutują na ocenę aktorów społecznych w szerokim spektrum ich działań. Profesjonalne eksperty-zy generują opinię o kompetencjach eksperckich i wpływają na kolejne zlece-nia. Stanowią o sile skumulowanych opinii na temat ekspertów. Są oni zarówno oceniani przez pryzmat wydanych ekspertyz, jak i sami podlegają eksperckim ocenom. Jak stwierdziła Joanna K u r c z e w s k a (1997: 257‒258), „rolą, jaką pełnią eksperci, jest pośredniczenie pomiędzy strukturami nauki a strukturami reszty społeczeństwa”. Kompetencje eksperckie wpływają na wykonywanie po-wierzonych ról, a role rzutują na wydawanie ekspertyz. Według Słownika języka
polskiego, „ekspert” to „[…] specjalista powoływany do wydawania orzeczenia
lub opinii w sprawach spornych, wchodzących w zakres jego kompetencji; biegły, rzeczoznawca” (S z y m c z a k, red. 1998: 491). Tutaj warto przytoczyć określenie Roberta K. Mertona o „[…] określenieokreśloności kwalifikacji eksperta” (M e r -t o n 2002: 269). Specjalis-tycznych kompe-tencji eksperckich nie można zamknąć w określonym przedziale ze względu na ich heterogeniczność i nieszablonowość. Niejednokrotnie różne obszary wiedzy i kompetencji eksperckich się przeni-kają lub wzajemnie warunkują. „Powstają zwykle kliki doradców. Pozostający
bowiem w obrębie danej instytucji eksperci skłonni są powoływać innych eks-pertów, których znają osobiście” (M e r t o n 2002: 269). „To przepołowienie racjonalności naukowej wzdłuż granicy między tym, co na zewnątrz, i tym, co wewnątrz, szczególnie odpowiada interesom rynku i profesjonalizacji naukowych grup eksperckich” (B e c k 2004: 249). Kształtuje się w ten sposób rynek usług eksperckich, na którym funkcjonują różni aktorzy społeczni. Ich kompetencje eksperckie podlegają rynkowej wycenie i oszacowaniu zarówno przez innych, jak i na tle innych. „Gra o metawładzę […] i niedające się przewidywać efekty, temu oto, że […] są przesuwane i na nowo określane granice kompetencji rozstrzyga-jących” (B e c k 2005: 115). Kompetencje eksperckie generują specyficzny rodzaj władzy nad innymi, którzy ich nie posiadają. Z kolei władza może implikować określony rodzaj kompetencji legitymizowanych określonym statusem. Kompe-tencje eksperckie, które się zdewaluowały, zostają wyparte przez nowoczesne ich typy. Wielowymiarowy rynek usług eksperckich implikuje statusy aktorów spo-łecznych, generuje zarówno podaż wiedzy, jak i pobyt na nią. Dynamiczny i nie-skończony proces rozwoju kompetencji eksperckich to wciąż tworzenie nowej wiedzy (np. w nauce, przemyśle, biznesie gospodarce, pracy itp.). Nowe kom-petencje mogą rozwijać się na bazie dotychczasowych lub na zupełnie nowym fundamencie wiedzy. Charles Woodruffe wyszczególnił dwa rodzaje kompeten-cji: „[…] po pierwsze, kompetencje ukierunkowane na osobę, związane z właści-wościami jednostek i ich zachowaniem, po drugie, kompetencje ukierunkowane na pracę powiązane z dziedzinami pracy, w których jednostka jest kompetentna” (Wo o d r u f f e 1991: 32). W nawiązaniu do klasyfikacji autora, stwierdzamy, że kompetencje eksperckie obejmują predyspozycje osobowościowe, unikatowe umiejętności oraz kompetencje odnoszące się zarówno do wykonywanej roli za-wodowej, rodzaju pracy, branży, jak i doświadczenia zawodowego. Kompetencje eksperckie ukierunkowane na pracę są specjalistycznymi umiejętnościami, które posiadają różnorodne wymiary ze względu na heterogeniczność zawodową, typo-logię branżową, podział pracy czy jej formy. Henryk Domański napisał, że
eksperci – zwani także specjalistami – są kategorią skupiającą wszystkich tych, którzy pracują w zawodach wymagających przygotowania na poziomie wykształcenia wyższego. Tradycyjnie są to górne warstwy inteligencji. Chociaż rola tej klasy uległa zmianie w procesie kształtowania się struktur rynkowych i ewolucji systemu politycznego, jej wyróżniającą cechą pozostają wy-soki kapitał kulturowy – kwalifikacje zawodowe i wiedza (D o m a ń s k i 2007: 183).
Eksperci jako dysponenci specjalistycznej wiedzy, bogatego doświadczenia i różnorodnych zasobów sytuują się na szczycie „drabiny społecznej”. Są oni be-neficjentami zasobów materialnych i niematerialnych, co czyni z nich jednostki uprzywilejowane. Ich kompetencje eksperckie podlegają permanentnej ocenie ze strony innych i przez innych. Profesjonalne kompetencje eksperckie generują ich wysoki status społeczny, który wpływa na postrzeganie ich umiejętności w społe-czeństwie. Włodzimierz We s o ł o w s k i (1999: 203) stwierdził, że „[…]
kompe-tencje są podstawą pełnienia ważnych ról społecznych”. Wykonywane role ściśle wiążą się z różnymi kompetencjami, stopniem ich zaawansowania oraz odniesie-niem na tle innych.
Posiadane kompetencje jednostka relatywizuje, postrzega na tle osób innych, których ceni za ich kompetencje […] w ten sposób […] przejawia świadomość związaną ze zinternalizowa-niem normy, że powinniśmy doceniać ludzi kompetentnych (K o l a s i ń s k a 2011: 93).
Docenianie i ocenianie kompetencji to trudna procedura, ale możliwa do re-alizacji po opracowaniu kompleksowych kryteriów. Kompetencje eksperckie zarówno w niektórych dyscyplinach naukowych, jak i obszarze życia społeczno- -gospodarczego są trudne do oszacowania i zdiagnozowania. Zarówno w odniesie-niu do nauk społecznych i nie tylko, jak i praktyki życia społeczno-gospodarczego możemy je podzielić na dwie grupy: kompetencje ogólne i kompetencje szczegó-łowe (tab. 1). Kompetencje ogólne to pewna baza zasobów wiedzy, formalnych umiejętności i specjalistycznego doświadczenia, którą możemy na wybranym przykładzie analizować w przypadku różnych sfer, branż czy ról. Kompeten-cje szczegółowe ukierunkowane są na predyspozyKompeten-cje psychospołeczne, które są immanentną składową kompetencji eksperckich. Zaproponowana typologia kompetencji eksperckich to przykład, który możemy modyfikować, uzupełniać i dostosowywać do specyfiki roli eksperckiej.
Tabela 1. Typologia wybranych kompetencji eksperckich
Kompetencje ogólne Kompetencje szczegółowe
‒ wiedza profesjonalna ‒ analityczne myślenie
‒ doświadczenie w branży ‒ umiejętność podejmowania decyzji ‒ znajomość procedur i standardów ‒ nastawienie na ustawiczne uczenie ‒ znajomość języków obcych ‒ zdolność konstruktywnej krytyki ‒ organizacja pracy własnej i innych ‒ refleksja i kreatywność
‒ umiejętność analizowania i wnioskowania ‒ inicjatywa i innowacyjność ‒ umiejętność pisania ekspertyz i projektów ‒ skuteczne komunikowanie się
‒ wiarygodność ‒ umiejętność budowania relacji
‒ odpowiedzialność ‒ tolerancja
‒ orientacja na efekty ‒ bezstronność
Ź r ó d ł o: opracowanie własne.
Kompetencje eksperckie to unikatowe umiejętności, które wymagają od ak-torów społecznych kompleksowego przygotowania, które wiąże się nie tylko ze ścieżką edukacyjną, ale umiejętnościami i doświadczeniem zdobywanym nie-kiedy przez długie lata. „Podczas konfrontacji eksperta z laikiem znaczenie ma
nierówność w posiadanych umiejętnościach lub dostępie do informacji” (G i d -d e n s 2009: 114). Rola eksperta nie jest je-dnoro-dna, ale stanowi wiązkę ról, któ-re są jej podrolami. Pierwsza z nich to rola doradcy, druga to rola opiniodawcy, a trzecia – mediatora. Używając określenia Roberta K. M e r t o n a (2002), ta wy-brana wiązka ról generuje „zestaw statusów”. Rola doradcy wymaga od eksperta umiejętności specjalistycznego dzielenia się wiedzą, opiniami, i oferowania porad różnym aktorom społecznym indywidualnym i instytucjonalnym. Rola opiniodaw-cy wymaga sporządzania różnych ekspertyz i oceniania określonych projektów. Z kolei rola mediatora wymaga od eksperta zdolności bezstronnego rozwiązywania sporów z korzyścią dla obydwu stron, które są pogrążone w sprzeczności interesów. Wymienione role są immanentnymi składowymi kompetencji eksperckich, chociaż ich zakres i skala działania mogą ulegać zmianom. „Nie sposób bez reszty uwolnić się od systemów eksperckich nowoczesności. Jest to jeden z efektów życia w świe-cie ryzyka na wielką skalę” (G i d d e n s 2007: 195). Kompetencje eksperckie zarówno w różnych dziedzinach wiedzy, jak i praktyce życia społeczno-gospodar-czego wymagają od aktorów społecznych nie tylko profesjonalnych umiejętności, ale także wiarygodności i ponoszenia odpowiedzialności za wydane ekspertyzy.
3. Kompetencje eksperckie a kreowanie wartości
Kompetencje eksperckie sprzyjają generowaniu wartości na różnych płasz-czyznach i poziomach życia społeczno-gospodarczego, zaczynając od poziomu jednostkowego, poprzez instytucjonalny i systemowy. Kompetencje eksperckie w odniesieniu do jednostki są cenną dla niej wartością, która wyróżnia ją na tle innych jednostek, które takich kompetencji nie posiadają. Są one jej wartością, które może wymieniać na inne cenne dla niej wartości. Kompetencje eksperckie mogą dla jednostki stanowić wartość autoteliczną. Są one wartością nie tylko dla jednostki, ale również dla innych, którym może oferować swoje specjalistyczne kompetencje eksperckie. Stanowią one także wartość dla instytucji. Generują pro-fil kompetencyjny instytucji, czy inaczej – instytucji opartej na kompetencjach eksperckich. Jednak kompetencje eksperckie instytucji to nie suma kompetencji eksperckich poszczególnych jej uczestników, ale profil kompetentnej instytucji kształtowanej na kulturze organizacyjnej ukierunkowanej na profesjonalizm i spe-cjalistyczne umiejętności. Kreowanie kultury organizacyjnej ukierunkowanej na kompetencje eksperckie zarówno wymaga zaangażowania wszystkich w jej budo-wanie, jak i zależy od stylu kierowania kadry zarządzającej. Im bardziej styl ten wpisuje się w kulturę organizacyjną budowaną na eksperckim fundamencie, tym łatwiej rozwijać profesjonalne kompetencje. Niektóre instytucje mogą sprzyjać rozwojowi kompetencji eksperckich, a inne wręcz przeciwnie – hamować ich roz-wój. Jak stwierdził Robert K. M e r t o n (2002: 269), „[…] uniwersytet przydaje
etykietkę kompetencji”, co nie jest bez znaczenia zarówno dla statusu ekspertów, jak i wykonywanych przez nich ról. Jednak jeżeli ekspert nie jest kompetentny lub charakteryzuje się deficytem kompetencji eksperckich, to żadna instytucja nie zrekompensuje jego niewiedzy, nawet najbardziej renomowana. Kompetencje eksperckie generują opinię na temat aktorów społecznych nimi dysponujących. „Ważność, spójność i ilość charakterystyk statusu wiążą się ze zróżnicowaniem władzy i prestiżu” (H u m p h r e y s, B e r g e r 1981: 953‒983). Bycie profesjo-nalnym ekspertem o uznanym autorytecie zobowiązuje i sytuuje na szczycie hie-rarchii społecznej. Kompetencje eksperckie kształtują także systemy eksperckie generowane na fundamencie profesjonalnych kompetencji. System ekspercki to złożona i wielowymiarowa struktura budowana na fundamencie strategicznych kompetencji eksperckich, które generują cenne wartości (rys. 1).
Rysunek 1. Generowanie wartości poprzez kompetencje eksperckie
Wartości dla systemu Wartości
dla aktorów społecznych instytucjonalnych Wartości dla jednostki (autowartości) Kompetencje eksperckie jako cenna wartość dla jednostki, która nimi
dysponuje
Wartości dla aktorów społecznych
indywidualnych Oferowanie kompetencji eks-perckich innym aktorom, usługi eksperckie Oferowanie kompetencji eks-perckich dla różnych
heterogenicznych instytucji Tworzenie strategicznych sys-temów eksperckich na fundamencie kompetencji Kompetencje eksperckie generujące wartości Ź r ó d ł o: opracowanie własne.
Kompetencje eksperckie sprzyjają generowaniu wartości na różnych jej poziomach, chociaż ich bezpośrednio nie determinują. Od wykorzystania kom-petencji eksperckich, ich skali i poziomu zaawansowania zależy kształtowanie „wartości dodanych”.
4. Kompetencje eksperckie w aspekcie współczesnego
kryzysu finansowego
W niniejszym punkcie pojęcie kompetencji eksperckich używane będzie w odniesieniu do współczesnego kryzysu finansowego, sfery finansowej, finanso-wych kompetencji eksperckich. Współczesny kryzys finansowy implikuje ambi-walencję wobec kompetencji eksperckich w obszarze ekonomiczno-finansowym. Z jednej strony występuje podważanie finansowych kompetencji eksperckich. Z drugiej – mamy oczekiwania społeczne, że wyłonią się profesjonalni finansowi eksperci, którzy będą wiarygodni i budzący zaufanie. Kompetencje eksperckie w sferze finansowej sytuują aktorów społecznych na uprzywilejowanej pozy-cji, która czyni z nich beneficjentów zasobów materialnych i niematerialnych. Pomiędzy profesjonalnymi ekspertami a przeciętnymi odbiorcami ich usług lub świadczeń może występować zjawisko luki kompetencyjnej lub asymetrii kompetencyjnej. Dlatego od aktorów społecznych dysponujących finansowymi kompetencjami eksperckimi wymaga się nie tylko wiedzy eksperckiej i doświad-czenia, ale również umiejętności prognozowania i rekomendowania działań pre-wencyjnych. Nakreślanie scenariuszy szans i zagrożeń w obszarze finansów to m.in. immanentna składowa roli kompetentnego eksperta. Rola eksperta w sferze finansowej nie może ograniczać się tylko do kompetencji eksperckich, ale po-winna zawierać umiejętność diagnozowania i prognozowania finansowego świata (typ idealny według Maxa Webera; K a e s l e r 2010: 239). Funkcją społeczną profesjonalnych ekspertów byłoby pełnienie roli mistrzów finansowych w społe-czeństwie (szczytna idea czy praktyka działania?). Z mistrzowskimi kompeten-cjami finansowymi wiązałoby się transferowanie finansowej eksperckiej wiedzy do społeczeństwa czy dzielenie się ową wiedzą z obywatelami. Poinformowane, doinformowane i wyedukowane finansowo społeczeństwo to inwestycja w roz-wój każdego kraju i zapobieganie podejmowaniu nieodpowiedzialnych decyzji finansowych. Tutaj warto nawiązać do A. Giddensa, który napisał, że „[…] wszy-scy kompetentni członkowie społeczeństwa odznaczają się rozległymi umiejętno-ściami praktycznego uczestnictwa w działalności społecznej” (G i d d e n s 2003: 65). W nawiązaniu do autora, analogicznie do „uczestnictwa w działalności spo-łecznej” możemy „członków społeczeństwa” uczyć uczestnictwa w sferze finan-sowej i nabywania kompetencji finansowych. Kompetencje finansowe stanowią elementarne umiejętności wszystkich aktorów społecznych, którzy chcą radzić sobie skutecznie w życiu finansowo-ekonomicznym.
Kompetencje finansowe to wiedza o finansach i zasadach funkcjonowania systemów finanso-wych, w tym znajomość podstawowych faktów, przestrzeganie prostych instrukcji, umiejęt-ności finansowe oraz umiejętność stosowania wiedzy w praktyce, podejmowanie najlepszych decyzji i przewidywanie ich konsekwencji, odpowiedzialność finansowa, umiejętność traf-nego podejmowania decyzji w czasie i w przestrzeni (Report Why Financial… 2005: 1‒33).
„Inwestycja w rozwój kompetencji finansowych zwróci się w przyszłości w postaci wiedzy stosowanej przez różnych aktorów społecznych indywidualnych i instytucjonalindywidualnych w szerokim spektrum ich działań finansowych” (K o l a -s i ń -s k a 2012: 176). Inwe-stycja w kompetencje finan-sowe to inwe-stycja zwrotna, która przyniesie efekt w postaci kompetentnego finansowo społeczeństwa. Tutaj warto nawiązać do klasyka socjologii i przytoczyć stwierdzenie, że „Pieniądz jest rezultatem rozwoju wymiany, która jest pierwotną formą uspołecznienia, kon-stytutywną dla życia społecznego” (S i m m e l 1997: 82). „Ludzie posługują się pieniędzmi, którym uprzednio nadali znaczenie i które przeznaczyli na określone cele” (G ó r n i a k 2000: 42). Zarówno pieniądze, jak i kompetencje eksperckie w sferze finansów implikują kanon relacji społecznych, sposoby osiągania wy-znaczonych celów, formy transakcji, zakres świadczonych usług eksperckich czy normatywny charakter ról eksperckich w sferze finansowej.
Według wybranych teorii socjologicznych, kompetencje eksperckie w sferze finansowej są przedmiotem wymiany w odniesieniu do koncepcji George Ho-mansa, Petera Blaua i wielu innych (T u r n e r 2008: 301‒324). W aspekcie tej teorii różni aktorzy społeczni indywidualni i instytucjonalni wymieniają finanso-we kompetencje eksperckie na inne zasoby na określonych warunkach i w okre-ślonym czasie. Z kolei według „teorii racjonalnego wyboru” Jamesa Colemana (T u r n e r 2008: 348‒364) finansowe kompetencje eksperckie są przedmiotem transakcji związanej z bilansem kosztów i zysków. Aktorzy społeczni sfery fi-nansowej oferują swoje kompetencje eksperckie w zamian za różnorodne gra-tyfikacje. Zawarte zobowiązania powodują, że kompetencje eksperckie mogą się stać kartą przetargową na finansowym rynku. Jeżeli każda ze stron niniejszej transakcji będzie dążyła w myśl koncepcji racjonalnego wyboru Jamesa Colema-na do maksymalizacji kosztów, a minimalizacji strat, to kompetencje eksperckie zamiast wartości autotelicznej zyskają wartość instrumentalną. Niejednokrotnie różne oczekiwania w stosunku do kompetentnych ekspertów finansowych oraz wielość zobowiązań mogą powodować kolizję interesów, a w konsekwencji spa-dek jakości oferowanych usług.
Profesjonaliści uważają, że ich zatrudnienie w organizacjach jest tymczasowe. Lojalność oka-zywana jest najpierw wobec swojego zespołu lub projektu, potem wobec swojego zawodu lub swojej specjalności, a dopiero na trzecim miejscu wobec organizacji (H a n d y 1996: 154).
Kompetentni finansowi eksperci nie zawsze są lojalni wobec instytucji ani przywiązani do oferowania swoich usług wyłącznie jednej instytucji. Taka sy-tuacja może sprzyjać hierarchizowaniu instytucji przez ekspertów i wybieraniu tych, które oferują najwyższe gratyfikacje, co działa na niekorzyść instytucji, które nie mogą sobie pozwolić na bycie monopolistą finansowym. Jednocześnie może wystąpić zjawisko instrumentalizacji kompetencji eksperckich. Analizując finansowe kompetencje eksperckie, musimy odnieść się do popytu na specjali-styczne kompetencje w stosunku do ich podaży zarówno na rynku krajowym, jak
i międzynarodowym. Jednocześnie istotne jest zwrócenie uwagi na ich jakość, jak również ich ilość w różnych obszarach życia finansowego.
Kompetencje ekspertów w sferze finansowej można zanalizować w odniesie-niu do teorii pola Pierre’a Bourdieu (B o u r d i e u, Wa c q u a n t 2001: 76‒99), według którego różni eksperci zajmują określone pozycje w „strukturze pola”, co przekłada się na ich status i rodzaj władzy. Sfera finansów stanowi obszar, na którym może dochodzić do negocjacji między podmiotami finansowymi i spo-łecznymi a kompetentnymi ekspertami, którzy funkcjonują w „strukturze pola”. Kompetentni eksperci w świecie finansów o dominującym statusie narzucają swo-je warunki innym ekspertom o niższym statusie. Ich pozycja swo-jest tak wysoka, że mają monopol na świadczenie finansowych usług eksperckich. Z kolei eksperci o niższym statusie i mniej uprzywilejowanej pozycji dążą do zdobycia większych wpływów. Taka sytuacja może powodować według autora sprzeczność intere-sów i rywalizację między „graczami” w „strukturze pola”. Nie pozostaje to bez wpływu na jakość usług eksperckich w sferze finansów. Z kolei deficyt niektó-rych kompetencji eksperckich w stosunku do nadmiaru innych rodzi zjawisko dysproporcji kompetencji. Równowaga między podażą finansowych kompeten-cji eksperckich a popytem na nie to stan idealny, który rzadko występuje w rze-czywistości. „System finansowy jest układem wzajemnie powiązanych instytucji finansowych, rynków finansowych oraz elementów infrastruktury systemu finan-sowego” (M a t y s e k-J ę d r y c h 2007: 41). Kształtowanie finansowego systemu eksperckiego to proces długofalowy i wielowymiarowy. Działalność ekspercka często stanowi rodzaj zamkniętego systemu w obszarze określonych zawodów, branż, regionów czy krajów, a to nie sprzyja transparentnej ocenie. Jednak, aby zrozumieć proces kształtowania kompetencji eksperckich w sferze finansów, mu-simy zwrócić uwagę na następujące zjawiska:
‒ uwarunkowania narodowe, międzynarodowe, europejskie i globalne sfery gospodarczej i finansowej;
‒ strukturę systemu edukacyjnego;
‒ strukturę systemu nauki i badań naukowych;
‒ świadomość ekonomiczno-finansową społeczeństwa; ‒ kompetencje finansowe społeczeństwa;
‒ rozwój ekonomiczny i postęp cywilizacyjny;
‒ formy kooperacji między światem nauki a światem praktyki;
‒ rozwój nowoczesnych technologii w obszarze finansów i cyfryzację; ‒ ocenę i kontrolę finansowych kompetencji eksperckich;
‒ instytucjonalizację sfery ekonomiczno-finansowej;
‒ rolę finansowych kompetencji eksperckich w społeczeństwie; ‒ postawy społeczne wobec ekspertów finansowych;
‒ wpływ sfery finansowej na społeczeństwo i gospodarkę; ‒ rynek finansowy i kapitałowy;
‒ kompetencje eksperckie w systemie wartości społeczeństwa; ‒ system kulturowy i społeczny.
System finansowych kompetencji eksperckich jest powiązany z innymi syste-mami, które wzajemnie się warunkują. Po pierwsze, system finansowy jest „[…] zakorzeniony w kulturze i sieciach społecznych”, używając określenia Marka G r a n o v e t t e r a (1985: 481‒510). Po drugie, system kulturowy implikuje nor-matywny kanon transakcji finansowych, nornor-matywny wzorzec finansowych ról eksperckich, postawy wobec bogactwa i biedy, postawy obywateli wobec in-westowania i oszczędzania, kanon akceptowanych społecznie praktyk finanso-wych, nawyk korzystania przez obywateli z profesjonalnych usług eksperckich czy postawy wobec ekspertów (kraje skandynawskie, Niemcy, USA, Polska itp.). Im bardziej „dojrzała kultura ekonomiczna” i wyedukowane finansowo społeczeństwo, tym bardziej racjonalnie wybiera eksperckie usługi. Kształto-wanie świadomości ekonomicznej społeczeństwa to długi i wielowymiarowy proces, ale przynoszący wymierne korzyści. Peter L. B e r g e r (1995: 39) stwier-dził, że pojęcie „[…] kultury ekonomicznej nie zakłada żadnej jednokierunkowej przyczynowości, tzn. nie zakłada, że kultura determinuje gospodarkę, lub przeciw-nie, że czynniki gospodarcze zawsze określają kulturę”. Finansowe kompetencje eksperckie są integralną składową zarówno sfery ekonomicznej, jak i kulturowej. Obydwie sfery są ze sobą powiązane i się uzupełniają. Natomiast owe kompetencje są zakotwiczone w kulturach narodowych i globalnych uwarunkowaniach. Są one m.in. immanentną składową systemów społecznego, gospodarczego, ekonomiczne-go, polityczneekonomiczne-go, prawneekonomiczne-go, kulturowego i wielu innych. Jednocześnie są powiąza-ne z systemem eksperckim państwa.
Kształtowanie postaw społeczeństwa wobec finansowych ekspertów, ich roli oraz postrzegania kompetencji finansowych nie ma w naszym kraju długo-letniej tradycji. Taki stan rzeczy wynika z niezbyt długiego okresu gospodarki rynkowej i utrwalania zdobyczy przemian transformacyjnych. Najłatwiej zmie-nić system polityczno-gospodarczy, a najtrudniej świadomość i mentalność spo-łeczną. Postawy wobec finansowych kompetencji eksperckich są wypadkową wielu czynników, ale mentalność i świadomość społeczna stanowią istotną rolę w ich odbiorze. Im bardziej światłe i wyedukowane finansowo społeczeństwo, tym lepiej radzi sobie w obszarze finansów. Kompetencje eksperckie w ob-szarze finansowym możemy również analizować w odniesieniu do kapitału ludzkiego Jamesa Colemana. Według tego autora „[…] zasobowy komponent kapitału ludzkiego, opartego na normach, rolach społecznych, działaniach ak-torów społecznych w obszarze sieci” (C o l e m a n 1988: 100‒101) wpisuje się w kompetencje kapitału ludzkiego w sferze finansowej. T. Schulz i G. Becker zaproponowali koncepcję opartą przede wszystkim na „[…] ludziach, czyli jest to kapitał ucieleśniony w człowieku, jaki stanowią ludzie wraz z ich wiedzą, umiejętnościami i zdrowiem” (D o m a ń s k i 1993: 16). Kompetencje eksperckie kapitału ludzkiego w obszarze finansów obejmują specjalistyczną wiedzę, do-świadczenie, liczne umiejętności formalne i nieformalne, predyspozycje do ról
zawodowych w sferze finansowej oraz inne unikatowe umiejętności nakreślone przez konkretne branże i instytucje.
Aktorzy społeczni sfery finansowej zarówno podlegają jej normatywnemu systemowi, jak i sami kształtują ów system. Są oni kreatorami, wykonawcami, regulatorami owego systemu.
5. Zakończenie
Kompetencje eksperckie w sferze finansów to bezcenne zasoby, które wy-korzystane w optymalny sposób sprzyjają nie tylko rozwojowi sfery finansowej, ale gospodarce jako całości. Spadek zaufania do instytucji finansowych i decy-dentów owej branży w czasie współczesnego kryzysu wymaga wielu działań na-prawczych. Podjęte działania i wyeliminowanie dysfunkcji w sferze finansowej przyczynią się do pozytywnego wizerunku oraz odbudowy zaufania. Niekom-petencje, nieodpowiedzialność, patologiczne nadużycia w sferze finansów wy-magają należytej kontroli i wyciągania konsekwencji. Niejednokrotnie deficyty kompetencyjne ekspertów nie są niwelowane, a pseudokompetencje eksperckie nie są poddawane należytej ocenie. Wiarygodność i odpowiedzialność kompeten-cji ekspertów często pozostawia wiele do życzenia. Współczesny kryzys finanso-wy sprzyja nieprofesjonalnym ekspertom, którzy próbują finanso-wykorzystać niepewną sytuację do partykularnych interesów. Z kolei profesjonalnym ekspertom trudno się przebić przez pseudoekspertów, którzy nie oferują profesjonalnej wiedzy, tylko generują szum informacyjny w sferze finansowej. Koniecznością staje się wdrożenie programów naprawczych na linii sfera finansów – kompetencje eks-perckie. Zarówno w czasie współczesnego kryzysu, jak i po nim oczekujemy kompetencji eksperckich opartych na profesjonalnej wiedzy, specjalistycznych umiejętnościach, wiarygodności i odpowiedzialności za wykonane ekspertyzy. Koniecznością staje się zarówno wyeliminowanie dysfunkcyjnych działań eks-perckich, jak i ograniczenie niekompetencji ekspertów będących adwokatami finansowych korporacji i nie tylko. „W procesach koordynacji szczególną rolę odgrywają instytucje zajmujące się nadzorem i kontrolą różnych segmentów ryn-ku” (J a s i e c k i 2012: 172). Według Douglassa N o r t h a (1990: 100) „Instytucje stanowią zestawy powtarzalnych reguł”, co jest istotne w procesie kształtowania kompetencji eksperckich na miarę współczesnych wyzwań po kryzysie i nie tyl-ko. Tutaj warto nawiązać do koncepcji Roberta K. M e r t o n a (2002: 93) „funkcji jawnych i ukrytych”, w myśl której kompetencje eksperckie mogą pełnić takowe „funkcje”. Jako przykład możemy podać kompetencje ekspertów finansowych o międzynarodowej renomie jakiegoś konkretnego państwa. „Funkcje jawne” w tym przykładzie są oczywiste. Natomiast „funkcjami ukrytymi” będzie chwa-ła tego państwa, że posiada takiej rangi ekspertów finansowych. Kompetentni
eksperci są tu wiarygodni i odpowiedzialni. Są oni zarówno opiniodawcami sta-nu rzeczy, jak i efektywnymi doradcami w kryzysie i po nim1.
Istotnego znaczenia nabiera dokonanie analizy owych kompetencji, jak rów-nież wartości, takich jak: odpowiedzialność, uczciwość i wiarygodność. Współ-czesny kryzys finansowy poddał próbie uniwersalne wartości, jednak ich ranga nadal jest ponadczasowa, szczególnie w sytuacji wyłaniania się nowych, nie do końca utrwalonych wzorców działania. Finansowe kompetencje eksperckie, jak każdy inny rodzaj kompetencji, wymagają zarówno doinwestowania, jak i kontrolowania. Nie ma skutecznego ich działania bez edukacji finansowej, rynku finansowego, kompetentnego społeczeństwa i rozwoju gospodarki. Tylko kompa-tybilne inwestowanie we wszystkie systemy przyniesie wymierne efekty.
Bibliografia
B e c k U. (2004), Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, [tłum. S. Cieśla], Wy-dawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa.
B e c k U. (2005), Władza i przeciwwładza w epoce globalnej. Nowa ekonomia polityki światowej, [tłum. J. Łoziński], Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa.
B e r g e r P. L. (1995), Rewolucja kapitalistyczna: pięćdziesiąt tez o dobrobycie, równości i
wolno-ści, Oficyna Naukowa, Warszawa.
B o u r d i e u P., W a c q u a n t L. (2001), Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, Oficyna Nauko-wa, Warszawa.
C o l e m a n J. (1988), Social Capital in the Creation of Human Capital, „American Journal of Sociology”, No. 94, s. 95‒121.
D o m a ń s k i H. (2007), Struktura społeczna, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa. D o m a ń s k i S. R. (1993), Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa.
G i d d e n s A. (2003), Stanowienie społeczeństwa. Zarys teorii strukturacji, [tłum. S. Amsterdam-ski], Wydawnictwo Zysk-S-ka, Poznań.
G i d d e n s A. (2007), Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej
nowocze-sności, [tłum. A. Szulżycka], Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
G i d d e n s A. (2008), Konsekwencje nowoczesności, [tłum. E. Klekot], Wydawnictwo Uniwersy-tetu Jagiellońskiego, Kraków.
G i d d e n s A. (2009), Życie w społeczeństwie posttradycyjnym, [w:] U. B e c k, A. G i d d e n s, S. L a s h, Modernizacja refleksyjna. Polityka, tradycja i estetyka w porządku społecznym
no-woczesności [tłum. J. Konieczny], Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 79‒144.
G ó r n i a k J. (2000), My i nasze pieniądze, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. G r a n o v e t t e r M. (1985), Economic Action and Social Structure: The Problem of
Embedded-ness, „American Journal of Sociology”, No. 91, s. 481‒510.
H a n d y H. (1996), Wiek paradoksu, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa.
H a z l i t t H. (1993), Ekonomia w jednej lekcji, Wydawnictwo Znak-Signum, Kraków.
H u m p h r e y s P., B e r g e r J. (1981), Theoretical Consequences of the Status Characteristics
Formulation, „The American Journal of Sociology”, Vol. 86, No. 5, s. 953‒983.
J a s i e c k i K. (2012), Co nie funkcjonuje w gospodarce?, [w:] Instytucje: konflikty i dysfunkcje, M. Jarosz (red.), Oficyna Naukowa, Warszawa, s. 149‒178.
1 „Wiedza, którą dysponują według siebie eksperci łączy się (w pewnej części i na wiele
róż-nych sposobów) ze swym przedmiotem i w ten sposób go zmienia (z założenia, lecz także na ogół w praktyce)” (G i d d e n s 2008: 32).
K a e s l e r D. (2010), Weber. Życie i dzieło, Oficyna Naukowa, Warszawa.
K o l a s i ń s k a E. (2011), Kompetencje a rynek pracy i struktura społeczna, [w:] J. G r o t o w -s k a-L e d e r (red.), Wybrane w-spółcze-sne problemy -społeczne i ich rozwiązywanie, „Acta Universitatis Lodzensis”, Folia Sociologica, nr 38, s. 91‒103.
K o l a s i ń s k a E. (2012), Świadomość odpowiedzialnego pożyczania, „Prakseologia”, nr 152, s. 169‒184.
K u r c z e w s k a J. (1997), Technokraci i świat społeczny, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa. M a t y s e k-J ę d r y c h A. (2007), System finansowy – definicje i funkcje, „Bank i Kredyt”, nr 10,
s. 38‒50.
M e r t o n R. K. (2002), Teoria socjologiczna i struktura społeczna, [tłum. E. Morawska, J. Werten-stein-Żuławski], Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
N o r t h D. (1990), Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge Uni-versity Press, New York.
Report Why Financial Capability Matters. Synthesis Report on Canadians and Their Money: A na-tional Sympozium on Finacial Capability held on June, 9‒10, 2005 (2005), Ottawa Policy
Research Initiative, http://www.fcac-acfc.gc.ca/eng/resouces/PDF/SEDI-FCACFin Capabili-ty-eng.pdf, 27.10.2013.
S i m m e l G. (1997), Filozofia pieniądza, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań.
S z y m c z a k M. (red.) (1998), Słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-wa.
T o f f l e r A., T o f l e r H. (2007), Rewolucyjne bogactwo, [tłum. P. Kwiatkowski], Wydawnictwo Kurpisz, Przeźmierowo.
T u r n e r J. H. (2008), Struktura teorii socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. W e s o ł o w s k i W. (1999), Merytokracja, [w:] Encyklopedia Socjologii, t. 2, Oficyna Naukowa,
Warszawa, s. 203‒205.
W o o d r u f f e Ch. (1991), Competent by any other name, „Personnel Management”, No. 23, s. 30‒43.
W r i g h t E. O. (2006), Klasy się liczą, [w:] Współczesne teorie socjologiczne, A. Jasińska-Kania, L. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski (red.), Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warsza-wa, s. 813‒833.
Z n a n i e c k i F. (1984), Społeczne role uczonych, „Biblioteka Socjologiczna”, PWN, Warszawa.
Elżbieta Kolasińska
EXPERT COMPETENCES AND THE VALUE SYSTEM IN THE LIGHT OF THE FINANCIAL CRISIS
Summary. The contemporary financial crisis is a challenge for expert competences and value
systems of various individual and institutional social actors. The aim of this article is the concep-tualization of expert competences in terms of the value system and the financial crisis. The main thesis of this article is the following statement: Expert competences shape social respectability and the authority of experts, provided that they are reliable and responsible. Expert competences, partic-ularly in the economic and financial area in the contemporary crisis, have been put to the test and, at the same time, there has been a collapse of confidence as to the role of experts in this area. In case of denial of certain values, depreciation of expert competences during the financial crisis and after the crisis, some expert competences and the roles of experts have to be redefined.
