Tendencje zmian struktur zatrudnienia w Polsce w latach 90.

Pełen tekst

(1)AkademII Ekonomlcznel w. CiL1IJ 597 2003 ~--------------~~. Anna Piechnik-Kurdziel Katedra. Zarządzania. Zo.oband Pracy. Tendencje zlnian strok · . w Polsce w latach 1. WprowadzenIe Strukturę zatrudnienia należy traktować jako pochodną czej. Stąd punktem wyjścia do jej określenia może być. struktury gospodardefinicja struktury. gospodarczej. Przez strukturę gospodarczą rozumie się zespół elementów oraz zachodzące między nimi relacje i sprzężenia zwrotne właściwe dla danego systemu jako calości [Secomski 1977, s. 232, Dolny, Wiśniewski 1985, s. 241'. Struktura gospodarcza danego kraju odzwierciedla formy organizacji oraz miejsce poszczególnych dziedzin (rodzajów) wytwórczości i wielkości ekonomicznych w całej gospodarce. Złożoność systemu (ukladu), jakim jest gospodarka narodowa, zależy nie tylko od liczby jego elementów, lecz również od sposobu wzajemnych powią zań poszczególnych elementów, zwłaszcza ze strukturami wyższych rzędów (np. w skali międzynarodowej). Powszechnie uznaje się, że rozwój gospodarczy polega na przechodzeniu od struktur niższych do wyższych, czyli prowadzi do komplikacji układu [Dolny, Wiśniewski 1985, s. 24J. Kolejne etapy rozwoju gospodarczego charakteryzują się odmienną, sohie właściWi} strukturą społeczno-gospodarczi}, która ulega ciągłym przekształce niom. Przekształcenia te mają istotny wpływ na dynamikę wzrostu gospodarczego, w szczególności przy przechodzeniu do wyższych stadiów rozwoju. Są one głównym impulsem przyspieszenia owego wzrostu [Dolny, Wiśniewski 1985,s.251· Jedna z ciekawszych interpretacji pojęcia struktury jest następuj'lea: ,,( .. ,) struktura jest sys~ ternem przekształceń. który jako system ma swoje prawa i utrzymuje siC; lub wzbogaca dzięki samej grze swych przekształcell, z tym, ze przekształcenia nic przestępują granicy systemu ani też I. nic wymagaj,! odwołania się do elementów zewnętrznych. Słowem, struktura ma potrójny charakter: całości, przekształceń i samosterowania " [Piaget 1972, s. 331..

(2) AmIO Piec"nik · Kurdz.iel Rola z mian strukll",lin yc h jako czynnika rozwoju społeczno -gospoda rczego jest przedmiotem ro:-;n~ cl!go zainteresowania ekonomistów oraz polityków zatrud nienia i rynku pracy 1Karpillski 1993. KrYIlska. Kwiatkowski. Zarychta 1998. s. 33 i nast .. Malara 19971. Zmiany strukturalne są rozpatrywane i oceniane z rożnych punkt ów widzenia. Do cz~sto analizowanych problemów należy wplyw zmian strukturalnych na proporcje rozwoju poszczególnych dzialów. które z kolei ocenia si, pod Litem nowoczesności gospoda rki. efekt ywnośc i gospodarowania Oraz możliwośc i zaspokajania potrzeb spolcczeóstw~l, w tym potrzeby pracy. Społecznie efektywny rozwój gospodarczy kraju związany jest z optymalnym ukladem proporcji ekonomicznych z punktu widzenia cllugookresowych i bicżqcych celów spolccl.llych. Pożądane tendencje rozwoju osiąga się m.in. przez umiejętne i celowe sterowanie zmianami struktury ekonomi cznej. w tym struktury zatrudnienia b'ldż - szerzej ujmuj'lc - przekształceniami rynku pracy. W literaturze przedmiotu przez strukturę zatrudnienia rozumie si, uclział poszczególnych grup zat rudnionych w ca ło ści zatrudnienia 1Dolny. Meller, Wiśniewski 1990, s. 227, Ołęuzki 1985 , s. 65). Zatrudnienie moi.na rozpatrywać i klasyfikować stosuj'lc różne kryteria . Wyodrębnione grupy zatrudnionych mają ponadto swoje wewnętrzne struktury za leżnie od przyjętego kryterium klasyfikaeji. W rozważaniach i I",daniach prowadzonych w skali calej gospodarki za najważniejsze kryteria klasyfikacji zatrudnienia przyjmuje się: sektorowość. sferę d z iałania (np. działaln ość produkcyjl,">- działy gospodarki narodowej. gałęzie i branże (sekcje i dzialy) przemysiu , roz mie szczenie przestrze nne zatrudnionych (np. według wojew,',dztw) oraz formy wlasności przed s iębiorstw. Kryteriami klasyfikacji wspólnymi zarówno dla analiz makroekonomicznych, jak i mikroekonomicznych. tj . prowadzonych w przedsiębiorstwach, są cechy demograficzno-społec7.l1c (wiek, pleć), poziom wyksztalcenia, wykonywany zawód i s taż pracy zatruunionych. Celem artykułu jest ukazanie tendencji zmian w strukturach zatrudnienia w Polsce w latach 90 . oraz określenie pożądanych kierunków prze kształceń badanych struktur w przyszłości. W badaniach przyjęto założenie (hipotezę), że struktury zatrudnienia odzwierciedlają poziom rozwoju gospodarki i świad czą o jej nowoczesności. Cel badatl realizowano analizując dostępne dane statystyczne w przekroju cz:lsowym oraz obliczone na ich pocIstawie wskainiki struktury i dynamiki. Głównym ż,ródłem analizowanych clanych były Roczniki Statystyczne GUS z lat 90., zaś zastosowanymi metocIami badali - metoda wskaźnikowa i porównania w czasie..

(3) u 'lIdel1cje ::'111;(111 strukTUr :atrudlli('lIill .. .. 2. KlasyfikacJa zatrudnienia w gospodarce narodoweJ W teorii i polityce zatrudnienia (ry nku pracy) naj c7.~śc iej przyjmuje s ię następujące klasy fikacje zatrudnienia : trzyse ktorow'l. funkcjonaln 'l i kwalitatywną IDolny. Meller. Wiśniewski 1990. s. 227 i na sI.. Kozioł. Pocztowski 1988. s. 67 i nasl.). Klasyfikacja trzy sektorowa stanowi najbardziej rozpowszechnione nam;dzie analizy zmia n struktury zatrudnienia . Zostala ona wprowadzona do literatury ekonomicznej przez C. C iarka i A . Fishera jeszcze w latach 30 . Zgod nie z t'l koncepcj,) gospodarkę dzieli s ię na trzy duże sektory: - sektor I. obej muj'lcy rolnictwo. leśnictwo. rybo\{lwstwo i lowiectwo. - sektor II. obej muj'lcy gó rnictwo. pr ze mysł. bud owni ctwo. dost arczanie energii elektryc7.Ilej. gazu i wody. - sektor !II . obej muj"e y transport . handel . administrację. bankowość . edukację. ochronę zdrowia omz pozostałą Jziałalność u s łu gową. Analiza prze kształceli sek torowej struktury zatrudnieni a pozwala formuło wać uogólnienia dotyeZ:lce absorpcji zasobów pracy (chłonności zatrudnienia) w miarę rozwoju spo łec z n o - gos podarc zego kraj u. W y róż nia s ię tr zy glów ne etapy absorpcj i zasobów pracy w gospodarce narodowej. a zarazem kierunki zmian sekto rowej struktury zatrudnienia . Pierwszy ctap c harakteryzuJe s i ę do minowaniem absorpcji przez sektor I. przede wszystkim rolnictwo. w drugim ctapie rozwoju zwiększa się absorpcja zasobów pracy przez przemysł i budownictwo. zaś w trzecim - przez szeroko poję te u s ługi (sektor III). Osiągnięcie wysokiego poziomu rozwoju s połeczno-gos podarc zego danego kraju zw iąza ne jest z dominacj'l absorpcj i zasobów pracy przcz sektor usług i ze stałym wzrostem czynnych zawodowo w tym sektorze gospodarki. Przedstawiony trzysektorowy podział gos podarki uwaje się pows zec hnie za zbyt ogólny. sektory bowiem stanowią ogromne agregaty gospodarcze. St:ld do badali przekształceli strukturalnych wykorl.ystuje s ię ponadto kla syfikację funkcjonalną. obrazującą różnorodność funkcji spełnianyc h w ramach wyróżnio nych sektorów albo - inaczej m ówiąc - ich wewnętrzm) strukturę zatrudnienia. Szczególną różnorodnośei~1 funkcji charakteryzuje się sektor usług. do którego za licza się u s ługi publiczne i prywatne. uslugi konsumpcyjne i gospodarcze. usłu gi nie z~dne i luksusowe . które pod wieloma względami różni'l s ię mi<;dzy sobą·. Klasyfikacja kwalitatywna sprowadza się do grupowania zatrudnionych z punktu widzenia ich cech jakościowych. takich jak: poz iom wyk ształcenia. zawód. specja lność, staż pnlcy czy zajmowane stanowisko (np. kierow ni cze ). W polskiej praktyce staty stycznej odnosZ:lcej s ię do calej gospodarki narodowej naj częśc iej grupuje si ę zatrudnion ych według ' : 2 ZasaJy mCl oc.lyczne podziału l.:urudnjonych w gospodarce narod owej S,I szczeg ó łowo wy ja-. snianc w specjalnych publikacjach i KI,tsyfikacjc.. G ł ów nego lJrz~JlI. Statystycznego z serii Zeszyty. MClt1dyCt.l1c.

(4) Aww Piedmik-Kurd:.iel. - sekcji. dzialów i grup zgodnie z Europcjsk~ Klasyfikac.i~ Dzialalności (EKD)' - pracuj~cy w rolni ctwie. przemyśle. budownictwie. handlu i naprawach. hotelach i restauracjach. transporcie i hlcZl1ości. pośrednictwie finanso wym. obsludze nieruchomości. administracji publicznej i obronie narodowej. edukacji. ochronie zdrowia i opiece socjalnej oraz w pozostalej dzialalności uslugowej. - form (sektorów) wlasności - publicznej i prywatnej . .- wymiaru czasu pracy - pracownicy zatrudnieni w pelnym i nicpelnym • wymIarze pracy. - rodzaju zawanej umowy o pracę - pracownicy stali. sezonowi. zatrudnieni dorywczo. kontraktowi. - grup stanowisk - pracownicy na stanowiskach robotniczych i nicrobotni czych. - zawodów wyuczonych i wykonywanych zgodnie z obowi~IZlIjąq klasyfikacj,! zawodów i specjalności MPiSS. - poziomu wyksztalcenia - pracuj~lcy z wykształceniem wyższym. średnim. zasadniczym zawodowym, podstawowym i nicpclnym podstawowym, - cech demograficznych (pici, wieku itp.) Spośród wymienionych klasyfikacji na uwagę zasluguje grupowanie zatrudnionych wedlug zajmowanych stanowisk na robotnicze lub nierobotnicze , ponieważ dostarcza ono w pewnym stopniu informacji o poziomic kwalifikacji zawodowych pracowników. Do pracowników na stanowiskach robotniczych zalicza się pracowników zatrudnionych na stanowiskach, na których wykonuje się: - czynności skladaj~}ce się na proces techniczny wytwarzania produktów lub świadczenia uslug (wykonywane przez, robotników bezpośrednio produkcyjnych). jak również stanowiska, na których wykonywane są prace pomocnicze i obsluga w zakresie niezbędnym do sprawnego przebiegu procesów produk cyjnych (robotnicy poś rednio produkcyjni) , - czynności mające charakter obslugi, skladaj,}ce się na procesy technolo• glczne . Zatrudnieni na stanowiskach robotniczych dzielą się ponadto na robotników wykwalifikowanych, przyuczonych i niewykwalifikowanych. Do pracowników na stanowiskach nicrobotniczych zalicza się pracowników zajmujących stanowisk" kierownicze, specjalistyczne , samodzielne lub wykonawcze, nie maj~lce charakteru kierowniczego, wymagające specjalistycznego przygotowania na poziomic wyższym lub średnim zawodowym, jak również stanowiska, na których wykonywane są czynności pomocnicze, biurowe i gospodarcze . .\ EKD ma ch<Jrilklcr kla :..y fikacji przedmio towej i jc ~t tlsyslClllalyzowanym zbiorc:.'Ol rodzajów. dzialalnmki spo!cnllo-gos podan.;zyc h wy ~ l~puj:lc y dl w gospodan.:c narodowej. Grupuwani e danych WCtl!ug sekcji. Jzialów j grup wprowadzono do statystyki polskiej I. dniem 1.01.1991 r. l.arz.\lIzcnicm nr 83 Prczc., a Gló\l,.'llc go UfI.J;Ju Statystycznego z dnia 31.12 .1()t)() r. (D/.. llrz. GUS nr~O . pol.1 5 1) ..

(5) ;;< ~. Ę.. "..:?". ~'. -". , -l. Tabela I . Pracujqcy. według. sektorów ekonomicznyc h i sekcji. u s łu g. w latach 1992- 1999 (stan na koni ec roku). iS'. ~. Sektory i sekcje Ogółem. w tys . osób. Ogóle m w % w tym : sektor I sektor II sektor III w tym: - handel i naprav.'y - hotele i restauracje - transport, składowanie i l ącznosc - pośrednicl\\'o fin ansowe - obsługa nieruch o m ości i fi rm - admini stracja publiczna i obrona naroduwa - edukacja - ochrona zdrowia i opie ka spolcczna - pozosta ła działałnoSć u s łu gowa , komuna lna. socjal na i indywidua lna. 1998 3. 1999:0.. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 150 10.9. 14761.2. 14924.0. 14967 .9. 15487.4. 15940.8. 15921. 1. 1569 1.7. 100.0. 100.0. 100 .0. 100.0. 100.0. 100.0. 100.0. 100.0. 26.8 32.0 41.2. 26,7 30.6 42.7. 27.2 30.6 42 .2. 27,0 .105 42.5. 28,2 29,9. 275 295 4.1.0. 17.4 .o8. 8 4.1.8. 27.6 27.6. 12,9. I -'' ,. 5.4 1.9 4.3. '2 , l. 419 •. .-. 44 .8. 125 1.1 6.1 1.3 3.6. 1.1.4. 12,7. I .1 5.6 15 3.9. 1.2. 12 .7 1.2. 5.7 1.7 35. 5.6 1.8 },7. 12.3 1,2 5.4 1.8 3.8. 1.9 5.4 6 .7. -. -. 5.9 6.7. 6 .0 6.7. 2 .6 6.0 6.7. 2.6 5.9 65. 2,7 5.7 65. 2,7 5 .7 6.4. 6.2. 2,6. 2.3. 2.3. OJ. -.-. 2A. 2.3. -n..... 25. 1.3. lA. SA 4 .7. 13.3 1.4 5.3 25 5.0. "-~. ~. ".. ~. ;:, ::::... --. ~. "-. Ę'. 2.8 H. a stan w dniu 30 wrzdnia Źródło: I Dąbrowska. Kuczewska 1998 oraz ob liczenia wJasne na (Xx1slaw ie Roczni ka Statystycznego GUS . Warszawa 1998. s , 123. i Roczn ika. Statystycznego Rzeczpospolitej Po lskiej, GUS. Warszawa 20lX), s , 132 i 133 J,. .. .. '<c:,,' --" -'---.. .-.---~.

(6) AI/Illl. Ph'ch nik-Kurd:.id. Warto z auwa ż yć. że wzrost udziału w zatrudnieniu ogółem pracowników zaj muj4cyc h stanowiska nierobotnie ze oraz robotników wykwalifikowanych oznacza Poż 'ldar14 popraw<; struktury zawodowo-kwalifikacyjnej zatrudnionych w gos podarce narodowej .. 3. Prsekształcenla struktur satrudnlenla wpolsklel gospodarce Procesow i tran sformacji gospodarki polskiej t ow arzyszą dość widoczne pr ze kszt ałc enia struktury zatrudnienia . Pr ze kształcenia te dot yczą struktury zatrudnienia rozpatrywanej w szc ze gó lności według wyróż niony c h trzec h scktorów ekonomicznych. ga łę z i przem ys łu i sekcji u s łu g, form własności przedsiębiorstw (jednostek gospodarczych ) oraz poz iomu wyks ztałcenia pracujących JCzajka ł 997 . Witkowsk i 1996J . Analizuj,!c aktualne struktury zatrudnienia w Polsce nale ży mi eć św iad o m ość. że " I one w du ży m st opniu dziedzi ctwem scentralizowanego systemu s poł eczn o-gos podarc zego sprzed prze ł omu lat 1989/ 1990 . Jak wcześniej wspomniano. podstawo w,! strukturą o kre ś laj ącą poziom nowoczesności gospodarki jest struktura sektorowa pracuj,!cych . W 1999 r. bylo w naszym kraju ok. ł 5 692 tys. pracujących. w tym w sektorze rołniczym 4334 tys . osób, czyli 27 .6%. w sektorze prze mysło wym 4342 tys . (co daje te ż ok . 27,6%) oraz ponad 70 ł6 tys. pracuj,lcych (tj . prawic 45%) w uslugach. Przek sz tałc e nia struktury zatrudnienia w Poł sce według sektorów ekonomi cznych w łat ac h 1992- 1999 obrazują dane w tabeli I, natomi ast jej porów nanie z krajami Unii Europejsk iej przedstawia tabela 2. Tabela 2. Strukrura zalrudnicnia wedlug sektorów w Polsce i Unii Europejskiej (w %) Z alcżn e. od Judzi. Polska 19% UE 1992. Sektor gospodarki. rolniczy. przemysłowy. us łu gowy. 26.0. 29,0. 44.0. 5.9. 30.8. 63 ,1. Zródlo: ]Glowacka 1995].. Jak wy nika z tabel ł i 2, w Pol sce w porównaniu do krajów UE znacznie większy od setek pracujqeych przypada na sektor rolniczy, a du żo mniejszy na sektor szeroko poję t yc h u s łu g . Pomimo ba rdzo zb liż.onego ud zia łu pracujijcych w przemy ś le w c alo śc i zatrudnienia w Polsce (29.O'Yc.» i w Unii Europejskiej (30 ,8%), w strukturze ga łęz iowej - wewnętrznej łub funkcjo nałn ej - tego sektora wyst<;pują istotne rMnice . W Połsce wyi.szy jest udzial zatrudnienia w takich gałęziach, jak przemysI spożywczy. przem ys ł ł ek ki. a tak że mineralny. drzewno-papierniczy i me-.

(7) Tl'mJellC.jt> :millll struklllr :.atrl/dnh'lIia .... talurgiczny; zaś zdecydowanie niższy w przemyśle elektromaszynowym i w przemyśle wysokiej techniki ICzajka 1997. Karpiński 19961 . W Polsce przemysi jako sektor wykazuje jeszcze spore zacofanie. St'ld w rządowym programie polityki przemysiowej na najbliższe lata (tj . do 2010 L) zalożono kontynuowanie jego restrukturyzacji galęziowej). Restrukturyzacja ta uwzględnia w pierwszym rzędzie rozwój galęzi decydujących o bezpieczeń stwie energetycznym i obronnym kraju oraz sektory .. wysokiej szansy". obejmujące przcmysly świadcz;wc o nowoczesnośc i gospodarki - wysokiej i ultrawysokiej techniki . Do tych ostatnich zalicza s ię prlemysly : lotniczy. samochodowy środków automatyki: sprzętu i aparatury medycznej. aparatury pomiarowej. nieelektrycznej: maszyn i urz"dzeli elektroenergetycznych. optyczny. farmaceutyczny. elektroniczny. środków informatyki. metali nicżelaznych IKarpiliski 1993. Malara 19971 . Ros nący udzial pracującyc h w sektorze uslug w gospodarce Ix,lskiej wskazuje na korzystny prouslugowy kierunek przemian strukturalnych (zob. tabela I l. Mimo to sektorowa struktura zatrudnienia w Polsce jest nienowoczesna. nadal można mówić o utrzymuj"cym si, zacofaniu . W porównaniu z krajami () rozwiniętej gospodarce rynkowej (pOL tabela 2) róż nica w poziomic zatrudnienia w sferze usług sięga średnio ok. 20 punktów procentowych. W niektórych rodzajach (sekcjach) usług. jak np. slużba zdrowia. profesjonalne usługi biznesowe. handel. w Polsce i w krajach Unii pracuje podobny odsetek ogółu zatrudnionych: mniejszy odsetek pracuje w Pol sce w usługach finansowych. hotelarskich. gastronomicznych i telekomunikacyjnych . natomiast np . w edukacji zatrudnienie w Polsce jest wy ższe nii. w Unii Europejskiej. Po 1990 L szczególnie prężnie rozwijajq s ię u nas uslugi handlowe. bankowe i finansowe. transportowe i turystyczne. tworzqc duże zapotrzebowanie na odpowiednio przygotowane kadry. Sektor uslug w Polsce naJeży również do tych dziedzin gospodarki. w których najszybciej dokonały się przemiany wlasnościowe IDąbrowska. Kuczewska 19981 . Warto zaznaczyć. że uslugi to miejsca pracy mniej kapitałochlonne. glównie dla osób z wyższym wykształceniem. dla kobiet oraz z możliwością bardziej elastycznej organizacji czasu pracy. Struktura sektorowa oraz funkcjonalna (galęziowa) naszej gospodarki będzie w dalszym ciągu unowocześniana. Przewidywane zmiany majq polegać na zbliżeniu jej do struktur krajów rozwiniętych oraz zwiększeniu konkurencyjnośc i polskiego przemysiu. S zacuje się. że liczba zatrudnionych w sektorze rolniczym i przemysłowym może zmniejszyć się w Polsce do 20 IO L ok. 1,3- 1.6 mln osób (z tego 0.7-0.8 mln w rolnictwie. 0 .2 mln w sektorze paliwowo-energetycznym i 0.4 mln w tradycyjnych galęziach przemysiu cięi.kiego). Najwięcej nowych miejsc pracy ma powstać w profesjonalnych usilIgach biznesu. w slul.bie zdrowia. ochronie środowiska. usługach finansowych. edukacji (glównie w szkolnictwie wyższym). w hotelarstwie. gastronomii i turystyce. wspomnianych przemy-.

(8) :miall strukt/lr :mrl/{/nitllitl .... slach wysokiej techniki oraz przy obsludi.c autostrad ICzajka 1997. Karpiń s ki 19961· Od 1993 L więcej ni ż polowa pracuj'lcych w naszym kraju zatrudniona jest w firmach prywatnych (por. tabela 3). W 1997 r. udzial pracującyc h \V sektorze prywatnym wynosiI 68.2'if, w porównaniu z 45. I % w roku 1990 r. Wzrasta równi eż poziom samozatrudni en ia (por. tabela 4) . W 1999 L bylo w Polsce ok. 5588 tys. (tj . ok 36% ogólu pn.eujqcych) pracodawców i pracuj'leych na wlasny rachunek. co stanowilo o ponad 26% w ięcej ni ż w roku 1990 . Jednak w i ększo~ć firm prywatnych to male. niezbyt stabi lne zak ład y zatrudniajqce do 20 pracownik ów. Mimo znacząco rosnqcych w latach 1993- 1999 odsetek prac uj ącyc h z wyż szy m i policealnym omz śred nim zawodowym wykształceniem. nadal znaczną część pracujących w naszej gospodarce stanow ią osoby o nisk im poziomic wyksz tałcenia. W 1999 L bli sko połowa (48.6%) prac uj ącyc h miala wy ksztalcenie zasad nicze zawodowe i podstawowe. a tylk o co trzy na sty pracujący posiadal wykształcenie wyższc (pOL tabela 5). Tabela 5. Prac ując y wedlug poziomu wyksztakcnia w lalach 1993-1999 (w listopadzie w procentach) Wy szczególnienie. Ogóle m w. 1994. 1995. 1996. 1997. 1995. 1999<1. IIKl.O. IIKl !l. I. m.o. 100l.0. IllU.O. IIXlil. 100.0. 7. 1. II .1. 11 .4. 11.6. 12.0. DIl. 13 ,4. 19 .9. -"7(iJ-". 282 6.0 34.0. 28,8 61 345. 29:; 6. 1 34.6. 312. 32.9. 27.9 6.0 335. 33,3. 22:;. 21 2. 202. 185. 16 .9. 15.1. Iym: •. - wyZS7.C. - polkcalnc oraz średnie lechnict.nc i 7.JWOUOwe - średnie ogóJnoksztalcijcc - l.usadnicze zawodowe - podslawowe i niepclnc po.KiSlilW()We aW. 19<)3. 7.7 26.1. 392. 7.1. IV kwartale. Źródło : obliC7..cnia wla1'nc na podslawic Roczn ików Stat yslycznych GUS. War1'laWa 1996. s .. 125 i 1998. s. 128 oraz Roczników Sl:uyslycznyc h Rzcczpospolitcj Polskiej. GUS . Warszawa. 1999 , s. 128i 2000 . s. 129.. Poziom wykształcenia jest istotnym elementem potencjalu kwalifikacyjnego pracowników i czynnikiem o kreślającym ich status na rynku pracy. Posiadanie wyższego wykształcenia oznac za mniej sze ryzyko zostania bezrobotnym i m ożliwość uzy sk iwania wyj.szych zarobków (dochodów ). Z wiciu badań wynika również. że w ostatnich latach coraz bardziej wyraźnie zarysow uje s ię u nas zróżnicowanie wynagrodzeń pracow ników um yslowych i fizycznych oraz w 7.alcżności od poziomu posiadanych kwalifikacji . co oznacza. że wynagrodzenie staje s ię materialml zachęq do ich podwyższania. Wplyw poziomu wykształcenia na poziom zarobków szczególnie wyrażnie obserwuje.

(9) AI1'1(l Pit!chnik -Kurd:iel s ię. w odniesieniu do osób z wyższym wykształceniem zatrudnionych w sektorze prywatnym ICzajka 19971 O stopniowej poprawie struktury zawodowo-kwalifikacyjnej zatrudnionych w polskiej gospodarce świadcz,! również dane z tabeli 6.. Tabela 6. Pr<.ll'uji.1CY na stanowi skach robolniczYI.,·h i Ilit>robotniczych w latach !9l)O , 1995 oraz 1<./97- 1999 (p r zeci~tnic w roku) Wy szc ,.('glllnie nie Og6łcm w. tys. móh w tym : .. .' [;IlHJwi.~ka rohotnicZc.: .. stanowiska nlc['oholni czl'. Ogółem. \\' {;l w tym:. ..' SlllIlOwiska robollli Cl.~ •. sIanowisk a nit.'flllxJtnil'l.c. 1990. Il)l)). 1997. 19l)X. 191)9. SS·I) .7 5435.4 34nXJ. 15n5. 1 42045 ))«(1.6. Sńll.X. X790 ,O. 4947.6 3724.2. 4942 ,X lX41.2. X269J 45265 .H42.8. ](XI.O. 615. 1(Xl.O 56.0. IIXI.n 51.11. 3~5. 44)1. 43.0. IIKI .n 56.1 43 ,K. 1lKI.n 54.7 45 J. Źn')dło: obliczenia wła snc lIa podslaw ic ROt.' znik6w Slal yslyanydl GUS . WarSI. ;iWa 1996. s . 127. i 1 (1) ~, s. 135 oraz Roczn ików Slatystycznych Rzeczpospolitej Pols!';icj , GUS. W'lrsziiwil 1999 ,. s. 1.1 5 i 2000 ,S . 136 .. Wynika z nich, ż.e coraz więccJ osóh pr3cuje na stanowiskach nierobotniczych. a coraz mniej na slanowiskach robotniczych. W 1999 r. pracujący na stanowiskach nicrobotni czych stanowili ok . 45.3 % ogółu zatrudnionych w porównaniu z 385% w roku 1990 . W tym samym czasie (1990- 1999) odsetek pracującyc h na stanowiskach robotniczych obnii-yl się z 61.5 % do 54.7 % łącz nego zatrudnienia w podmiotach objętych s latystyką GUS. Dwie kolejne analizowane struktury zatrudnienia w naszej gospodarce, tj. struktura pracujących według wymiaru czasu pracy (por. tabela 7) i struktura pracujqcych według płci (tahela 8) w całym badanym okresie nic wykazywały znaczących zmian . Skala niepełnego zatrudnienia u nas w kraju w latach 1990-1999 mieściła s ię w przedziale 8.2% (najniższy odsetek w roku 1992) do 9.5 % (najwyższy odsetek odnotowany w roku 1999) . Warto nadmienić. że w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej skala niepełnego zatrudnienia. zatrudnienia sezonowego i dorywczego oraz liczba pracowników kontraktowych wyraźnie i szybko rosną. Odsetek kobiet prac ujących w polskiej gospodarce kształtował się w badanym okresie średnio na poziomic ok. 46%, zaś mężczyzn wynosił prawic 54 %. Dane te św iadczą O stosu nkowo wysokiej aktywności zawodowej pol skich kobiet, ale jednocześnie trzeba zaznaczyć. że sytuacja kobiet na rynku pracy jest dużo trudniejsza ni ż mężczyzn (częściej s~ bczrobotne. otrzymuj;l niższe wynagrodzenia itd.).

(10) -"-;;:l ,. "'. ". Tabe la 7. Pracujący w niepełnym wymiarze czasu (niepel nozatrudnieni) w la tad1 1990- 1999 (stan na koniec roku). ~.. WyszClc~óJnjcnic. 19'1O. 199 1. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998". 1999". Ogólc:m w tys . osób w (\'m: • - niepelnoz3lrudnieni l tego: emeryci i renci ści. 974 1.0. 890 1.8. 8513.6. 8509.0. 8933 .0. 8923.4. 9045.6. 9 153 .0. 90753. 8456 .8. Ogó łem. 396.4. 695.3 327. 1. 702.0 303.9. 76 1.4 3 12.4. 774.3 303.6. 839.0 322.9. 807.9 316.0. 8 14.5 3 15.5. 799.6 265.6. 100.0. 100 .0. 100.0. 100.0. 100.0. 100.0. 100.0. 100.0. 100.0. 100.0. 8.9 4.4 (49.9). 8.8 4.5 (50 .41. 8.2. 8.3 3.6 (43.31. 85. 8.7. 9.3. 35. 3.4. 3.6. 09.2). (38 .5). 9.0 35 (38.71. 9.5 3. 1. (4) .0 ). 8.8 3.5 (39.1). 862.7 430.4. w%. niepełnozatrudnieni. z tego: emeryci i. renci śc i. "-. --.--~. 787.2. w tvm: •. -. ""--.. 3.8 (47.0). 03 .2 J. a stan w d niu 30 wrzcsnia. ".. ,. --.. "~.. ". Źródło: o bliczenia w ł asne nil podst:\wie Roczników Statystyczny~h GUS. \Vars1.<łwa 1996. s . 128 i 1998. s. 129 or.lZ Rocznika Statystycznego. Rzeczpospolitej Polskiej. GUS. Warsz,'lv.·a 21XXJ. s. 138.. Tabela 8. Pracujący wedlu g pic i w latach 1990-- 1999 (stan na kon iec roku) w procenIach Wyszczególnien ie Ogółem. 199 1. 1992. 199.'. )994. 1995. 1996. 1997;1. 1 998~. 1999:'. 100.0. 100 .0. 100 .0. 100.0. 100.0. -t- 100.0. 100.0. 100.0. I(J(J.O. 45 .2. 45 .6. 45.9. 46.8. 46.4. 46.'. 46 .6. 46.6. 46.9. 54 .8. 54.4. 54.1. 53.2. 53.6. 53.8. 53.4. 53.4. 47 .2 ., 8 ). 1990 100.0. +. w tym:. - kobiety -. .. ... męzczyzm. .... 53. 1. a stan w dniu 30 wrlcSnia Źród lo: obliczenia własne. na podstawie Roczników Statystycznych GUS. Warsza wa J 996. s. 112 i 1998. s. J 29 oraz Rocznika SI3t)'sl)'(.·z nego Rzeczpospolitej Pol skiej. GUS. Warszawa 2C)(X). s. 130.. .a.:t:-",,_c'. ... <,,<~:" ~.

(11) 4. Uwagi. końcowe. Przeprowadzona analiza struktur zatrudnienia dostarcza przesłanek do prognozowania dalszych zmian w tych strukturach. W prognozowaniu tym uwzględnić nalei.y bliższ~ i dalsz" perspektywę czasu prognozy. Za kryterium pod/jału tego czasu można przyj'l(' moment rormalnego whlczenia polskiej gospodarki do Unii Europejskiej. Wówczas ta bliższa perspektywa oznacza 3-5 lal. zatem dalsz,! perspektywę wi'lzac należy z antycypowaniem zjawisk w przekształcaniu struktur zatrudnienia, które nast"pią po tym wh)Czeniu. Celem osiągnięcia standardów unijnych, w najbliższym czasie powinno dojść do zdecydowanej poprawy sektorowej struktury zatrudnienia w naszej gospodarce, co wymaga znacznego przemieszczenia zasobów pracy do sfery szeroko pojętych usług i radykalnego zmniejszenia zatrudnienia w polskim rol•. •. metwIc ,. Kolejnym istotnym i pilnym zadaniem w procesie integracji z UE staje się unowocześnienie gałęziowej struktury naszego przemysłu. Restrukturyzacja tego sektora gospodarki powinna iść w kierunku likwidacji gałęzi przestarzałych, zaliczanych do przemy s łu ciężkiego, na rzecz rozwijania gałęzi wysokiej technik i i technołogii. Koniecznym przemieszczeniom i redukcjom zatrudnienia w polskiej gospodarce powinny towarzyszyć korzystne zmiany struktury zawodowo-kwalifikacyjnej, przejawiające się zdobywaniem nowych szeroko profilowanych zawodów i coraz wyższym poziomem wykształcenia pracujących. W najbliższych latach należy się liczyć z utrwalaniem tendencji wzrostu poziomu wykształcenia już zatrudnionych i zatrudnianych pracowników. Wnosić można, że na razie wzrost ten będzie raczej o charakterze ilościowym, co wyrażać się będzie formalnie więks"l liczbą lat nauki tych pracowników. Na znaczące jakościowe zmiany, które identyfikować należy z treścią wiedzy nabywanej w trakcic nauki, oczekiwać można dopiero po kilku łatach runkcjonowania reformy polskiego systemu edukacyjnego. Dotychczasowy system bowiem, w poł'łczeniu z dziedzictwem centrałnie zarządzanej gospodarki do roku ł990, edukował pracowników o stosunkowo niskim poziomie wykształ cenia (głównie na poziomic zasadniczej szkoły zawodowej) , Ilościowe zmiany poziomu wykształccnia pracuj'lcych uwarunkowane są choćby odnotowanym pozytywnym faktem gwałtownych wzrostów liczby studentów oraz objęciem całej młodzieży kształceniem na poziomic średnim. Zatem zaobserwowane w przeprowadzonych badaniach zmiany struktury zatrudnienia w aspekcie omawianego kryterium, tj. poziomu wykształcenia, będą się nadal utrwalać. Perspektywa odleglejsza, o której wspomniano, oznacza potrzebę omawianych zmian w aspekcie jakościowym . Interpretować je należy jako konieczność dostosowywania wiedzy i umiejętności pracowników do wymagali, które stawia system gospodarki rynkowej. Otwartość tego systemu z perspektywy gospodarowania zasobami pracy odnosi się do procesu ich globałizacji. Jedną.

(12) , :miall struktur :mrud"ie"ia, ... z istotnych cech tego procesu jest ułatwienie przepływu ludności nic tylko w ramach krajowych, ale i międ zy narodow yc h rynków pracy. Konsckwencj 'llych ułalwiell będzie to. że osoba o jakościowo niższym kapitak intelektualnym przegra starania o pracę z pracownikiem o większym zasobie illlelektualnym. W prognozie dalszych zmian w strukturze zatrudnienia należy ponadto przewidywać utrwalanie s ię tendencji racjonalizacji poziomu zatrudnienia i uelastycznienia jego form w przedsiębiorSlwach jako następstwa wdrażania nowych technik i technologii wylwarzania oraz wiciu zmian organizacyj nych. Oczekiwać zatem należy. że polskie przeds iębiorslwa . aby utrzymać konkurencyjną pozycję na rynku i ch",c sprostać wyzwaniom integracyjnym z U nią E uropejską musz'l wdrażać wspomniane innowacje. a tym samym racj on alizować i uelastyczniać zatrudnienie. Proce sy te z reguły oznaczają redukcję zatrudnienia orLlZ IHlsilanic s ię zjaw iska zatrudniania w niepcłnym wymiarze czasu pracy. jak również zatrudniania na czas ściś le określony czy wręcz zawierania z pracownikami kontraktów określających zadania do realizacji. Z wcześniej sygnalizowanych przewidywalI co do zmian w strukturze zatrudnienia warto na zakOllczenie wycksponow<lć kwestię wypic",nia przez osoby lepiej wykształcone tych pracuj'Icych. kt órzy nie rozwijaj~ swoich kwalifikacji zawodowych. Rozwój len interprelować należy zarówno jako doskonalenie już posiadanych kwalifikacji. jak równicż j<lko przekwalifikowanie i zmiany specjalności . Zmiany le " I ccch" śc iśle ł:ICZ,lCą się z systemcm rozwiniętej gospodarki rynkowej. Nasza gospodarb. zmierzająca w kierunku takiego syslemu, napotykać będzie na podobne problemy gospodarowania zarządzania zasobami pracy jak w krajach z tradycjami gospouarki rynkowej. W śród nich do rangi najważniej szego problemu ekonomicznego i społecznego urasta obecnie bezrobocie. Notowane w nim n aj ni ższe udziały bezrobotnych z wyższym wykształceniem i najwyżs ze udziały bezrobotnych znajni ższ ym wykształceniem wskazują kierunki polityki edukacyjnej pailstwa . \ch realizacja oznacza pozytywne przek sz lałcenia w strukturze zawodowo-kwalifikacyjnej zatrudnionych w polskiej gospodarce. Nic oznacza to jednak rozwiązania wspomnianego problemu. Okazuje się bowiem. że racjonalność ekonomiczna nie gwarantuje racj o nalności spo łecznej . której wyrazem jest stan równowag i syslemu społecznego. Literatura Czajka Z . I 1997 1, Rynek pracy {/ system t'dllkm j i, "Praca i Zl.Ibci',pie czcnic Społeczne", nr 3. Di.lbrow sb A .. Kuczew ska L. [ l 99H]. Za trlull/il'lI i/' Hi .\fer:'l' IIs/ug w (Jkn~ J il' lral/ .~r(Jrl11mji .~y.\'t('mOlV()j, "Polilyka Społeczna", nr X. Dolu y E .. MC-Ilcr J.. Wi snicwSKi z . 11990). Zllry,'i !,olityki :.olr/ul" in/ia , PW E. WarsZ;lw.1. Doln y E .. Wisniewsk i Z. 119H51. Ef(''''l'IIfY polityki :.mf/lcll,;clI;a, UMK , Toruń. G łowacka. J. 119Y5[, T,,/Uh'wjc na rynku pracy Hi krajach Ull ii Europl'jski(>j, .. Go spodarka Narodowa", nr 5..

(13) AIII/a. Piechłlik ~ Kllrd:i(.' 1. Karpilbki A., 11 9961. I)(',"-,pektyu'y zmił UJ 110 ry"ku pracy \I' okn:.'iie 110 1"0/.:.112010. "Rynek Pracy", nr 7. Karpi lb Ki A. 1199] I, Pogors:cl1il' hroll :o\\,(',; strukwry w "r:'l~ my.':;h) ]w/s kim , .. Kontrola Palb t wowa". nr 5. K o z io ł L., Pocztowski A. 11 9X81, GOJI'odanJ\l ,tlllic 7.(I.\"o"a/11; pmt:y, AE w Krakow ie, Krakt'lw. Kry!'lska E.. , Kwi;'ltkowski E., Zaryc hta H.11 998 ], Polityka pWiJ1Wa /la rynku pracy 1\ ' Polsce IV latach d:..il'wię(d : it' siąlych , ,.Raport JPiSS" , lPi SS, Warszawa, nr 12 . Ma lara Z. 11 997]. R('.HrllklllrY: (I(.ja ",,;':('I1I,r.\'/" , ,.Ekonomika i Orga nizacja Przedsi("hiorstwa··. nr 5. Olę dl. k i M . [19851. Za t rud II i CI/ ie ,\ "jm!t' c: lI;e r(/( jOf/a /l1f . Prupo z.r cja wJl'óld: ;a t(lll ia . In stytut Wydawniczy Zw i:)zków Z<lwodowydl. Warszaw;.1. Piaget J. ( 1972] . Slruktllra{;:m. PW N, Wmszawa. Rocznik Statystyc zny i 1996]. G US. Warszawa, Rocznik Statystyczny 11 998 1, GUS, Warszawa. Roczni k S t :ll y s t yl~ z n y R z(,cl pos po lit~j Polskiej r 19991 , GUS, W:lrszl.lw;l. Roczn ik Statystyc zny Rzecz pospo lilej Pol skit:j r20001, GUS, Warszawa. Sccolllski K,[ 1977 J, Polityka ,\"jJO/(oCZ-1W -t.'IWIIOlllic:'lI tl, PWE. Warszawa , Witkowski J , 11996 1. Pot/sUI WOli 'l ' [('I/{It' lILjt' IIl1 rynkll procy h ' ok,,(,,"ie Irtlll.\fOrJIuu:;i. " Pr~l ca i Zabez picczr:nic Społeczne", nr 4.. Tendencles Towards Change In Employmenl Slruclures In Poland In Ihe 1990s In Ihis arlide Ihe aUlh or di sc ll sses and cV;lluaccs changes in Ihe empl oy mcnl stru elUrc whkh have aCI,:om pan ieu lhe sys temie changes (transfo rmatio ns) in the Połish economy in the 199(h. In particular. the auth or cxamines employment structurcs acc ordind lo scctors ol'. the econo my, branches or industry. for ms ol' cnterprisc ownC'rsh ip. (he status of working individllals, their sex and Icvel of educ:.uioll . Thc aUlhor begins her empirical rc sc;u ch by defining the cmploymcnt slructurc and offering a classification ot' Ihe working population empl oycd in the national economy. The author ('oncludes her article with a forecast ot' furthc r ch.;mges in Ihe employment struclure in Poland's markct economy anu a discuss ion ol' thc cou ntry's prospcc ts for ac('csion lo the EU in the near ruture ,.

(14)