Piotr Kardela
Powstanie i działalność
Stowarzyszenia Polskich
Kombatantów w USA w świetle
materiałów wywiadu cywilnego
Polski Ludowej
Echa Przeszłości 15, 145-169
P io tr K a r d e la
I n s t y t u t P a m ię c i N aro d o w e j D e le g a tu r a w O ls z ty n ie
POWSTANIE I DZIAŁALNOŚĆ STOWARZYSZENIA
POLSKICH KOMBATANTÓW W USA W ŚWIETLE
MATERIAŁÓW WYWIADU CYWILNEGO
POLSKI LUDOWEJ
Słowa kluczowe: em igracja polska n a Zachodzie, S tany Zjednoczone Am eryki Pół nocnej, kom unistyczny wywiad, kom batanci, Polonia am erykańska
Key words: Polish em igration to th e West, U nited S tates of Am erica, com m unist intelligence, veterans, Polish com m unity in th e USA
W y w iad c y w iln y P o ls k i L u d o w e j1, a k ty w n ie i sz e ro k o ro z p ra c o w u ją c y po 1945 r. p o ls k ie u c h o d ź stw o n ie p o d le g ło śc io w e n a Z a c h o d z ie 2, sw o im z a i n t e r e s o w a n ie m o p e ra c y jn y m o b ją ł m ię d z y in n y m i śro d o w isk o S to w a r z y s z e n ia P o l s k ic h K o m b a ta n tó w 3. R o z p ra c o w a n ie S P K o d b y w a ła się g łó w n ie w r a m a c h
1 Na temat działań wywiadu cywilnego PRL zob. Z. Siemiątkowski, Wywiad a władza
PRL. Wywiad cywilny w systemie sprawowania władzy politycznej, Warszawa 2009.
2 Na temat działań wywiadu cywilnego komunistycznej Polski wobec emigracji politycznej i Polonii od 1945 do ok. 1970 r. zob. np.: A. Paczkowski, Wywiad cywilny Polski komunistycznej
1945-1989. Próba ogólnego zarysu, „Zeszyty Historyczne” 2005, z. 152; Aparat bezpieczeństwa wobec emigracji politycznej i Polonii, red. R. Terlecki, Warszawa 2005; S. Cenckiewicz, Oczami bezpieki. Szkice i materiały z dziejów aparatu bezpieczeństwa PRL, Kraków 2004, s. 17-245;
J. Lencznarowicz, Rola Towarzystwa „Polonia” w polityce PRL wobec Polonii w krajach zachod nich, „Przegląd Polonijny” 1996, z. 1 (79); K. Tarka, Mackiewicz i inni. Wywiad PRL wobec
emigrantów, Warszawa 2007; P. Machcewicz, „Monachijska menażeria”. Walka z Radiem Wolna Europa 1950-1989, Warszawa 2007. Szczególne miejsce wśród wydawnictw odnoszących się do
tematu inwigilacji przez wywiad polskiego uchodźstwa niepodległościowego po zakończeniu II wojny światowej zajmuje reprint wydawnictwa MSW z 1962 r. Polska emigracja polityczna.
Informator, wstęp S. Cenckiewicz, Warszawa 2004.
3 Na temat SPK szerzej zob.: Cztery lata pracy Stowarzyszenia Polskich Kombatantów
w W. Brytanii 1945-1949, Londyn bd; SPK. Dziesięć lat służby 1946-56, Londyn 1956; Dwadzie ścia pięć lat Stowarzyszenia Polskich Kombatantów, Londyn 1971; T. Kondracki, Historia Sto warzyszenia Polskich Kombatantów w Wielkiej Brytanii 1946-1996, Londyn 1996; ibidem, Pol skie organizacje kombatanckie w Wielkiej Brytanii w latach 1945-1948, Warszawa 2007;
s p r a w y o b ie k to w e j o k r y p to n im ie „U lik ”4. M a te r ia ły z g ro m a d z o n e w w a r s z a w s k im a r c h iw u m IP N d o ty c z ą c e S P K z g r u p o w a n e s ą w k ilk u to m a c h a k t te jż e sp ra w y . P r o b le m a ty k a t e r e n u a m e r y k a ń s k ie g o ( S ta n y Z je d n o c z o n e i K a n a d a ) n ie z o s ta ła je d n a k ta m w y o d rę b n io n a 5. W a k ta c h z a w a r to c a łą w ie d z ę b e z p ie k i n a t e m a t S P K . C h o ć j e s t to m a t e r i a ł n ie s p ó jn y 6, to ź r ó d ła te u z n a ć n a le ż y z a c e n n e , ty m b a rd z ie j że w d o ty c h c z a so w y c h p u b lik a c ja c h n a t e m a t p o ls k ic h k o m b a ta n tó w n a Z a c h o d z ie p r o b le m a ty k a ro z p ra c o w a n ia t e goż ś ro d o w is k a p rz e z k o m u n is ty c z n y w y w ia d c y w iln y n ie b y ła s z e rz e j p r e z e n to w a n a 7. A n a liz a a k t w y w ia d u cyw ilnego P R L w in te re s u ją c y m z a k re sie u p r a w n ia do w n io sk u , że najw ięcej m ie jsc a pośw ięcono w n ic h re je s tra c ji genezy, p o w s ta n ia i w m in im a ln y m s to p n iu p o czątk o m S P K , o b e jm u ją c o k re s od d ru g ie j połow y l a t c z te rd z ie s ty c h do d ru g ie j połow y l a t sz e ść d z ie sią ty ch . G ro m a d z o n e d o k u m e n ty b y ły n ie ja k o z b ie ra n e n a z a s a d z ie w y łą c z e n ia ic h z a k t s p ra w d o ty czący ch ogólnie p o lsk iej e m ig ra c ji żo łn ie rsk ie j w p a ń s tw a c h Z a ch o d u 8.
5 lip c a 1945 r. so ju sz n ic y P o ls k i c z a s u II w o jn y ś w ia to w e j - W ie lk a B r y t a n i a i S ta n y Z je d n o c z o n e - co fn ę ły u z n a n ie le g a ln e m u rz ą d o w i R P w L o n d y n ie 9, ro z p o c z y n a ją c d e m o b iliz a c ję P o ls k ic h S ił Z b ro jn y c h n a Z a c h o d zie. W te d y to p o ja w iły się p ie rw s z e in ic ja ty w y tw o r z e n ia w o p a rc iu o p o l s k ic h ż o łn ie rz y w z a c h o d n ie j E u ro p ie o rg a n iz a c ji k o le ż e ń sk o -sp o łe c z n y c h . P rz o d o w a li w ty m c z ło n k o w ie p e r s o n e lu P o ls k ic h S ił P o w ie trz n y c h , tw o rz ą c S a m o p o m o c L o tn ic z ą . P ó ź n ie j, w r a m a c h W o jsk L ą d o w y c h P S Z , u tw o rz o n o S a m o p o m o c W o jsk a , z k tó r e j - po I Z je ź d z ie D e le g a tó w te j o rg a n iz a c ji w m a ju 19 4 6 r. - p o w s ta ło w L o n d y n ie S to w a rz y s z e n ie P o ls k ic h K o m b a ta n P. Kardela, Powstanie Stowarzyszenia Polskich Kombatantów w Stanach Zjednoczonych, „Nie podległość” 2001/2002, t. LI, s. 107-168; ibidem, Stanisław Gierat 1903-1977. Działalność spo
łeczno-polityczna, Szczecin 2000, s. 181-470; B. Łaszewski, Z wojskowych szeregów do życia cywilnego. Historia powstania pierwszych pięciu lat działalności Stowarzyszenia Polskich Kom batantów 1945-1950, New York 1984.
4 Fakt ten pierwszy ustalił S. Cenckiewicz, zob. Udział aparatu bezpieczeństwa PRL
w drugiej kampanii remigracyjnej (1955-1957) [w:] Aparat bezpieczeństwa wobec emigracji...,
s. 241.
5 Akta dotyczące rozpracowania SPK w ramach sprawy obiektowej krypt. „Ulik”, zob. IPN BU 0236/67, t. 1-5.
6 Jako przykład można tu podać, iż obok siebie w aktach sprawy znajdują się dokumenty odnoszące się do różnorodnych aspektów aktywności polskiej emigracji żołnierskiej po 1945 r. IPN BU 0236/67, t. 1, Sprawozdanie z działalności Tymczasowego Zarządu Brukselskiego Koła SPK, Bruksela, 30 III 1947; ibidem, Odpis nt. SPK we Włoszech poczyniony z doniesienia tajnego informatora ps. „Andrzej”, 4 X 1947; ibidem, Odpis z charakterystyki mjr. Opel-Nowaka - prezesa ZG SPK oprac. przez tajnego informatora ps. „Tomka”, 15 X 1947; ibidem, Notatki nt. SPK - Samopomocy Wojska na terenie okupowanych Niemiec oprac. przez informatora ps. „Włodek”, 11 XI 1946, 19 XI 1946 i inne.
7 Tadeusz Kondracki opracowując swoje w/w książki o emigracji żołnierskiej po II wojnie światowej i SPK nie korzystał z zasobów archiwum IPN. Z kolei kiedy opracowywałem biografię prezesa SPK w USA, S. Gierata, IPN jeszcze nie istniał.
8 IPN BU 0236/67, t. 1-5.
9 Szerzej zob. np. K. Tarka, Na marginesie polityki. Wycofanie uznania dla rządu polskiego
tó w 10. I s to tn y m a s p e k te m to w a rz y s z ą c y m o rg a n iz a c ji S P K b y ły d z ia ła n ia B ry ty jc z y k ó w z w ią z a n e z p o w o ła n ie m w m a ju 1946 r. P o lsk ie g o K o rp u s u P rz y s p o s o b ie n ia i R o z m ie s z c z e n ia 11, j a k ró w n ie ż p ro w a d z o n a p rz e z k r a jo w y c h k o m u n is tó w k a m p a n ia r e e m ig r a c y jn a w o b ec b y ły c h ż o łn ie rz y P S Z 12. W p ra w d z ie S P K w S ta n a c h Z jed n o c z o n y c h zaczęło o rg a n iz o w a ć się d o p iero od c z e rw c a 1952 r., b y f o rm a ln ie p o w s ta ć w c z e rw c u 1953 r .13, to je d n a k ju ż w c z e śn ie j ż o łn ie rz e , k tó rz y w a lc z y li p o d c z a s II w ojny, p rz y b y w a ją c z E u ro p y do A m e ry k i p o d e jm o w a li p ró b y s tw o r z e n ia w ła s n e j o rg a n iz a c ji14. Ic h d z ia ła n i a b y ły m o n ito ro w a n e p rz e z k o m u n is ty c z n y w y w ia d , w o c en ie k tó re g o S ta n y Z jed n o czo n e b y ły o b s z a re m sz czeg ó ln ie w a ż n y m w ry w a liz a c ji „sił p o k o ju ” z „ z a c h o d n im im p e r ia liz m e m ”.
J e d n y m z is to tn y c h pow odów , k tó r y w p r z e k o n a n iu k o m u n is tó w k w a lifi k o w a ł S P K do k o n tr o li o p e ra c y jn e j, b y ła r z e k o m a d z ia ła ln o ś ć b y ły c h p o ls k ic h ż o łn ie rz y n a rzecz o b cych c z y n n ik ó w — w s k a z y w a n o t u w z a je m n ą z a le ż n o ść S P K od P K P R . „ K ie ro w n ic z a k lik a e m ig ra c ji p o lsk ie j - p is a n o - z d a w a ła so b ie s p ra w ę z teg o , że w r a z z f o r m a ln ą lik w id a c ją P S Z , t r a c i s w ą g łó w n ą m a te r ia ln o - p o lity c z n ą b a z ę . D la te g o te ż c z y n iła w sz e lk ie z a b ie g i i s ta r a n i a , a b y od ro czy ć t e r m in d e m o b iliz a c ji. »D w ójka« lo n d y ń s k a i II O d d z ia ł [gen. W ła d y s ła w a ] A n d e r s a w e W ło sze ch , p o s u w a ł się n a w e t do f a b r y k o w a n ia f a ł sz y w y c h d o k u m e n tó w i m e ld u n k ó w , b y le b y p r z e k o n a ć A n g lo sa só w o b lis k im n ie b e z p ie c z e ń s tw ie b o lsz e w ic k im . O p ó r d o w ó d z tw a P S Z i k u n k ta to r s tw o r z ą d u b ry ty js k ie g o w p ły n ę ły n a o d ro c z e n ie t e r m i n u ro z w ią z a n ia P S Z . O s ta te c z n ie z a r z ą d z e n ie o d e m o b iliz a c ji z o sta ło w y d a n e p rz e z W a r O ffice d o p iero 23 s ty c z n ia 1947 r .” W e d łu g r o z e z n a n ia k o m u n is ty c z n e g o w y w ia d u , m o ż liw e go do o d c z y ta n ia w c y to w a n y m d o k u m e n c ie , d o w ó d ztw o P S Z n a Z a c h o d z ie n ie o m ie sz k a ło w obec ta k ie g o ro z w o ju s y tu a c ji w y k o rz y s ta ć d la celów a n ty k o m u n i s t y c z n y c h fo rm o r g a n iz a c y jn y c h s tw o r z o n e g o p r z e z B ry ty jc z y k ó w P K P R . P o w o d e m m i a ł a b y ć c h ę ć d a ls z e g o u t r z y m a n i a m a s ż o łn ie rs k ic h w fo rm a c h p a r a m ilita r n y c h , z o rg a n iz o w a n y c h w r a m a c h obozów, z z a c h o w a n ie m z rę b ó w b y ły c h fo rm a c ji w o jsk o w y ch . P o ls k i o ś ro d e k p o lity c z n y w L o n d y n ie c h c ia ł p rz e z to , z d a n ie m k o m u n is ty c z n e g o w y w ia d u , j a k n a jd łu ż e j
10 Szerzej na temat Samopomocy Wojska, podobnej inicjatywy w łonie 2. Korpusu Polskiego i powołaniu SPK, zob. T. Kondracki, Polskie organizacje kombatanckie..., s. 126-135; P. Kardela,
Stanisław G ierat., s. 163-164, 181-196; B. Łaszewski, Z wojskowych szeregów., s. 15-19.
11 Szerzej o PKPR: J. Morawicz, Demobilizacja Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i W. Leitgeber, Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia w świetle dokumentów brytyj
skich [w:] Mobilizacja uchodźstwa do walki politycznej 1945-1990, red. L. Kliszewicz, Londyn
1995, s. 1-67; A. Zaćmiński, Emigracja polska w Wielkiej Brytanii wobec możliwości wybuchu
III wojny światowej 1945-1954, Bydgoszcz 2003.
12 S. Cenckiewicz, Od pierwszej reemigracji do drugiej reemigracji. Aparat bezpieczeństwa
PRL wobec polskiej emigracji politycznej w latach 1944-1956 [w:] Polska emigracja polityczna. Informator, s. V-XLIV.
13 P. Kardela, Powstanie Stowarzyszenia.; tenże, Powstanie SPK w Stanach Zjednoczo
nych, „Przegląd Polski” - dodatek do „Nowego Dziennika”, 13 X 2000.
14 Idem, Przyczynek do historii powstania SPK w Stanach Zjednoczonych, „Przegląd Pol ski” - dodatek do „Nowego Dziennika”, 11 II 2000.
u tr z y m a ć p o d k o n tr o lą z d e m o b iliz o w a n y c h , w c e lu w y k o r z y s ta n ia ic h do p r o p a g a n d y s k ie ro w a n e j p rz e c iw P o lsc e L u d o w ej. S to s u n e k do P K P R o ś ro d k a „ lo n d y ń sk ie g o ” m ia ł się z m ie n ić , g d y ż to K o rp u s , j a k s tw ie rd z a n o , p rz e ją ł z a s a d n ic z e fu n k c je P S Z , s ta ją c się k o n ty n u a c ją w ro g iej w obec k o m u n iz m u p o lity k i „p o lsk ie g o ” L o n d y n u 15. „ R e a k c y jn e k ie ro w n ic tw o e m ig ra c ji p o lsk iej - p is a n o d a le j w c y to w a n y m d o k u m e n c ie - lic z ą c się z ty m , że P K P R j e s t o rg a n iz a c ją o c h a r a k te r z e p rz e jśc io w y m , p o s ta r a ło się, b y ju ż w r a m a c h P K P R p o w s ta ła n o w a o r g a n iz a c ja p a r a m i l i t a r n a o c h a r a k te r z e s ta ły m . O r g a n iz a c ją t ą j e s t S to w a rz y s z e n ia P o ls k ic h K o m b a ta n tó w ”16. K o m u n iś c i n ie d a w a li w ia r y o fic ja ln ie fo rm u ło w a n y m c elo m o rg a n iz a c ji ż o łn ie r s k ie j17. „S P K w y s tę p u ją c fo rm a ln ie ja k o o rg a n iz a c ja s p o łe c z n a , sa m o p o m o c o w a - p o d a w a n o - s ta w ia w rz e c z y w isto śc i p r z e d s o b ą z u p e łn ie in n e cele, a m ia n o w ic ie : a) d a ć o p a rc ie m a so w e rz ą d z ą c e j k lic e e m ig ra c y jn e j, b) u tr z y m a ć m a s ę z d e m o b iliz o w a n y c h ja k o p rz y s z łe k a d r y e w e n tu a ln ie w z n o w io n y c h S ił Z b ro jn y c h e m ig ra c ji, c) s ta ć się b a z ą w e r b u n k o w ą im p e r ia lis ty c z n y c h a r m ii i w y w ia dów .” W z w ią z k u z p o w y ż sz y m w y w ia d m o n ito ro w a ł s y tu a c ję w e w n ę tr z n ą w S P K , p ro w a d z ą c m .in . e w id e n c ję p o sz c z e g ó ln y c h o d d z ia łó w k ra jo w y c h , ś le d z ą c n i e k o r z y s tn y d la s ie b ie r o z r o s t lic z e b n y o r g a n iz a c ji i je g o rozw ój w k r a ja c h - j a k to u jm o w a n o - „ z a o c e a n ic z n y c h ”. B e z p ie k a p o s tr z e g a ła d z ia ła ln o ś ć S to w a rz y s z e n ia ja k o in ic ja ty w ę s z k o d liw ą w obec re a liz o w a n e j k a m p a n ii re e m ig ra c y jn e j. „ S P K - p is a n o - b e z p o ś re d n ie p rz e d łu ż e n ie P o ls k ic h S ił Z b ro jn y c h j e s t s ie d lis k ie m d z ia ła ln o ś c i n a jb a rd z ie j r e a k c y jn y c h k ó ł e m ig ra c ji p o lsk ie j u s iłu ją c e j p r z y p o m o cy te j o rg a n iz a c ji stw o rz y ć b a z ę d la k ie ro w n ic t w a k lik i lo n d y ń s k ie j. S P K s t a r a się e w id e n c y jn ie u ją ć w s z y s tk ic h b[yłych]
15 Na potwierdzenie takich stwierdzeń przedstawiano szereg przykładów. Oto one: „a) Sztab Główny PSZ został zamieniony na Inspektorat Generalny PKPR z gen. Kopańskim (dawnym szefem Sztabu Głównego) na czele, b) miejsce II Oddziału i VI Oddziału stworzono tzw. Komisję Dokumentacyjną i Historyczną, na czele których stanęli ppłk Marian Zimna, jeden z kierowników II Oddziału II Korpusu we Włoszech oraz płk Zarębski, jeden z kierowników wywiadu PSZ na terenie Francji w 1944, c) rozwiązane PSZ zostały rozmieszczone w obozach, zachowując formy organizacyjne b. formacji wojskowych ze starymi nazwami, np. I Grupa Dywizyjna gen. Maczka, II Grupa Dywizyjna gen. Szyszko-Bohusza itp., jednostki te były podzielone na grupy brygadowe, baony itd. d) na czele tych dywizji i brygad stało dawne dowództwo polskie z oficerami oświatowymi, emigracyjnymi, finansowymi itd. Ściślejsze podpo rządkowanie PKPR Anglosasom przejawia się w tym, że obok Inspektoratu Generalnego istniał Sztab Doradców brytyjskich (Advisor Staff), który bezpośrednio podlegał War Office. Podobne sztaby doradcze istnieją na szczeblach dywizji i brygad, a każdy obóz obok dowódcy polskiego posiada także dowódcę brytyjskiego”. IPN BU 0236/67, t. 2, P.K.P.R. - S.P.K., 1950, mps. O niechętnym stosunku niektórych żołnierzy PSZ na Zachodzie do PKPR, zob. A. Zacmiński,
„Oporni” w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie (1946-1949), [w:] Z dziejów Polski i emigra cji (1939-1989). Księga dedykowana byłemu Prezydentowi RP Ryszardowi Kaczorowskiemu, red.
M. Szczerbiński, T. Wolsza, Gorzów Wielkopolski 2003, s. 251-261. 16 Ibidem.
17 Zob. np. Statut Główny Stowarzyszenia Polskich Kombatantów Uchwalony w dniu
20 maja 1946 roku na I Walnym Zjezdzie Delegatów SPK, zmieniony w dniu 20 czerwca 1947 roku na II Walnym Zjezdzie SPK oraz w dniu 15 sierpnia 1950 roku na III Walnym Zjezdzie SPK, Londyn 1950.
ż o łn ie rz y P S Z c e le m w y k o r z y s ta n ia ic h w p rz y sz ło śc i d la celów w o jsk o w y ch . S P K u r a b i a p r z y pom o cy o d p o w ie d n ie j p r o p a g a n d y sw o ic h czło n k ó w w sz c z e p ia ją c w n ic h n ie n a w iś ć do P o ls k i L u d o w ej i c z y n ią c z n ic h n a r z ę d z ie a g r e s y w n y c h p la n ó w im p e r ia liz m u a n g lo s a s k ie g o . N ie k tó r z y c z ło n k o w ie S P K w sp o só b b a rd z ie j lu b m n ie j z a m a s k o w a n y p r o w a d z ą ro b o tę w y w ia d o w c z ą i k o n trw y w ia d o w c z ą , w s p ó łp ra c u ją c c z ę sto z o ś ro d k a m i w y w ia d o w c z y m i ró ż n y c h p a ń s tw i m ie jsc o w y m i o r g a n a m i p o licji”18. P o w o d e m r o z p r a c o w a n ia p rz e z w y w ia d P R L w s z y s tk ic h o rg a n iz a c ji w o j sk o w y c h i cy w iln y c h , s tw o rz o n y c h p rz e z e m ig r a n tó w ś ro d k o w o e u ro p e js k ic h , z a w s z e b y ła r z e k o m a d z ia ła ln o ś ć d y w e r s y jn a i s z p ie g o w s k a 19. T a k było i w p r z y p a d k u S P K , s k u p ia ją c e g o osoby, j a k o c e n ia n o , z d o ln e w k a ż d e j c h w ili do p o n o w n eg o c h w y c e n ia z a b r o ń czy p o d ję c ia a k ty w n y c h d z ia ła ń p rz e c iw P o lsc e L u d o w ej. O ile z a te m P K P R m ia ł b y ć „ p e w n ą f o rm ą u tr z y m a n i a ofice ró w i ż o łn ie rz y w s k u p ie n iu , b a rd z ie j p rz y s to s o w a n y c h do w a r u n k ó w p o w o je n n y c h ”, d a ją c ą „ rz ą d o w i b r y ty js k ie m u m o żliw o ść fo rm a ln e g o w y w ią z a n ia się z u m ó w m ię d z y n a ro d o w y c h ”, to r o z r a s ta ją c e się S P K m ia ło b y ć w z a m y ś le „ rea k c y jn eg o ” o ś ro d k a p o lsk ieg o w L o n d y n ie , liczącego się z lik w id a c ją P K P R , o r g a n iz a c ją p o lity c z n ą o c h a r a k te r z e s ta ły m . T a k a o rg a n iz a c ja , z d a n ie m k o m u n is ty c z n y c h a n a lity k ó w , r a z że s ta n o w iła „ m a so w e o p a rc ie » rządzącej« k lik i e m ig ra c y jn e j”, d w a - b y ła k u ź n ią „ p rz y sz ły c h k a d r e w e n tu a ln ie u z n a n y c h sił z b ro jn y c h e m ig r a c ji”, m o ż liw ej do w y k o r z y s ta n ia w r a z ie e w e n tu a l n eg o k o n f lik tu zb ro jn e g o o ra z tr z y - b y ła b a z ą w e r b u n k o w ą „ im p e ria lis ty c z n ej a r m ii i w y w ia d ó w ”. P o d a n e do p u b lic z n e j w ia d o m o śc i cele o rg a n iz a c y jn e S P K , ta k ie j a k ch oćby d z ia ła ln o ś ć sa m o p o m o c o w a w ś ró d z d e m o b iliz o w a n ej b r a c i ż o łn ie rs k ie j, u z n a w a n o z a k a m u fla ż celów rz e c z y w isty c h . P is z ą c o lid e ra c h , p a tr o n a c h czy u k r y ty c h m o c o d a w c a c h S P K , w s k a z y w a n o n a jc z ę śc iej g e n e ra łó w : W ła d y s ła w a A n d e r s a , S ta n is ła w a K o p a ń s k ie g o i T a d e u s z a B ór- K o m o ro w sk ie g o . A n a liz u ją c s k ła d y p e r s o n a ln e k ie ro w n ic z y c h g re m ió w S to w a r z y s z e n ia w p o sz c z e g ó ln y c h k r a ja c h Z a c h o d u , z a u w a ż a n o : „ W y s tę p u ją t u ci s a m i lu d z ie , k tó r z y o d g ry w a li p ie r w s z o r z ę d n ą ro lę w w y w ia d z ie s a n a c y j n y m , p r z e d 1939 r., w »dwójce« P S Z i A n d e r s a p o d c z a s w o jn y i po w o jn ie w in n y c h s ie c ia c h w y w ia d o w c z y c h p ro w a d z ą c y c h d z ia ła ln o ś ć n a K r a j”20. 18 IPN BU 0236/67, t. 2, P.K.P.R. - S.P.K. Jakby potwierdzeniem tego były ustalenia wywiadu w latach następnych, jakoby „członkowie SPK są częstokroć werbowani do armii obcych, np. na Bliskim Wschodzie około 100 członków SPK byłych żołnierzy PSZ wstąpiło pod kierownictwem kpt. Malanowicza do armii arabskiej. Rekrutuje się także do armii tureckiej, syryjskiej, do armii Pakistanu itd.”. Zob. też: IPN BU 0236/67, t. 3, Charakterystyka obiektu „Stowarzyszenie Polskich Kombatantów”, oprac. Czesław Wójcik, starszy referent Sekcji II Wydz. II Dep. VII MBP, Warszawa, 18 IV 1953.
19 Zob. Polska emigracja polityczna.; S. Łukaszewicz, Federacja jako zagrożenie. Działa
nia wywiadu PRL wobec polskich federalistów na Zachodzie po drugiej wojnie światowej, „Pa
mięć i Sprawiedliwość” 2008, nr 1, s. 349.
20 Jako dowód tej tezy wskazywano działaczy SPK, będących uprzednio oficerami Sztabu Głównego II Oddziału i VI Oddziału Naczelnego Wodza, a mianowicie pułkowników: Kazimierza Iranek-Osmeckiego, Janusza Bokszczanina, Stanisława Gano czy Stanisława Mayera. Zob. IPN BU 0236/67, t. 1, Obiekt Stowarzyszenie Polskich Kombatantów /SPK/, bdm, s. 2.
K o n s e k w e n tn ie te ż p rz e z k o le jn e l a t a p o d n o sz o n o a s p e k t w y k o r z y s ta n ia S P K „ d la celó w w o jsk o w y c h ”. P is a n o o ty m aż n a d to w y ra ź n ie : „S P K ja k o b e z p o ś r e d n ie p rz e d łu ż e n ie P S Z j e s t s ie d lis k ie m n a jb a r d z ie j r e a k c y jn y c h k ó ł e m i g ra c ji p o lsk ie j u s iłu ją c e j p rz y pom o cy te j o rg a n iz a c ji stw o rz y ć b a z ę d la k ie ro w n ic z e j k lik i lo n d y ń s k ie j. S P K s t a r a s ię z e w id e n c jo n o w a ć w s z y s tk ic h b [y ły ch ] ż o łn ie rz y P S Z w c e lu w y k o r z y s ta n ia ic h w p rz y sz ło śc i d la celów w o jsk o w y c h . P r z y p o m o cy o d p o w ie d n ie j p r o p a g a n d y S P K u r a b i a sw o ich czło n k ó w w s z c z e p ia ją c w n ic h n ie n a w iś ć do P o ls k i L u d o w e j i c z y n i z n ic h n a r z ę d z ie a g re s y w n y c h p la n ó w im p e r ia liz m u a m e r y k a ń s k ie g o ”21.
P ie r w s z ą w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h p o ls k ą o rg a n iz a c ję k o m b a ta n c k ą , s k u p ia ją c ą b y ły c h ż o łn ie rz y II w o jn y ś w ia to w e j, złożył g e n . S ta n is ła w K w a ś n ie w s k i22. P o w s ta ła o n a w 1947 r. w N o w y m J o r k u , p rz y jm u ją c n a z w ę Z w ią z e k Ż o łn ie rz y P o ls k ic h D ru g ie j W ojny Ś w ia to w e j. O rg a n iz a c ja t a n a w ią z a ła k o n ta k ty ze S to w a rz y s z e n ie m W e te ra n ó w A rm ii P o ls k ie j, k tó re g o k o m e n d a n te m g łó w n y m b y ł J a n D ec23. P r z e d m io te m ro z m ó w p rz e d s ta w ic ie li o b u s to w a rz y s z e ń b y ła s p r a w a n ie u c h ro n n e g o i - j a k się p o c z ą tk o w o w y d a w a ło - trw a łe g o z je d n o c z e n ia w y siłk ó w o rg a n iz a c y jn y c h . W k o n s e k w e n c ji ty c h rozm ów , 2 2 p a ź d z ie r n ik a 1948 r. o rg a n iz a c ja g e n . K w a ś n ie w s k ie g o w s t ą p iła do SWAP, p rz y jm u ją c n a z w ę P la c ó w k i n r 1. G e n e r a ł u p rz e d n io o trz y m a ł od w ła d z w e te r a ń s k ic h p rz y rz e c z e n ie , że - j a k s a m n a p is a ł - „ n a n a jb liż s z y m W a ln y m Z je ź d z ie D e le g a tó w SW A P b ę d z ie m ó g ł b y ć w n ie s io n y w n io s e k
21 Wskazywano tu zwłaszcza teren Wielkiej Brytanii, gdzie wg informacji wywiadu: „w ramach i przy pomocy SPK organizuje się szkolenie kadr dywersantów. Na terenie Anglii w lutym 1949 r. - pisano dalej - został stworzony Ośrodek Specjalnego Szkolenia, którego zadaniem jest wyszkolenie kadr dywersantów i szpiegów rekrutujących się spośród członków SPK. Ośrodek stworzony został z inicjatywy Związku „cichociemnych” skupiającego w swych szeregach b. skoczków i kurierów zrzucanych w czasie okupacji do Kraju. Ośrodkiem tym kieruje płk Sosabowski i gen. Pełczyński. Szkolenie ma odbywać się w Domu Kombatanta w Londynie”. IPN BU 0236/67, t. 1, Obiekt Stowarzyszenie..., s. 3-4.
22 O gen. Stanisławie Kwaśniewskim zob. np. T. Kryska-Karski, S. Żurakowski, Generało
wie Polski Niepodległej, Warszawa 1991, s. 119; Polski słownik biograficzny, t. XVI, s. 343.
Zanim gen. Kwaśniewski zorganizował własną organizację kombatancką, 28 czerwca 1945 r. współtworzył w Nowym Jorku wraz z Leopoldem Obierkiem, profesorami Janem Kucharzew- skim i Oskarem Haleckim Związek Obrony Niepodległości Polski, posiadający aspiracje do reprezentowania Polaków o poglądach niepodległościowych osiadłych w USA, którego był preze sem. Zob. W. Piątkowska-Stepaniak, Polska w Nowym Jorku. Idee, spory, nadzieje emigracji
politycznej w latach 1940-1990, Opole 2012, s. 51, 58.
23 SWAP był pierwszą w USA organizacją żołnierzy polskich. Założyli go w maju 1921 r. byli ochotnicy „Armii Błękitnej” gen. Józefa Hallera podczas swego pierwszego zjazdu w Cleve land. Nie licząc członkiń tzw. Pomocniczego Korpusu Kobiet, liczba członków SWAP z począt kiem II wojny światowej sięgała blisko 4,5 tys. SWAP miał znaczącą pozycje w strukturach Kongresu Polonii Amerykańskiej, o czym świadczy fakt, iż na zjeździe założycielskim KPA obecnych było ok. 70 przedstawicieli władz i placówek tegoż Stowarzyszenia. SWAP było organi zacją majętną, gdyż posiadało kilka Domów Weterana, wczasowe polanki, liczne kluby i bary oraz kilka schronisk dla swoich inwalidów i seniorów. Zob. szerzej: T. Lachowicz, Weterani polscy
w Ameryce do 1939 roku, Warszawa 2002; tenże, Działalność Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce w latach 1921-1994, „Weteran Jubileuszowy 1921-1996”; tenże, Dla ojczyzny ratowania... Szkice z dziejów wychodźstwa polskiego w Ameryce i inne, Warszawa 2007.
o ta k ie u z u p e łn ie n ie k o n s ty tu c ji SWAP, że p o s ta n o w ie n ia p o d d a ją c e n o w y ch czło n k ó w 5 -le tn ie j p ró b ie n ie b ę d ą o d n o sić się do ż o łn ie rz y d ru g ie j w o jn y ś w ia to w e j, o rg a n iz u ją c y c h się w o d d z ie ln y c h p la c ó w k a c h ”. Z a r z ą d G łów ny SW A P w N o w y m J o r k u zg o d ził się ta k ż e n a u tw o rz e n ie je s z c z e p rz e d W a l n y m Z ja z d e m s p e c ja ln e g o O k r ę g u n r X III n a c a łe S t a n y Z je d n o c z o n e , w k tó re g o s k ła d w c h o d ziły b y p la c ó w k i ż o łn ie rz y II w o jn y św iato w ej. P ow odo w a n e to było k o n ie c z n o śc ią ro z w in ię c ia n a te r e n ie a m e r y k a ń s k im „sp ecjaln eg o p ro g r a m u ideow ego d la P o lsk i, czego SW A P ja k o o rg a n iz a c ja a m e ry k a ń s k a , w ty m s a m y m s to p n iu czynić n ie m o g ła ”. K w a ś n ie w s k i p la n o w a ł p o w ią z a n ie p la c ó w e k O k rę g u X III ze św ia to w y m S P K z k ie ro w n ic tw e m w L o n d y n ie . T re ść ta k ic h u s t a l e ń p o tw ie rd z ił p ó ź n ie j b io rą c y u d z ia ł w ro z m o w a c h r o tm is tr z S ta n is ła w D w o re c k i - je d e n p ó ź n ie jsz y c h lid e ró w P la c ó w k i n r 2 0 1 24. W y w iad c y w iln y P o lsk i L u d o w ej o rie n to w a ł się w a k ty w n o ś c i i z a m ia r a c h K w a ś n ie w sk ieg o . W n o ta tc e z n a jd u ją c e j się w a k ta c h s p r a w y o b ie k to w e j k r y p t. „U lik ”, p o d a w a n o , że g e n e r a ł r e p r e z e n tu ją c sw o ją o rg a n iz a c ję „ p ro w a d z i o b e c n ie p e r t r a k t a c j e z z a r z ą d e m g łó w n y m S P K w s p ra w ie w s tą p ie n ia z w ią z k u do S P K . W w y p a d k u p o m y śln e g o z a ła tw ie n ia s p ra w y w /w z w ią z e k s ta n ie się o d d z ia łe m S P K ”25.
W ła d z e SW A P n ie z a m ie r z a ły re a liz o w a ć zło żo n y ch o b ie tn ic . O b a w ia ły się z a g a r n ię c ia p rz e z now o w s tę p u ją c y c h czło n k ó w m a ją tk u sw ojej o r g a n iz a cji. K w a ś n ie w s k i ro z u m ia ł te obaw y, d la te g o z a w c z a s u w y s u n ą ł w s p o m n ia n ą k o n c e p c ję s tw o r z e n ia O k rę g u X III SW AP, k tó r y to p o m y sł w m o m e n c ie r e a l i zacji e lim in o w a łb y d o s tę p n o w y c h czło n k ó w o rg a n iz a c ji w e te r a ń s k ie j do m a j ą t k u SW A P i u tr ą c ił z a r z u ty o je g o „ z a g a rn ię c iu ”. Z t a k ą p ro p o z y c ją K w a ś n ie w s k i z a m i e r z a ł w y s tą p ić n a X W a ln y m Z je ź d z ie D e le g a tó w SW A P w D e tr o it z a p la n o w a n y m n a 2 8 - 3 0 m a ja 1949 r .26 W z jeźd zie w D e tr o it s z a n s ę n a u re g u lo w a n ie p o w y ż sz y c h s p r a w u p a t r y w a ła ta k ż e lo n d y ń s k a c e n t r a l a S P K , p r z e w id u ją c a w ie lk ą fa lę w y ja z d ó w b y ły c h p o ls k ic h ż o łn ie rz y z E u ro p y do U SA . D la te g o n a z ja z d t e n p rz y b y ł p rz e d s ta w ic ie l Z a r z ą d u G łó w n eg o S P K w L o n d y n ie k p t. B o le s ła w Ł a sz e w - s k i27. P e e r e lo w s k a b e z p ie k a ś le d z iła te w y d a r z e n ia z u w a g ą . O d n o to w a ła a k ty w n o ś ć Ł a s z e w s k ie g o w A m ery c e. U s ta le n ia w ty m z a k r e s ie p o cz y n io n o w o p a rc iu o in fo rm a c je u z y s k a n e od a g e n ta o p s e u d o n im ie „ U k ro n ”28. W y jazd Ł a s z e w s k ie g o do U S A n a ro z m o w y ze SW A P b y ł p r z e d s ta w io n y p o n a d to p o p rz e z i n n ą re la c ję - oto je j tre ś ć : „ p re z e s S P K Ł a s z e w s k i w m a ju b.r.
24 P. Kardela, Przyczynek do historii... .
25 IPN BU 0236/67, t. 2, Obiekt, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów. Wspomniana zasada pięciu lat związana była z ograniczeniem dotyczącym wstępujących do SWAP nowych członków w ich ubieganiu się o zasiadanie we władzach naczelnych SWAP. Zapisana w konsty tucji stowarzyszenia, dla byłych żołnierzy II wojny wydawała się nieporozumieniem, czy wręcz niczym nie uzasadnioną dyskryminacją.
26 P. Kardela, Przyczynek do historii... .
27 B. Łaszewski, op. cit., s. 28-29; Archiwum Zarządu Głównego Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce (dalej: AZGSWAP), Księga Protokołów Zarządu Głównego, Protokół
n a ty c h m ia s t po z e b r a n iu Z a r z ą d u G łó w n eg o , a je s z c z e p r z e d w a ln y m z ja z d e m S P K - o d la tu je s a m o lo te m do U S A , g d zie s p o ty k a się z [Z b ig n iew em ] W o ły ń sk im , k tó r y w y je ż d ż a ta m ż e , t j . do U S A , w b ie ż ą c y m m ie s ią c u . M a ją o n i p r z e p ro w a d z ić ro z m o w y ze Z w ią z k ie m W e te ra n ó w ( a m e ry k a ń s k ic h ), k tó r a to o rg a n iz a c ja liczy p o d o b n o p ó łto r a m ilio n a c z y n n y c h czło n k ó w i m a b yć o rg a n iz a c ją b a rd z o p r ę ż n ą , d o b rz e z o rg a n iz o w a n ą i z a s o b n ą . O baj p a n o w ie m a j ą m ie ć m a n d a t u p o w a ż n ia ją c y ic h do z o r g a n iz o w a n ia „ s k rz y d ła ” S P K . O b e c n ie p rz e b y w a ją c y w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h [M ichał] P a n k ie w ic z j e s t z ię c ie m d r. [K a ro la ] B u r k e p o t e n t a t a trz ę s ą c e g o c a łą p r a s ą P o lo n ii A m e ry k a ń s k ie j, coś w ro d z a ju m in ia tu ro w e g o G o e b b e ls a p r a s y p o lsk ie j - e m ig r a c y j n e j”. W s p o m n ia n y p o r. W o ły ń sk i b y ł w ó w cz as in w a lid ą w o je n n y m , k a w a le r e m V i r t u t i M ilita r i, d z ia ła c z e m S P K z b liż o n y m do W ła d y s ła w a S z u la , ró w n ie ż z m ie rz a ją c e g o , n ie z a le ż n ie od S P K , do z a g o s p o d a r o w a n ia p r z e je ż d ż a ją c y c h do U S A p o ls k ic h k o m b a ta n tó w 29. P e e r e lo w s k i w y w ia d w ty m s a m y m c z a s ie a n a liz o w a ł t a k ż e k w e s tię w p ły w ó w b y ły c h ż o łn ie rz y P S Z n a g ru n c ie a m e r y k a ń s k im . W sz e d ł w p o s ia d a n ie d o n ie s ie n ia a g e n tu r a ln e g o n a t e m a t p rz e b ie g u X Z ja z d u SW A P w D e tro it, o p a rte g o n a re la c ji oso b y w y ra ź n ie n ie c h ę tn e j - j a k p is a n o - „ z w o le n n ik o m A n d e rso w c ó w ”. B e z p ie k a z a r a z e m z d o b y ła in fo rm a c je n a t e m a t z a b ie g ó w Ł a- sz e w sk ie g o i K w a ś n ie w s k ie g o n a rz e c z d o p u s z c z e n ia k o m b a ta n tó w do w ła d z w e te r a ń s k ic h . I n f o r m a to r p rz e c iw s ta w ia ł - j a k się w y ra z ił - „ fra k c ję ” z w ią z a n ą z o so b a m i k o m e n d a n ta D e c a i a d i u t a n t a g e n e ra ln e g o SW A P L e o p o ld a K r z y ż a k a , m a ją c ą r e p r e z e n to w a ć p o g lą d y i m e to d y d z ia ła n ia R a d y P o lo n ii A m e r y k a ń s k ie j, a w ię c u t r z y m a n i a o g ra n ic z e ń w o b ec ż o łn ie rz y II w o jn y św ia to w e j in n e j o rie n ta c ji, k tó re j p o g lą d y w y r a ż a ł J a n T y r k a z D e tro it, g o to w y - j a k p is a ł in f o r m a to r - p ó jść „ n a p a s k u k o m b a ta n tó w lo n d y ń s k ic h z g en. K w a ś n ie w s k im n a c z e le ”. „C zęść te j d ru g ie j g r u p y - z a u w a ż a ł in f o r m a to r - z d ą ż a ła ra c z e j po lin ii K o n g re s u P o lo n ii [A m e ry k a ń s k ie j], c h o ciaż s a m jej p rz y w ó d c a , J a n T y rk a , la w iro w a ł, n ie ch c ą c się n a r a z ić m ie jsc o w e m u »D zien- n ik o w i P o lsk ie m u « , w ro g ie m u o so b ie p r e z e s a K o n g re s u - K a r o la R o z m a r k a ”. In f o r m a to r z re la c jo n o w a ł d z ia ła n ia K w a ś n ie w s k ie g o i Ł a sz e w sk ie g o , a w y ja ś n ia ją c is to tę s p o ru , p r z e k a z y w a ł, iż ch o d ziło o to , „ab y A n d e rso w c o m p r z y z n a n e z o s ta ły n a ty c h m ia s t m ie js c a w z a rz ą d z ie g łó w n y m i a b y k o n s ty tu c ja s to w a r z y s z e n ia z m ie n io n a z o s ta ła w t e n sp o só b , że A n d e rso w c y w s tę p u ją c do p la c ó w e k SWAP, u p r a w n ie n i b y li do w s z y s tk ic h u rz ę d ó w n a ty c h m ia s t, g d y ty m c z a s e m k o n s ty tu c ja SW A P p rz e w id u je , że d e le g a ta m i n a Z ja z d i u r z ę d n i k a m i S to w a rz y s z e n ia m o g ą b y ć czło n k o w ie, m a ją c y z a s o b ą 5 l a t p r z y n a le ż n o śc i do S to w a r z y s z e n ia ”. U ż y te w d o n ie s ie n iu s fo rm u ło w a n ia w s k a z u ją , że ic h a u to r w y w o d ził się lu b b y ł z w ią z a n y ze ś ro d o w is k ie m s ta ro p o lo n ijn y m . W y ra ź n ie zad o w o lo n y b y ł z f ia s k a s t a r a ń K w a ś n ie w s k ie g o i Ł a sz e w sk ie g o . „Z ab ie g i o s p e c ja ln e p rz y w ile je d la A n d e rso w c ó w - p o d a w a ł - k tó ry c h p r z y
28 IPN BU 0236/67, t. 2, Wyciąg agenta ps. „Ukron” (był członkiem Koła SPK nr 117 w Wielkiej Brytanii) dot. wpływów politycznych w SPK, 4 IV 1949, mps.
ja z d do A m e ry k i w licz b ie 18 0 0 0 z a p o w ia d a n y b y ł p rz e z d e le g a c ję lo n d y ń s k ą ro z p o c z ą ł ju ż w N o w y m Y o rk u g e[n .] K w a ś n ie w s k i, b ę d ą c y ju ż p e łn o p ra w n y m c z ło n k ie m S to w a rz y s z e n ia [W e te ra n ó w A rm ii P o lsk ie j] i d e le g a te m n a zjazd. Z a b ie g i te p rz e d s ię w z ią ł n a p o s ie d z e n iu K o m isji P o p r a w e k K o n s ty tu c ji, k tó r a o b ra d o w a ła w N o w y m Y o rk u w ty g o d n iu p o p rz e d z a ją c y z ja z d d e tr o ic k i.” I n f o r m a to r ze sz c z e g ó ła m i p r z e d s ta w ił sp o só b a r g u m e n ta c ji K w a śn ie w sk ie g o , d o ty c z ą c y p o d d a w a n y c h p o d z a s ta n o w ie n ie p rz e w o d n ic z ą c e m u K o m isji P o p r a w e k K o n s ty tu c y jn y c h K o n s ta n te m u Z ie lic k ie m u z C le v e la n d , k tó r y m ia ł je le k c e w a ż y ć i o d n o sić się do n ic h n e g a ty w n ie . „N a o d b y ty m w D e tr o it z jeźd zie - p is a ł a g e n t n ieco d a le j - K w a ś n ie w s k i zn ó w p o d ją ł w a lk ę o p r z y w i leje s p e c ja ln e d la A n d erso w có w . W p o k o ja c h lo k a lu , g d z ie o d b y w a ł się zjazd , K w a ś n ie w s k i m ia ł u s ta w ic z n e i o ży w io n e n a r a d y z k p t. Ł a s z e w s k im ze S to w [a rz y s z e n ia P o lsk ic h ] K o m b a ta n tó w w L o n d y n ie i por. Z b ig n ie w e m W o ły ń s k im , p rz e w o d n ic z ą c y m K o m ite tu In w a lid z k ie g o . Ł ą c z n ik a m i te j tró jk i z w p ły w o w y m i d e le g a ta m i b y li: J a n T y rk a i ob. R y m s z a z D e tr o it, by ły fu n k c jo n a riu s z P a w ilo n u P o lsk ie g o n a w y s ta w ie w N e w Y o rk u z 1939 r., k tó r y po w y b u c h u w o jn y z c z ę ś c ią e k s p o n a tó w p rz y b y ł do D e tr o it i stw o rz y ! so b ie b a z a r p o d n a z w ą » P a w ilo n P o lski«. D r R y m s z a to w a rz y s z y ł K w a ś n ie w s k ie m u i d e le g a c ji lo n d y ń s k ie j p rz e z c a ły c z a s z ja z d u i o p ie k o w a ł się n im i p o d c z a s ic h p o b y tu w D e tr o it”. I n f o r m a to r d o k ła d n ie o p is a ł a tm o s fe rę o b ra d , w ty m n ie p rz y c h y ln o ś ć d e le g a tó w do k o n c e p c ji K w a ś n ie w s k ie g o , k tó re g o a p e le - j a k p o d a w a ł d o sło w n ie - „w y w o łały p o n ie k ą d o b u rz e n ie w ś ró d o lb rz y m ie j w ię k sz o śc i d e le g a tó w , k tó r z y p o d e jrz e w a li, że w t e n sp o só b A n d e rso w c y c h c ą z e p c h n ą ć m ie jsc o w y c h n a s z a r y k o n ie c i z a w ła d n ą ć m a ją te k S to w a rz y s z e n ia , z a ś m a s z y n ę o r g a n iz a c y jn ą w y k o rz y s ta ć do w ła s n y c h celów ”. B a rd z o i n t e r e su ją c o s c h a r a k te r y z o w a n e z o s ta ły p o g lą d y i n a s ta w ie n ie d e le g a tó w s ta ro p o lo - n ijn y c h do ro z w o ju s y tu a c ji w P o lsc e L u d o w ej. I n f o r m a to r n ie z a u w a ż a ł ta m - j a k to u ją ł - „tego p a rty jn e g o z a c ie tr z e w ie n ia w s to s u n k u do o b ecn ej r z e czy w isto śc i w P o lsce. [...] W rogi n a s tr ó j do o b ecn ej rz e c z y w isto śc i w P o lsce - p is a ł d a le j - z a a k c e n to w a n y z o s ta ł je d y n ie w re z o lu c ji, p o n ie w a ż p rz e w o d n ic z ą c y m K o m isji re z o lu c ji b y ł J a n T y rk a , p o z o s ta ją c y od l a t w łąc z n o śc i z D z ie n n ik ie m P o ls k im w D e tr o it i je d n o c z e śn ie flirtu ją c y z K o n g re se m P o lo n ii [A m e ry k a ń sk ie j] w C hicago. R ezolucję - w y ja ś n ia ł z a r a z in fo rm a to r - m o ż n a u w a ż a ć ra c z e j ja k o fo rm a ln o ść , n iż w y ra z p o g lą d ó w w ię k sz o śc i Izby. P rz e c z y t a n ą b y ła , g d y w ię k sz o ść d e le g a tó w ju ż o p u ś c iła s a lę ”. I n f o r m a to r o d n o to w y w a ł p o n a d to , iż „w śró d sp o re j liczb y b e z k ry ty c z n y c h i u le g a ją c y c h n a g o n c e re a k c y jn e j p r a s y d e le g a tó w t r w a j ą w c ią ż n a s tr o je w ro g ie o b e c n e m u rz ą d o w i w P o lsc e i p a n u je p rz e ś w ia d c z e n ie , że R o s ja n ie r z ą d z ą w P o lsc e ”30.
30 IPN BU 0236/67, t. 3, Zjazd Weteranów Armii Polskiej w Detroit, bdm. O prezesie KPA K. Rozmarku, zob. P. Kardela, Karol Rozmarek (1893-1973), prezes KPA a Polska po II wojnie
światowej, ze szczególnym uwzględnieniem spraw wschodnich [w:] Prace Naukowe Światowej Rady Badań nad Polonią, pod red. M. Szczerbińskiego i T. Wolszy, Gorzów 2001, ss. 583-594;
J. Wojdon, Prezesi Kongresu Polonii Amerykańskiej: Karol Rozmarek i Alojzy Mazewski, [w:]
Z życia i działalności Kongresu Polonii Amerykańskiej, pod red. R. Sudzińskiego i A. Sudoła,
P o ró w n u ją c c y to w a n y p r z e k a z do rz e c z y w is te g o p rz e b ie g u X Z ja z d u w D e tro it, n a le ż y s tw ie rd z ić , że je g o w ia d o m o śc i b y ły zg o d n e ze s ta n e m fa k ty c z n y m , w ty m s e n s ie , że g e n . K w a ś n ie w s k i rz e c z y w iście p o d c z a s o b ra d zja z d o w y c h n ie m ia ł m o żliw o ści p r z e d s ta w ie n ia sw o ich p o s tu la tó w , f a k ty c z n ie n ie z y s k a ł p o s łu c h u w K o m isji P o p ra w e k K o n s ty tu c ji, w k tó re j p r a c a c h c h c ia ł u c z e stn ic z y ć . W K o m isji K o o rd y n a c y jn e j z a ś g e n e ra ło w i w y tłu m a c z o n o , że t a z o s ta ła p o w o ła n a je d y n ie d la u r e g u lo w a n ia k w e s tii w s p ó łp ra c y SW A P z S P K , a o n ja k o c z ło n e k o rg a n iz a c ji w e te r a ń s k ie j n ie p o w in ie n s t a w ia ć w n io sk ó w n ie z g o d n y c h z o b o w ią z u ją c ą go k o n s ty tu c ją SWAP. P o m im o o b ietn icy , n ie u d z ie lo n o K w a ś n ie w s k ie m u g ło su , k ie d y c h c ia ł p rz e m a w ia ć po p rz y b y ły m z L o n d y n u k p t. Ł a s z e w s k im . A „ s ta r z y ” c z ło n k o w ie SW A P m ie li tw ie rd z ić , że p ię c io le tn ie o g ra n ic z e n ia w p e łn y m c z ło n k o stw ie s ą s p r a w ie d li w e, bo m ia ły z a s to s o w a n ie n ie ty lk o do b y ły c h ż o łn ie rz y PSZ, k tó rz y c h c ie lib y p r z y s tą p ić do SWAP, a le i b y ły c h ż o łn ie rz y I w o jn y ś w ia to w e j, k tó rz y je sz c z e te g o n ie u c z y n ili. K w a ś n ie w s k i, choć fo rm a ln ie tr u d n o b y ło się z ta k im i tw ie r d z e n ia m i n ie zgodzić, u trz y m y w a ł, że k o n s ty tu c y jn e o g r a n ic z e n ia d o ty czyły je d n a k p rz e d e w s z y s tk im b y ły c h ż o łn ie rz y P S Z n a Z ac h o d z ie , gdyż - j a k tw ie r d z ił - „ rz e c z ą n ie p ra w d o p o d o b n ą j e s t, a b y S to w a r z y s z e n ie m ia ło p rz y jm o w a ć - n a r a z t e r a z - ty c h » sta ry c h « w e te ra n ó w , k tó rz y p rz e z l a t t r z y d z ie śc i s z ta n d a r y S to w a rz y s z e n ia o m ija li”31.
Co do e fe k tó w w iz y ty k p t. Ł a s z e w s k ie g o w U S A , n a le ż y u z u p e łn ić , iż d a n e m u było p rz e m a w ia ć do d e le g a tó w n a p le n u m X Z ja z d u i p rz e k o n y w a ć do k o n ie c z n o śc i u ło ż e n ia p o p ra w n y c h s to s u n k ó w m ię d z y b y ły m i ż o łn ie rz a m i I i II w o jn y ś w ia to w e j. „ P o p ie ra łe m je g o w n io s k i - n a p is a ł p o te m K w a ś n ie w s k i - j a k d łu g o b y ły zg o d n e z m o im i, w z g lę d n ie P la c ó w k i n r 2 0 1 ”. J e d n a k Ł a s z e w s k i, w obec n ie p rz e je d n a n e g o s ta n o w is k a SWAP, p o sz e d ł n a p o w a ż n e u s tę p s tw a , p r z e d s ta w ia ją c ta k ie p ro p o zy cje w s p ó łp ra c y » sta ry c h « i »m łodych« w ło n ie o rg a n iz a c ji w e te r a ń s k ie j, k tó r e o m ija ły z a ła tw ie n ie k o n tro w e rs y jn e g o p ro b le m u w s p o m n ia n e j p ię c io la tk i32. K w a ś n ie w s k i u z n a ł to z a z d ra d ę s ta n o w is k a b y ły c h ż o łn ie rz y II w o jn y św ia to w e j i ro z s z e d ł się z Ł a s z e w s k im w a tm o s f e rz e k łó tn i. N a z n a k p r o t e s t u 17 c z e rw c a 1949 r. g e n e r a ł w y s tą p i! z SWAP, p o z o s ta w ia ją c n o w o jo rs k ą P la c ó w k ę n r 2 0 1 w r ę k a c h g e n . W in c e n te go K o w a lsk ie g o , sw ego d o ty c h c z a so w e g o z a s tę p c y 33. Ł a s z e w s k i z D e c e m s p o ty k a li się je s z c z e po z a k o ń c z e n iu z ja z d u w D e tr o it, b y 25 c z e rw c a 1949 r. w s ie d z ib ie Z G SW A P p rz y I r w in g P la c e w N ow ym J o r k u u z g o d n ić , że S P K n ie b ę d z ie tw o rz y ć w U S A w ła s n e j e k sp o z y tu ry , a ż o łn ie rz e II w o jn y ś w ia to w e j, po p rz y b y c iu z E u ro p y , je ś li b ę d ą ch cieli d z ia ła ć o rg a n iz a c y jn ie , b ę d ą w s tę p o w a ć do SWAP. N o w o śc ią było p rz y z w o le n ie ze s tr o n y w ła d z w e te r a ń s k ic h n a is tn ie n ie p r z y w ła d z a c h SW A P sta łe g o p r z e d s ta w ic ie ls tw a S P K w p o s ta c i tzw . K o m ó rk i Ł ą c z n ik o w e j. S k ła d a ć się
31 P. Kardela, Przyczynek do historii... 32 Ibidem.
33 Ibidem. O gen. Wincentym Kowalskim, zob. np. T. Kryska-Karski, S. Zurakowski, op. cit., s. 115; T. Jurga, Obrona Polski 1939, Warszawa 1990, s. 786.
o n a m ia ła z p ię c iu osób, ro z m ie sz c z o n y c h n a g łó w n y c h t e r e n a c h d z ia ła ln o ś c i SWAP. Z a d a n ie m łą c z n ik ó w by ło z a z n a ja m ia n ie now o p rz y b y ły c h z c e la m i i c h a r a k te m d z ia ła ln o ś c i ic h n o w ej o r g a n iz a c ji3 4 . Z a w a r te p o ro z u m ie n ie p o z w a la ło , co m ia ło m ie jsc e i p r z e d te m , w s tę p o w a ć do is tn ie ją c y c h p la c ó w e k SWAP, a le d o p u sz c z a ło te ż m o ż liw o ść tw o r z e n ia p rz y b y ły m n o w y c h tzw . p l a có w ek s a m o d z ie ln y c h 35.
Z a in te r e s o w a n ie k o m u n is ty c z n e g o w y w ia d u s p r a w a m i k o m b a ta n c k o -w e - t e r a ń s k im i w U S A z w ią z a n e by ło n ie w ą tp liw ie z c o ra z in te n s y w n ie js z y m r u c h e m im ig ra c y jn y m i z a p o w ia d a n y m p rz y ja z d e m z E u r o p y do U S A ok. 18 ty s ię c y b y ły c h ż o łn ie rz y P S Z . W a ż n ą s p r a w ą w ty m k o n te k ś c ie b y ło m o n i to ro w a n ie ro z w o ju te j s y tu a c ji, z a ró w n o z t e r e n u e u ro p e js k ie g o , j a k i a m e r y k a ń s k ie g o . K o m u n is to m b r a k o w a ła je d n a k a g e n tu r y - p is a n o o ty m w p ro st: „ M a te ria ły a g e n tu r a ln e , ja k ie p o sia d a m y , p o c h o d z ą z l a t 1 9 4 8 -1 9 4 9 . N ow e m a te r ia ły d o ty c z ą c e z a g a d n ie n ia o r g a n iz a c ji k o m b a ta n c k ic h p o c h o d z ą z p r a sy e m ig ra c y jn e j. D o ty c h c z a so w e ro z p ra c o w a n ie o b ie k tu o g ra n ic z a ło się do z b ie r a n ia in fo rm a c ji p ra so w y c h . B r a k a g e n tu r y w o b iek cie p o w o d u je to , że n ie je s te ś m y p ra w ie w ogóle z o rie n to w a n i w d z ia ła ln o ś c i S P K i p o z o s ta ły c h o rg a n iz a c ji k o m b a ta n c k ic h n a o b e c n y m e ta p ie ”. S fo rm u ło w a n o w n io s k i id ą c e w k i e r u n k u a k ty w iz a c ji d z ia ła ń o p e ra c y jn y c h n a k ie r o w a n y c h n a s z e rs z e i b a rd z ie j p o g łę b io n e ro z p ra c o w a n ie S P K . W 1950 r. p o s tu lo w a n o k o n ie c z n o ść zd o b y c ia a g e n tó w w p o sz c z e g ó ln y c h o g n iw a c h te re n o w y c h S to w a rz y s z e n ia , k tó rz y - j a k p is a n o - „m ogli[by] p rz y n a jm n ie j d a ć n a m b liż sz e d a n e o lu d z ia c h , k tó rz y m a ją d o ta rc ie do k ie ro w n ic tw a o rg a n iz a c ji /g d zie ci lu d z ie p ra c u ją , ja k ie s ą ic h w a r u n k i m a te r ia ln e , p o w ią z a n ia ro d z in n e itp ./ U z y s k a n ie ta k ic h d a n y c h p ozw oliłoby n a m n a w y ty p o w a n ie i o p ra c o w a n ie o d p o w ie d n ic h k a n d y d a tó w n a w e rb u n e k sp o śró d lu d z i b ę d ą c y c h w o rg a n iz a c ji n a k ie ro w n ic z y m sta n o w is k u . W z w ią z k u z ty m , że D e p a r ta m e n ty k o n trw y w ia d o w c z e M B P p o s ia d a ją m a t e ria ły do ty czące w y m ie n io n y c h w o p r a c o w a n iu ś ro d o w is k A K i S P K , p o ż ą d a n y m j e s t b y te m a te r ia ły o d n o ś n ie ty c h o b ie k tó w u d o s tę p n ić n a m . W g lą d do m a te r ia łó w in n y c h D e p a r ta m e n tó w u m o ż liw i n a m ro z p ra c o w a n ie in t e r e s u j ą cy ch n a s o b iek tó w , g d y ż z je d n e j s tr o n y b ę d z ie m y m o g li z e b ra ć in fo rm a c je o o so b a c h p rz e b y w a ją c y c h z a g r a n ic ą , a z d ru g ie j s tr o n y b ę d z ie m y m o g li p r z e p ro w a d z a ć w e r b u n k i w k r a j u z p e r s p e k ty w ą p r z e r z u t u z a g r a n ic ę ”36. 34 Ibidem.
35 AZGSWAP, Księga Protokołów Zarządu Głównego, Protokół Nr 6. Posiedzenia Zarządu
Głównego SWAP, Dnia 12-go stycznia, 1950 r , s. 15-16; „Komunikat Nr 2 SŻPSZ w Stanach
Zjednoczonych”, s. 1.
36 IPN BU 0236/67, t. 1, Obiekt Stowarzyszenie..., s. 5. W sumie informacje z charaktery styki obiektu SPK związane z agenturą były nieścisłe. Świadczy o tym choćby wyciąg ze sprawozda nia kwartalnego Sekcji II Wydziału III Departamentu I za okres od 1 lipca do 30 września 1949 r. dotyczącego SPK w Szwecji, z którego widać, że wywiad cywilny PRL posiadał jednak w Stowarzy szeniu agenturę, jak choćby agenta ps. „Szofer”, będącego członkiem Zarządu Koła SPK w Land- skronie na stanowisku skarbnika. Komórka wywiadowcza PRL miała w tym czasie realną perspek tywę pozyskania kolejnych dwóch agentów: „Mechanika” i „Pocztowca”, od których uzyskała już na temat Stowarzyszenia pierwsze materiały operacyjne. Zob. IPN BU 0236/67, t. 1, Wyciąg ze sprawozdania kwartalnego Sekcji II Wydziału III za okres 1 VII - 30 IX 1949 r. 18 XI 1949, mps.
W 1950 r. w y w ia d k o m u n is ty c z n e j P o lsk i p o s ta n o w ił k o m p le k so w o ro z p r a c o w y w a ć S P K , w s z c z y n a ją c s p r a w ę o b ie k to w ą o k r y p to n im ie „ U lik ”. P rz e d się w z ię c ie to z a s a d n ic z o ró ż n iło się od p o p rz e d n ie g o p o d e jśc ia do s p r a w k o m b a ta n c k ic h , n a k tó r e p a tr z o n o b a r d z ie j p o p rz e z p r y z m a t d e m o b iliz a c ji PSZ czy s y tu a c ję w e w n ę tr z n ą k ie ro w n ic z y c h g re m ió w p o lsk ie g o o ś ro d k a le- g a lis ty c z n e g o w L o n d y n ie .
Z a p o w ie d ź p r z y ja z d u w le c ie 19 5 1 r. k ilk u ty s ię c y b y ły c h ż o łn ie rz y II w o jn y św ia to w e j w p ra w ia ło w z a k ło p o ta n ie k ie ro w n ic tw o SWAP. M im o że z a w a rte g o p o ro z u m ie n ia z 1949 r. n i k t p o w a ż n y n ie k w e s tio n o w a ł, a d i u t a n t g e n e r a ln y SWAP, K rz y ż a k , p o s ła ł w p a ź d z ie r n ik u 1950 r. do g en . W ła d y s ła w a A n d e r s a lis t, w k tó r y m - n a r z e k a ją c n a b r a k w s p ó łp ra c y z ZG S P K w L o n d y n ie - p y ta ł, czy p r a w d ą j e s t , że „now y Z a r z ą d S P K z u p e łn ie u s u n ą ł u m o w ę i n o s i się z m y ś lą w y s ła n ia n a t e r e n U S A r e p r e z e n ta n tó w sw o ic h c e le m o r g a n iz o w a n ia K ół S P K ? ”37. A n d e rs , po z a p o z n a n iu z t r e ś c i ą te g o lis tu czło n k ó w Z G S P K w L o n d y n ie , s u g e ro w a ł w ła d z o m S P K , b y te w sp o só b o fic ja ln y u s to s u n k o w a ły się do p o d e jm o w a n y c h p rz e z K r z y ż a k a k w e s tii. D la te g o ó w c z e sn y p re z e s ZG S P K T a d e u s z D rw ę s k i ju ż 12 g r u d n ia 1950 r. w y s to s o w a ł do w ła d z SW A P p ism o , w k tó r y m o św ia d c z y ł, że: „ tw o rz e n ie d z i sia j n a te r e n ie U S A n o w ej o rg a n iz a c ji k o m b a ta n c k ie j n ie j e s t w s k a z a n e . K o leg ó w n a s z y c h w y b ie ra ją c y c h się do S ta n ó w Z jed n o c z o n y c h A m e ry k i Pół n o cn ej in fo rm u je m y , że zg o d n ie z o b o w ią z u ją c ą n a s u m o w ą m o g ą i p o w in n i w stę p o w a ć do SW A P-u, p rz y czym z a le c a m y tw o rz e n ie p la c ó w e k w ła sn y c h , p rz e w id z ia n y c h t ą u m o w ą ”38. D rw ę s k i w ty m cz a sie b y ł p rz e d m io te m z a in te r e so w a n ia k o m u n isty c z n e g o w y w ia d u . B e z p ie k a o rie n to w a ła się w jeg o a k ty w n o ści sp o łeczn o -p o lity czn ej, n a w e t z czasó w w a lk o n ie p o d leg ło ść i o k r e s u d w u d z ie sto le c ia m ięd z y w o je n n e g o 39. P re z e s S P K w ra z z o d p o w ie d z ią d la SWAP, c a łą s p r a w ę k o n s u lto w a ł z p r z e d s ta w ic ie le m K o m ó rk i Ł ą c z n ik o w e j S P K w U S A C z e sła w e m R a w sk im . Z lo n d y ń sk ie j p e rs p e k ty w y w y d a w a ło się, że te r e n a m e r y k a ń s k i, g d zie było t a k w ie lu k o m b a ta n tó w i w e te ra n ó w ze s to s u n kow o d o b rą p o zy cją m a te r ia ln ą , b ę d z ie p rz o d o w a ł w p ra c y o rg a n iz a c y jn e j, z w ła sz c z a w n ie s ie n iu pom ocy re sz c ie kolegów , w y ra ż a ją c y c h z a m ia r o sie d le n ia się w U SA . T y m c z a se m R a w sk i p rz e k a z y w a ł do L o n d y n u in n e w iad o m o ści40.
37 Archiwum Federacji Światowej Stowarzyszenia Polskich Kombatantów w Londynie (da lej: SPKF), 24/1/4, List L. Krzyżaka do gen. W. Andersa, 25 X 1950.
38 SPKF, 24/1/4, Pismo Prezesa ZG SPK T. Drwęskiego do ZG SWAP w Ameryce, 15 XII 1950. 39 IPN BU 0236/67, t. 3, Charakterystyka por. rez. Tadeusza Drwęckiego, s. Włodzimie rza, ur. 2 października 1903 r. we Lwowie, Warszawa, 15 XII 1951; Odpis życiorysu sporządzo nego przez T. Drwęckiego, sporządzonego we Lwowie w marcu 1930 r., 23 X 1951; Odpis życiorysu sporządzonego przez porucznika T. Drwęskiego 24 lipca 1931 r., 23 X 1951.
40 SPKF, 24/1/4, List Cz. Rawskiego do ZG SPK w Londynie, 14 I 1951. Rawski zaznaczał, że są to jego osobiste spostrzeżenia, ale że oparł je na licznych rozmowach zarówno z kombatan tami, jak i weteranami. Czy ocena sytuacji przedstawiona przez łącznika była pełna? - trudno jednoznacznie stwierdzić. Niewątpliwie były wyjątki i nie wszędzie sytuacja przedstawiała się aż tak źle. Tarcia pomiędzy żołnierzami II wojny a władzami SWAP nasiliły się już po X Walnym Zjeździe SWAP w Detroit. Zob. AZGSWAP, Placówka 201 SWAP, Korespondencja 1950-1957, Pismo gen. S. Kwaśniewskiego do L. Krzyżaka, 17 VI 1949.
W 1951 r. n a o g ó ln ą liczb ę ok. 6 ty s . cz ło n k ó w SWAP, b lisk o 2,1 ty s., a w e d łu g in n y c h s z a c u n k ó w 2,3 ty s ., cz ło n k ó w s ta n o w ili ju ż b y li ż o łn ie rz e II w o jn y ś w ia to w e j. P o z a o rg a n iz a c ją w e t e r a ń s k ą z n a jd o w a ło się j e d n a k je s z cze ok. 18 ty s. b y ły c h ż o łn ie rz y p o lsk ic h , k tó rz y w ró ż n y c h c z ę śc ia c h U S A n ie je d n o k ro tn ie tw o rz y li n ie z a le ż n e o d SW A P o ś ro d k i o rg a n iz a c y jn e , j a k n a p rz y k ła d : K oło A rm ii K ra jo w e j, S a m o p o m o c M a r y n a r k i W o jen n ej czy Z w ią ze k S p a d o c h ro n ia rz y P o ls k ic h 41.
T y m , k tó r y m ia ł z o rie n to w a ć się w rz e c z y w is ty c h u w a r u n k o w a n ia c h d z ia ła ln o ś c i k o m b a ta n c k ie j w U S A , b y ł b lis k i w s p ó łp ra c o w n ik g e n . A n d e r s a z o k r e s u w a lk 2 K o r p u s u , m jr S ta n is ła w G ie r a t, k tó r y po w o jn ie b ę d ą c c z ło n k ie m R a d y G łó w n ej S P K , a k u r a t w lecie 1951 r. zd e c y d o w a ł się n a s ta ły w y ja z d do S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h 42. B e z p ie k a in te r e s o w a ła się G ie r a te m , o k r e ś la ją c go ja k o osobę s ta le p r z e b y w a ją c ą w „g ro n ie k lik i A n d e r s a ”. W y w ia d w ie d z ia ł, że G ie r a t o b e c n y b y ł n a k o n w e n c ji K o n g re s u P o lo n ii A m e ry k a ń s k ie j w m a ju 1948 r. w F ila d e lfii, g d zie w p rz e c iw ie ń s tw ie do obecnego t a m S ta n is ła w a M ik o ła jc z y k a , p r e z e n to w a ł p o s ta w ę n ie p o d le g ło śc io w ą 43. N a k ilk a d n i p rz e d sw y m w y ja z d e m do N ow ego J o r k u G ie r a t o tr z y m a ł od ZG S P K p ism o , u p o w a ż n ia ją c e go „jako D e le g a ta Z a r z ą d u G łó w n eg o , do p r z e p r o w a d z e n ia n a te r e n ie S ta n ó w Z jed n o c z o n y c h A [m e ry k i] P [ó łn o cn ej] a k c ji, m a ją c e j n a c e lu u a k ty w n ie n ie o rg a n iz a c y jn e b [y ły ch ] ż o łn ie rz y P.S.Z. II-ej w o jn y ś w ia to w e j, p rz e b y w a ją c y c h o b e c n ie w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h ”. J e g o z a d a n ie m by ło n a w ią z a n ie k o n t a k t u z k ie ro w n ic tw e m SW A P i K o m ó rk ą Ł ą c z n i k o w ą w c e lu s k u p ie n ia j a k n a jw ię k s z y c h rz e s z ż o łn ie rs k ic h w j e d n e j o rg a n i zacji. G ie r a t m ia ł to u cz y n ić - j a k p is a ł D rw ę s k i - „w o p a rc iu o o b o w iązu jące n a s z a s a d y w s p ó łp ra c y m ię d z y Z a rz ą d e m G łó w n y m SW A P w A m e ry c e a Z a r z ą d e m G łó w n y m S P K ”44.
41 Osiedlenie się kilkunastu tysięcy Polaków w Stanach Zjednoczonych umożliwiła przede wszystkim decyzja Kongresu USA. Rzeczywiste wcielenie tej decyzji w życie było zasługą sze regu istniejących w USA instytucji, w tym głównie: Polskiego Komitetu Imigracyjnego z ks. płk Feliksem Burantem na czele, Kongresu Polonii Amerykańskiej, organizacji National Catholic Welfare Conference, Rady Polonii Amerykańskiej, jak również dzięki wysiłkom wielu indywidu alnych osób. Zob.: Prawda o Akcji Żołnierskiej - List ks. Prałata Buranta do „Dziennika Polskie
go" w Londynie, „Orzeł Biały”, 8 VI 1952; J. Cisek, Polski Komitet Imigracyjny w Nowym Jorku,
Nowy Jork 2003; P. Kardela, Polskę w sercu noszę..., „Przegląd Polski” - dodatek do „Nowego Dziennika”, 28 IV 2000.
42 O aktywności w USA S. Gierata zob.: P. Kardela, Stanisław G iera t., od s. 221. Syn tetyczny skrót zob. tenże, Stanisław Gierat (1903-1977). Zarys działalności niepodległościo
wej w Stanach Zjednoczonych [w:] W służbie Polsce i emigracji. Księga dedykowana Profeso rowi Edwardowi Szczepanikowi, red. L. Nowak, M. Szczerbiński, Gorzów Wielkopolski 2002,
s. 238-243.
43 IPN BU 01168/131, Akta sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej krypt. „Swat”, nr 3505, założone w 1962 r. na S. Gierata [dalej: IPN BU 01168/131], Notatka informacyjna dot. Gierata Stanisława, Warszawa 18 I 1952, mps; Notatka informacyjna dot. Gierata Stanisława, Warsza wa, 21 I 1952, mps. O konwencji KPA w Filadelfii z maja 1948 r. i Stanisławie Mikołajczyku, zob. P. Kardela, Na politycznym aucie, „Biuletyn IPN. Pamięć.pl” 2013, nr 12 (21), s. 26-29.
G ie r a t do U S A p rz y je c h a ł 2 6 c z e rw c a 1951 r. Z a r a z po d o ta r c iu do N o w e go J o r k u , 5 lip c a złożył w iz y tę K rz y ż a k o w i. T rzy d n i p ó źn ie j u d a ł się n a p o s ie d z e n ie Z a r z ą d u SWAP, g d z ie p r z e d s ta w ił s t r u k t u r ę o r g a n iz a c y jn ą S P K , je g o p r o g r a m p ra c y i s t a n lic z e b n y 45. O d w ie d z ił te ż g e n . K o w a lsk ie g o , w ó w c z a s k o m e n d a n ta P la c ó w k i n r 2 0 1 . G e n e r a ł p o in fo rm o w a ł, d laczeg o n a le ż y p r z e c iw s ta w ia ć się o rg a n iz o w a n iu o d d z ie ln e g o s to w a r z y s z e n ia d la b y ły c h żoł n ie r z y II w o jn y ś w ia to w e j46. G ie r a t z a p o w ie d z ia ł d ą ż e n ie do „ z m ia n y S t a t u t u S W A P -u w s p r a w ie z r ó w n a n ia w s z y s tk ic h c z ło n k ó w w p r a w a c h w y b o r c z y c h c z y n n y c h i b ie r n y c h ”, a le te ż p rz e k o n y w a ł, że t r z e b a d o p ro w a d z ić do ta k ie g o s t a n u , a b y b y li p o lsc y ż o łn ie rz e II w o jn y ś w ia to w e j z a p is a li się do SW AP, tw o r z ą c p la c ó w k i s a m o d z ie ln e . M a ją c n a u w a d z e s t a n y osobow e k o m b a ta n tó w i w e te ra n ó w , b y ł p ew n y , że ju ż s a m a lic z b a ty c h p ie r w s z y c h w s z e r e g a c h w e te r a ń s k ic h s k ie r u je SW A P n a „ w ła ś c iw ą d ro g ę d z i a ł a n i a ”47. P o z a p o z n a n iu s ię z p r o b le m a m i n o w ej e m ig r a c ji w o je n n e j w n ie k tó r y c h o k r ę g a c h SW A P G i e r a t o tr z y m y w a ł od R a w s k ie g o i P a n k ie w ic z a s u g e s tie , b y p rz e fo rs o w a ć p rz e z Z G S P K w L o n d y n ie n a s tę p u ją c e s p ra w y : „1. u z y s k a n ie w p ły w u n a k o m e n d ę g łó w n ą S W A P -u, a b y m o g ły b y ć u w z g lę d n ia n e i n t e r e s y ż o łn ie r z y II w o jn y ś w ia to w e j, 2. u z y s k a n ie w p ły w u n a re d a g o w a n ie » W e te ra n a« w k ie r u n k u w p ro w a d z e n ia d z ia łu in te r e s u ją c e g o ż o łn ie rz y II w o j ny, 3. u m o ż liw ie n ie c z ło n k o m K o m ó rk i Ł ą c z n ik o w e j u d z ia łu w p o s ie d z e n ia c h w ła d z g łó w n y c h S W A P -u , bo s k ł a d k i s ą z b i e r a n e r ó w n ie ż o d n o w y c h e m ig r a n tó w , 4. z n ie s ie n ie o k r e s u re k r u c k ie g o i p r z y z n a n ie n o w y m e m i g r a n to m ró w n y c h p ra w , tj. n a ty c h m ia s t z c h w ilą w s tą p ie n ia ”. P o k ilk u ty g o d n ia c h p o b y tu w A m e ry c e , G ie r a t p o d su m o w y w a ł: „Z jazd o g ó ln y SW A P -u o d b ę d z ie się w m a ju . Do te g o c z a s u t r z e b a b ę d z ie w ie le zro b ić, a b y u z y s k a ć j a k i e ś r e z u l t a t y d la n a s k o r z y s tn e . P rz e d e w s z y s tk im tr z e b a m ie ć now e p la c ó w k i ż o łn ie r z y II w o jn y i w ie lu n o w y c h c z ło n k ó w w s t a r y c h p l a c ó w k a c h ”48.
18 p a ź d z ie r n ik a 1951 r. T a d e u s z D rw ę s k i, p o tw ie r d z a ją c o d b ió r k ie r o w a n y c h p rz e z G ie r a ta listó w , zg o d ził się, że ż o łn ie rz e II w o jn y św ia to w e j p o w in n i b y li u tr z y m a ć sw o ją d z ia ła ln o ś ć w r a m a c h SWAP. U w a ż a ł je d n a k , że o ile n a jb liż s z y Z ja z d SW A P n ie p rz y n ie s ie p o le p s z e n ia w a r u n k ó w n a jn o w sz e j e m ig ra c ji w o je n n e j w o rg a n iz a c ji w e te r a ń s k ie j, to n a le ż y ro z w a ż y ć e w e n tu a l n o ść „ sa m o d z ie ln o śc i o rg a n iz a c y jn e j”49. S to s u ją c się śc iśle do ty c h z a le c eń , G ie r a t z d e te r m in a c ją p r o p a g o w a ł a k c ję o d c zy to w ą, z a c h ę c a ją c now o p rz y b y
45 SPKF, 24/1/4, List S. Gierata do ZG SPK, 12 VII 1951; SPKF, 2/7/1, Sprawozdanie ZG SPK za okres 1950/1951 na Radę Główną SPK w dniach 17-19 sierpnia 1951 r.
46 SPKF, 24/1/4, Listy S. Gierata do ZG SPK w Londynie, 2 I 1951 i 16 VII 1951. Wg relacji E. Witta związanego początkowo z SPK, a potem ze SWAP, zarówno komendant SWAP J. Dec jak i adiutant L. Krzyżak należeli w Nowym Jorku do Loży Masońskiej „Kościuszko”, co mogło w pewnym stopniu wpływać na ich niezrozumiałe dla wszystkich decyzje organizacyjne.
47 SPKF, 24/1/4, List S. Gierata do ZG SPK w Londynie, 16 VII 1951. 48 Ibidem, 24/1/4, List S. Gierata do ZG SPK w Londynie, 21 IX 1951. 49 Ibidem, 24/1/4, Pismo Prezesa T. Drwęskiego do S. Gierata, 18 X 1951.
