TADEUSZ BRA JER SK I
X V III-W IECZN E TEK STY Z LU BELSK IEG O
W śród rękopisów W ojew ódzkiej i M iejskiej B iblioteki P ublicznej im. H. Łopacińskiego w Lublinie, w teczkach n r 798 i 800 zaw ierających pisane na początku X V III w. d o k um en ty ze wsi Szczecyn i W ólka Szczecka (obecnie w pow. kraśnickim ), znalazłem k ilk a k a rte k zapisa nych bardzo n iew praw n ą ręk ą jak iejś M ary jan n y P oniatow skiej z L u blina. Je d n ą z k a rte k zajm uje jej „ s k ry p t” k w itu ją c y „Jegom ości p an u G óreckiem u” odbiór 286 złotych z d a tą ,,w dzień św. M ałgorzaty 1731” (teczka n r 798), na dw u n astęp n y ch k a rtk a c h w ypisała P oniatow ska „te rm in a tk ę ” z w yliczeniem , co p o b rała od G óreckiego ty tu łe m sw ojej „prow izyi” (bez daty, teczka n r 800), a n a złożonym w e dw oje a rk u sik u czytam y jej list do tegoż Góreckiego w ysłany praw dopodobnie z L u blina 1 w lipcu 1732 r. (teczka n r 798).
Sam uel n a G alew icach G órecki, skarb n ik w ieluński, w łaściciel Szcze- cyna i W ólki Szczeckiej, m iał jakieś zobow iązania wobec P oniatow skiej, był praw dopodobnie opiekunem jej sukcesji po k rew n y c h lub m ężu i dlatego s ta r a ń opuszczona k obieta zw raca się do niego w swoim liście z prośbą o pomoc, dla niego też w yp isała „ s k ry p t” i „ te rm in a tk ę ”. P o niatow ska pochodziła n iew ątpliw ie ze w si (obecnie osady) P oniatow a leżącej o kilkanaście kilom etrów na zachód od Bełżyc (dziś m iasto po wiatowe). Św iadczy o ty m jej nazw isko oraz fakt, że w e w spom nianym liście upow ażnia do o d ebrania „prow izyi” zaufanego m ieszczanina beł- życkiego. Jeśli b yła wdow ą po P oniatow skim , m ogła pochodzić nie z Poniatow ej, m usiała jed n ak przez w iele la t przebyw ać w tej m ie j scowości. W liście zw raca się do sk a rb n ik a w ieluńskiego przez poufałe „waszeć”, należy więc do średnio zam ożnej w a rstw y szlacheckiej.
D okum enty zw racają n a siebie uw agę nie ty lk o p ry m ity w n y m cha rak te re m pism a, ale też i p ry m ity w n ą, niem al fonetyczną, pisow nią. Pozw ala ona na w ydobycie k ilk u w łaściw ości jednej z gw ar lubelskich z początku X V III w. Poniew aż o przeszłości gw ar lubelskich i w ogóle
1 Jest w tym liśc ie w zm ian k a o „księdzu św ięto d u sk im ” ; chodzi tu chyba o rektora k ościoła Sw. D ucha przy K rak ow sk im P rzed m ieściu w L ublinie.
o przeszłości języ k a polskiego na tere n ie Lubelszczyzny niew iele w ie my 2> w ydało m i się rzeczą pożyteczną opisanie języka ty ch dokum en tów. Z w racam uw agę na to, że nie w szystkie zjaw iska językow e wydo b y te z zapisów P oniatow skiej m usiały w ystępow ać w języku chłopów z P oniatow ej. P oniatow ska, jak ju ż w spom niałem , była szlachcianką. Je j języ k to język szlacheckiego dw orku.
P rz y jrz y jm y się n a jp ie rw tekstom , a potem zjaw iskom językow ym w nich w y stęp ujący m .
I
y a n iz i3 p otp isan a z n [a m ]tim 4 skriptim m oim zem odebrała otiegoM osci pana góreck iego zlo tih d w ie śc ie osm C iesiat y sesc n acosie p otpisuidzałosie w lu b lin ie w dzien sw ie ti M ałgorzati 1731 M aryanna p on iatow sk a
II
(s. 1) p am iec prow izy zap irsim p osłan cim trzi cirw on e złote drigiras posłałam przi prow adzono k on ia starego ślep ego p u lsetek płu tn a w p u ł konopne p ołow a pa- cesn ego M iodu garcek b orow ego zaktorim w zien a stirid ziesci grosi sirkuw sesc zaktore w z ie n a m o sm n a scie grosi n ie m ogąc sie w ie c id o c e [k a c ]5 m u siałam sam a ieh ac danom i zita korzec p sen ice pułkorca grohu cw ierc y a g ieł cw irc krup iecm ien - n ih cw ierc (s. 2) M asła p u lfa sk i sło n in i p o letek gorzałki prosti garci sesc piniedzi złotih d w a d zieścia d rew stiri fu ri p o w id eł garcek m iodu garnusek potim zlotih d w a d zieścia M aki p sen i pokorcu zitn i także pokorcu w iep rzk a całego soli garci stiri gorzałk i garci trzi d rew fu r p iec p iw a p u a h tilek osip k i korzec ofsian i zlotih stiri n aw ik u p n o a lem b ik a (s. 3) kure y ed n e y t i m 6 so li garniec grohu cw irc sodo- m ir s k a 7 o leiu k w a rta konopnego k w arta gorcicnego ot zida zlotih trzi zazito soli g arn iec (s. 4) asign acyą w zien a m nazło tih trzid iesci (Inna ręka:) Od IcP. P on ia- to w sk ie y T erm anatka 8 co brała in v im prow izyi.
III
(s. 1) W ielm ożn i M oscipanie sk arbniku m ui M oscipanie ydobrodzieiu niski po kłon za sila m z a s ila m 8 W M panu a d ziw u iesie w ie lk i n ieła sce zes W asec om nie cale
2 N a tem at język ow ej p rzeszłości Z iem i L u belskiej zob. d w ie prace W. K urasz- k iew icza Z p rz e s z ł o ś c i n a r z e c z a z a m o js k i e g o („P am iętnik L u b elsk i”, III (1937)) oraz Z p rz e s z ł o ś c i n a r z e c z a K a z i m i e r z a na d W i s łą (K się g a p a m i ą t k o w a ku cz ci Fulmana, L u blin 1939). T ek sty p rzed ru k ow an e w tych pracach bierze pod u w agę W. Śm iech w k sią żce R o z w ó j h i s to r y c z n y p o ls k ic h g r u p s p ó ł g ło s k o w y c h *sr ł źr *żr (Łódź 1953, s. 60 n.) oraz T, B rajersk i w sw o ich pracach z zakresu d ia lek to lo g ii historycznej.
8 P o n ia to w sk a sta w ia często kropki nad ob yd w iem a lask am i litery y. Ze w zg lę dów typ ograficzn ych n ie d ru k u jem y ty ch kropek.
4 W ręk op isie z n tim . 5 A utorka n ie dop isała kac. 6 Łac. i t e m (także, znowu). 7 Tak zam iast sędom irs ką. 8 T ak zam iast te r m i n a tk a . 9 W yraz pow tórzony w ręko pisie.
zapom niał a ia n iescesliw a sirota d la n ieła sk i W aseci cirpie cieśk i n ied o sta tek bo p raw ie boso hodze yruzne cirpie n ied ostatk i y am sob ie MW obrała op iek u n im ydobrodzieim ytak as yam am rekonpense o b iecałeś m ieW asec ż a li c ie 10 dokrasnika zebim tam przik osciele w iek sw u i k on ciła y u zes w a sec za p o m n ia ł puko z ił x ą c sw ie - toduski to m siew a seci n iep rzik rziła teraz yu s n ied ziel d ziew iec um ar m u sesie przi- krzic w aseci b om sie p ozastaw iała zm ilu isie m ości p an ie (s. 2) przisli m i złotih p ięćdziesiąt nieh sie p ow ik u p u ie b om sie p o za sta w ia ła prose y su p lik u ie m iW asec dobrodzi M iłosierdzie n atsirostw em m oim p osilam c lo w iek a p ew n eg o m iescan in a b e lz ic k ie g o 11 którem u m ozes w a sec dobrodzi w ierzic prose m im ie w a sec w p a m ieci m ieisce m iw asec op stalu i prose pokornie la m iło sci boski w a sec sam dobrodzi m usis pom ie p rzislac aia zaw aseci o b lig u iesie prosie b oga prose u n iżen ie h cim i w a sec otpisac m u im osci p an ie zostaie n an isą słu gą yn ieg o d n a b ogom u tlcin ą M ariianna poniatow ska k w itu niep osilam b oten list za k w it sta n ie (s. 3, in n a rę ka:) D nia 25 Lipca 1732, B iorę natęn list Iey M ciP an iey P o n ia to w sk iey od Im P an a G órec kiego P row izyi złotych P ięćd ziesią t y cztery N a [co] się p od p isu ię D at[um ] w S zcze cin ie 12 Roku yD nia jako w y z e y jako p isać n ieu m ieją cy zn ak krzyza S. k ła d ę Ien - drzey P isarski + (s. 4, p is m o P o n i a t o w s k i e j :) W ielm ożn em u yegoin osci p an u górec kiem u skarbn[i]kow i W [ieluń'skiem u] d ob rod zieiow i m em u oddać n a lezi w scecin ie,
FO N ETY K A
Nagłosowe ja- nie zm ienia się: yagiel (gen. pl.) II 1. A u to rk a używ a form y jechać, nie jachać: iehac II 1.
Ścieśnienia sam ogłoski a te k sty nie oznaczają: yanizi potpisana I,
lamiłosci boski (dla m iłości b oskiej> III 2, garcek II 1, II 2, kw arta
II 3 bis, drigiras (drugi raz* II 1, teraz III 1, zapomniał ib. bis, obiecałeś III 1, zasilam ib. bis, y a m a m (ja mam> III 1 itp. Ścieśnione o je s t ozna czane najczęściej lite rą u: p łutna II 1, p u ko (dopóki* III 1, s ir k u w sesc II 1, m ui lmój* III 1, III 2, w ie k sw u i III 1, [...] ruzne (różne> ib., instr.
bogomutlciną III 2 itp.; oczywiście także w liczebniku pół: p u lse te k II 1, wpuł ib., pułkorca ib., pulfaski (pół fask i> II 2, puah tilek (półachtelek*
ib.; w zaim ku k tó ry i w nazw isku Górecki je s t o: (miodu) zaktorim wziena [...] II 1, zaktore w zie n a m ib., k tó r e m u III 2, góreckiego I, górec k iem u III 4. Ścieśnione e zapisała P oniatow ska lite rą i: żalicie (zalecić*
III 1, puahtilek II 2; wygłosowe -ej oznaczone także lite rą i: [...] nizi (niżej* I, [...] wieci [...] (więcej* II 1, suńeti Małgorzati I, gen. gorzałki
prosti II 2, Maki p seni pokorcu ży tn i także pokorcu ib., dat. w ie lk i n i e łasce III 1, mi [...] (miej* III 2 bis, hci [...] <chciej* ib. itp.; nie m a ścieś
nienia w gen. (acc.) i dat. sing. zaim ków i p rzym iotników rodz. m ęskie go: otiegoMosci I, pana góreckiego ib., konia starego ślepego II 1, k t ó
rem u III 2, W ielm ożn em u [...] panu góreckiem u [...] dobrodzieiowi m e m u
10 (Zalecić).
11 Chodzi tu n ie w ą tp liw ie o Jęd rzeja P isarskiego, który n a liśc ie P on iatow sk iej k w ituje G óreckiem u odbiór 54 zł.
12 P iso w n ia tej n azw y sugeruje lek cję w Szczecin ie, d zisiejsza n azw a gw arow a brzmi jednak Szczecyn, w ięc w Szczecynie .
III 4; nie m a też ścieśnienia w końcówce -e pow stałej z k o n trakcji g ru p głoskow ych: trzi cirwone złote II 1, (płótno) konopne ib., yruz-
ne [...] niedostatki III 1, Miłosierdzie III 2.
Sam ogłoska o przed spółgłoską nosow ą (N ) nie ulega ścieśnieniu za rów no w sylabie o tw a rte j, jak i zam kniętej: przi prowadzono konia II 1,
cirwone ib., słonini ib., itp., pokłon III 1, zapomniał ib. bis, konciła ib.
H eterosylabiczna g ru p a eN zapisana została przez iN tylko raz: pinie-
dzi II 2; w in ny ch zapisach zawsze eN: w ziena II 1, w zien am II 1, II 4, psenice II 1, nie mogąc ib., uniżenie III 2. Zam ykające sylabę eN jest
notow ane p raw ie zawsze przez iN w in str. sing. rzeczowników m ęskich i nijakich: zn [a m jtim s k rip tim m o im I, zapirsim posłancim II 1, opie-
k u n i m ydob ro d zieim III 1, ty lk o raz n atsirostw em m oim III 2 (zaimki,
przy m io tn ik i i liczebniki przym iotnikow e m ają także -im, naw et potim (potem , p óźn iej) II 2); w innych w ypadkach raz e pochylone w łacińskim
y t i m (item ' II 3, poza ty m e jasne: w dzien I, k r u p iecm iennih II 1, alem bika ib., [...] ten list III 2.
Sam ogłoska e je s t nie zm ieniona przed ł: yagieł (gen. pl.) II 1, po
w ideł garcek II 2.
T yln ą sam ogłoskę nosow ą oznacza P oniatow ska we w szystkich po zycjach litera m i ą i a: nie mogąc II 1, xąc (ksiądz> III 1, asignacyą w zie
n a m II 4, zostaie nanisą sługą yniegodna bogomutlciną III 2; osmCiesiat
(osiem dziesiąt' I, pięćdziesiąt III 2, Maki (mąki' II 2, acc. cwirc sodo-
m irska II 3, instr. yniegodna bogomutlciną III 2 (ą : a = 6 : 5). Przednia
sam ogłoska nosow a zapisyw ana je s t stale lite rą e: [...] wieci [...] (więcej' II 1, sw ie ti (św ię te j' I, pamiec II 1, piniedzi II 2, piec (pięć' ib. itp.,
nacosie potpisui[e]dzałosie wlublinie I, adziwuiesie III 1, p omie (po
m ię, po m nie' III 2 itp., cirpie III 1 bis, hodze ib., prose ysuplikuie III 2 itp. W zapisie nacosie potpisui[...] jest błąd, b rak lite ry e; nie m ożna się tu d o p atry w ać ścieśnienia nie akcentow anego wygłosowego -e pow stałego z -ę (potpisuj-i śe), co się spotyka u Polaków z „Kresów W schodnich”. B łąd jest też w zapisie cwirc sodomirska (acc.) II 3; w in no być cwirc sedomirską, tzn. ćwirć sędomirską. G rupa eł w p ra e te ritu m przeszła w en: (miodu) za kto rim wziena [...] II 1, w zien am II 1, II 4.
J a k w ym aw iała P oniatow ska sam ogłoski nosowe? U stna a rty k u lacja przedniej ró w n ała się samogłosce e, ty ln ej — najpraw dopodobniej ścieś nionem u a. A rty k u la c ja nosow a albo nie istniała, albo b yła synchro niczna, lecz słabo słyszalna; P oniatow ska nie zanotow ała jej przy ę ani razu, p rzy q zaś w połow ie zapisów 13.
13 N iek tórzy m oi stu d en ci n ie za p isy w a li nosow ości w e w sia ch p ow iatów pu ła w sk ieg o , op olskiego, ja n o w sk ieg o i in n ych zach od n iolu b elsk ich (r e k e lub raka (rękę) itp.).
Nie rozróżnia P. samogłosek y i i, obie oznacza lite rą i: zn[am]tim
skriptim m o im I, zapirsim posłancim II 1, trzi cirwone złote ib. itp. Ale
spójnik i pisze, zgodnie z trad y cją, lite rą y: ysec I, ydobrodzieim III 1,
yruzn e [...] niedostatki ib. itp.; w łacińskim i te m także y: y t i m II 3.
Pisow nia a u to rk i jest stosunkow o dokładna, m ożna więc przypuszczać, że nie rozróżniała w piśm ie sam ogłosek y i i, bo nie rozróżniała ich w mowie. Nie kłóciłoby się to przypuszczenie z częstą jeszcze dziś w ym ow ą sam ogłoski y w g w arach północnej Lubelszczyzny; je s t tam ona bardzo bliska samogłosce i (w r. 1953 słyszałem i zam iast y u nie których m ieszkańców K rzczonow a leżącego o ok. 30 km n a południe od Lublina).
Sam ogłoska *y nie ginie w stiridziesci II 1.
Samogłoski i i y nie zm ieniają się p rzed i: zasilam III 1 bis, posilam (posyłam ) III 2, nieposiłam ib., ze b im [...] koncila III 1, tomsie [...] nie-
przikrziła ib., Miłosierdzie III 2, lamiłosci boski ib.
Prasłow . g ru p y ir i y r pozostają bez zm iany: stiridziesci II 1, stiri II 2 ter, sirk u w II 1, sirota III 1, n atsiro stw em m oim III 2, cwirc sodo-
mirska II 3. K on ty n u an t prasłow iańskiego sonantycznego r m iękkiego
został zapisany 6 razy przez ir: zapirsim posłancim II 1, cirwone ib.,
cwirc ib. i II 3, cirpie III 1 bis; 3 razy przez er: cwierc II 1 bis i M iło sierdzie III 2. U kład w yraźnie m azowiecki.
G rupę y j w pozycji przed sam ogłoską zanotow ała P. raz przez ii:
Mariianna III 2; w 3 zapisach jest y: M aryanna I, asignacyą (acc.) II 4
i prowizy (gen.) II 1.
Nie zm ienia się sam ogłoska u przed r: f u r piec (fu r pięć' II 2, stiri
furi ib., kure yedne II 3.
T eksty Poniatow skiej w y k azu ją bezw yjątkow e m a z u r z e n i e :
ysesc (i sześć) I, zapirsim posłancim II 1, grosi (groszy' ib., psenice (gen.
sg.) ib., [...] nizi (niżej' I, z e m odebrała I, cirwone II 1, (płótna) pacesne-
go ib., garcek ib. itp.
Bezbłędna jest rów nież pisow nia rz: Małgorzati I, trzi II 1, II .3,
przi prowadzono II 1, korzec II 1, II 2, gorzałki II 2, wierzic III 2 itp.
T rudno powiedzieć, jak to rz P. arty k u ło w ała.
Spółgłoskę ł w ym aw iała a u to rk a p rzy przedniojęzykow o-zębow ej artykulacji. Zapisała ją lite rą i, rzadziej przez l: z e m odebrała I, M ał
gorzati I, złotih II 2, gorzałki II 2 itp., zlotih I, gorzałki II 2 itp.
W zapisie u m a r (u m arł' III 1 widać zanik w ygłosowego ł.
P rzed e spółgłoski k i g są zmiękczone: góreckiego I, góreckiem u III 4, belzickiego III 2, yagiel II 1. B rak zapisów z che.
II 1, grohu ib., II 3, hci [...] (chciej’ III 2 itp. A uto rka nie m a w swoim sy stem ie fonologicznym dźwięcznego h.
A rty k u la c ja m iękkich spółgłosek dw uw argow ych jest synchronicz na: piw a II 2, piec (pięć’ ib., cirpie III 1 bis, obiecałeś III 1, wieprzka II 2, prawie III 1, pamiec II 1, Miodu ib., miescanina III 2, m i [...] (m iej’ III 2 bis itp.
W zapisach swieti ’św ię te j’ I, sw ietoduski III 1, cwierc ib. bis widać m iękkość spółgłoski w. M iękka jest ona niew ątpliw ie także w cwirc II 1, II 3. Nie m a u P. w ym ow y ty p u swat (świat>.
G ru p ę czt w y m aw iała P. ja k sZt lu b śt: stiridziesci II 1, stiri II 2 ter (głoski ś i sz przed spółgłoską i w w ygłosie oznacza P. literą s).
G ru p a dl ubezdźw ięcznia się przed c: bogomutlciną III 2. Upraszcza się ona w p rzy im k u dla: lamiiosci boski ib. (obok dlaniełaski III 1).
G rup a rncz i m c uproszczona do rc: garcek II 1, II 2, garci ’g arn cy’ (gen. p lu r.) II 2 ter. G ru p y rw sz i cstw upraszczają się do rs i stiu:
zapirsim posłancim II 1, na tsiro stw em m o im III 2. W swoim nazw isku
P. nie upraszcza g ru p y w s k : poniatow ska I, III 2.
F o n e t y k a m i ę d z y w y r a z o w a jest u P. najpraw dopodob niej b e z d ź w i ę c z n a z w y jątk iem pozycji przed osobowymi -em, -eś, -eśm y, -eście: yta kas y a m a m rekonpense III 1, y u s niedziel dzie
więć ib., iuzes Wasec zapomniał ib. Ale teraz yus III 1, więc stw ierdze
nie nie je s t zby t pew ne. Podw aża je też częsta pisow nia etym ologiczna:
m iodu garcek borowego II 1, zes Wasec [...] zapomniał III 1, sirkuw ses c II 1, drew stiri furi II 2 itp.; otiegoMosci I i ot zida II 3; w yjątek: drigiras posłałam ’d ru g i raz p osłałam ’ II 1.
S p raw a a k c e n t u nie zawsze jest jasna.
P rz y im k i pisze a u to rk a razem z następ u jący m i po nich wyrazam i:
zapirsim posłancim II 1, zazito II 3, dokrasnika III 1, pokorcu II 2 bis, przikosciele III 1 itp.; tylko raz ot zida II 3. D latego nie wiadomo, czy
p rzyim ek ściąga n a siebie ak cen t z jednosylabow ych zaim ków i rze czowników: zes Wasec omnie cale zapomniał III 1, musis pomie p r z y
siąc III 2, boten list z a k w it stanie III 2. Skom plikow anym zagadnieniem
jest ak cen t w g ru pie nacosie potpisui[...] I: n ]a co się, czy na c'o się? Nie akcentow an y jest zaim ek swój po jedncsylabow ym rzeczowni ku: z e b im ta m przikosciele w ie k sw u i konciła III 1 (roi'efc swój). Nie akcentow any je s t też chyba zaim ek ten po spójniku bo: k w i tu niepo-
silam boten list z a k w it stanie III 2.
N iejasna je s t sp raw a akcen tu w g rup ie złożonej z zaim ka ja i jed- nosylabow ego m am : ytakas y a m a m rekonpense III 1 (jla m am , czy ja
inlam?); P. pisze zaim ek ja razem z n astęp u jący m po nim w yrazem :
yanizi potpisana I, aianiesceśliwa III 1.
E nklitykam i są form y zaim kow e mi, mię i się po form acjach jedn o- sylabowych: m im ie wasec wpamieci III 2, hcimi wasec otpisac ib., bom-
sie pozastawiała III 1, III 2, tomsiewaseci nieprzikrziła III 1. Te form y
zaim kowe zapisała P. 7 razy łącznie z po p rzedzającym i je form am i w ie- losylabowym i: danomi II 1, nacosie potpisui[...]dzałosie I, odziwuiesie III 1, musesie przikrzic ib., obliguiesie III 2, zmiluisie III 1; pisow nia tak a w skazyw ałaby n a przesunięcie ak cen tu na sylabę przed zaim kiem :
na c'o się podpisuję, a d z iw u fę się itp. Są jed n ak 3 zapisy, w k tó ry c h
te form y zaim kowe połączone zostały z w ielosylabow ym i w y razam i po nich następującym i, oraz 2 zapisy z pisow nią rozłączną: nie mogąc sie-
wiecidoce[kac] II 1, obiecałeś mieWasec żalicie dokrasnika III 1 i mieisce miwasec opstalui III 2 oraz przisli m i (przy śłij m i' ib. i nieh sie powi- kupuie ib.; zapisy tc św iadczyłyby o tym , że w ym ienione zaim ki nie
tw orzyły z form acjam i poprzedzającym i zestro ju akcentow ego z p aro - ksytonezą (nie m'ogąc się więcej doczekać, obiedałeś mię W aszeć zalecić itd.). Można przyjąć, że w ahanie w pisow ni odpow iadało w ahaniom w w ym ow ie P oniatow skiej, ale ten w niosek pew ny nie jest.
N iejasna jest spraw a akcentu w g ru pie złożonej ze spójn ika żeby i przysłów ka zaim kowego tam: ze b im ta m przikosciele w ie k sw u i kon-
ciła III 1 (ż e b [y m tam...?).
W drugi raz akcent jest paroksytoniczny: drigiras II 1.
Liczebnik pół jest p ro k lity k ą w pułkorca II 1 i p ulfaski II 2.
FLEK SJA
Z w racają uw agę n astęp u jące fa k ty fleksyjne: 1) końców ka -e w gen. sing. rzeczowników żeńskich m iękkotem atow ych: psenice pułkorca II 1; 2) przejście rzeczow nika bogomódlczyni do tw ard o tem ato w ej d e k lin a cji -a: instr. bógomutlciną III 2; 3) końców ka -ę w acc. sing. fem . liczeb nika jeden: kure yedne II 3; 4) końców ka - y m (-im) w instr. sing. masc. i n. zaim ków, przym iotników i liczebników : zn[am]tim s k rip tim m o im I,
zapirsim posłancim II 1, natsirostw em m o im III 2; 5) użycie im iesłow u
na -ąc: nie mogąc II 1 oraz 6) użycie bezosobowej fo rm y czasow nikow ej z -no: danomi zita korzec II 1.
SK Ł A D N IA
W arto tu pokazać s z y k w yrazów w zdaniu.
m o im I, w ie k sw u i III 1, n atsirostw em m o im III 2, dobrodzieiowi m e m u
III 4; ale m u i Moscipanie ydobrodzieiu III 1.
2. K ilk ak ro tn ie stosuje P. in terp o lację w grupie złożonej z przy- daw ki i jej podstaw y: Miodu garcek borowego II 1, osipki korzec ofsiani II 2, y r u zn e cirpie niedostatki III 1, y takas y a m a m rekonpense ib.
3. W „sk ry p cie” i „ te rm in a tc e ” , ą raz także i w liście, liczebnik i nazw y m ia r sto ją po nazw ach przedm iotów liczonych i m ierzonych:
zlotih dwieście osmCiesiat ysesc I, m iodu garcek borowego II 1, sirkuw sesc ib., zita korzec ib., psenice pułkorca ib., grohu cwierć ib., slonini poletek II 2, w ie p rzk a całego ib., przisli m i zlotih pięćdziesiąt III 2 itd.
4. P re te ry ty w n e .z a k o ń c z e n ia -(e)m i ~(e)ś sto ją często przy zaimku, sp ó jnik u i przysłów ku: z e m odebrała (że o debrałam > I, zes Wasec omnie
cale zapomniał III 1, y a m sobie W M obrała o piekunim ydobrodzieim ib., z e b im ta m [...] w ie k sw u i konciła ib., y u zes Wasec zapomniał ib., tomsie- waseci nieprzikrziła ib., bomsie pozastawiała III 1 i 2; jest też drigiras posłałam II 1, m usiałam sama iehac II 1, obiecałeś mieWasec żalicie do- krasnika III 1.
N azwisko i ty tu ły a d re sa ta listu sto ją w datiw ie zależnym składnio wo od fra z y oddać należy: W ie lm o ż n e m u yego mości panu góreckiemu
skarbn[ijkowi W [ielu ń skiem u j dobrodzieiowi m e m u oddać nalezi wsce- cinie III 4. Tak się adresow ało listy w X V III w.
SŁOW NICTW O I FRAZEOLOGIA
W słow nictw ie P oniatow skiej je s t k ilk a w yrazów zapożyczonych z łaciny: s k r y p t (kw it, pokw itow anie' (instr. s k rip tim I), prow izyja (pa
mięć p r o w iz y II 1), asygnacyja (acc. asignacyą II 4), rekom pensa (re-
k o m p en sata' (y ta ka s y a m a m rekonpense III 1), suplikować (prose ysup-
likuie III 2), obligować się Zobow iązyw ać się' (obliguiesie ib.) oraz ite m (także, też ' (y t i m II 3). Są to w y razy używ ane pow szechnie w P ol
sce w X V III w. Z niekształcenie rzeczow nika rekom pensata i pisow nia
y t i m (item ' św iadczą o tym , że P oniatow ska łaciny nie znała.
W arto podkreślić obecność literackiego zaim ka w zględnego który w tek sta ch P.: (miodu) za k to r im wziena [...] II 1, sirk u w sesc zaktore
w zie n a m [..!] ib., k tó r e m u III 2. W g w arach w ystępuje on bardzo rzadko.
C h a ra k te ry sty c zn a dla X V III w. jest zapisana przez Poniatow ską fo rm u ła „ s k ry p tu ”, w k tó rej m ożna w yróżnić frazem y: ja niżej podpi
sa n y; -a (yanizi potpisana), zn a m t y m s k r y p te m m o im (zn[am jtim skrip t im m oim , z e m odebrała [...]), na co się podpisuję (nacosie potpisui[e]), działo się w [...] ([...] dzałosie wlublinie).
W liście widać także schem atyczne frazem y. Zaczyna się on od W ie l
m ożny Moscipanie skarbn iku m u i Moscipanie ydobrodzieiu, zaraz potem
fraza Niski pokłon zasilam [...] W M Panu, a po w yłuszczeniu spraw y fraza kończąca list: zostaie nanisą sługą yniegodna bogomutlciną. W a d re sie fraza oddać należy, a przed nią ty tu la tu r a i nazw isko a d re sa ta w da- tiwie: W ie lm o żn e m u yego mości itd. oddać nalezi %oscecinie.
Są też w liście frazem y: prosić pokornie (prose pokornie s. 2), p rosić
uniżenie (prose uniżenie 2), prosić i suplikować (prose y supliku ie 2), mieć w pamięci (prose m im ie wasec wpam ieci 2), dla miłości Boskiej
(na miłość Boską) (lamiłosci boski 2), ciężki niedostatek i cierpieć nied o
statek (cirpie d e s k i niedostatek i y ru zn e cirpie niedostatki 1), kończyć swój wiek (zeb im tam przikosciele w ie k sw u i koncila 2), mieć re ko m - pensę (ytakas y a m a m rekonpense 1), mieć miłosierdzie n ad k im lub nad
czym (miwasec dobrodzi Miłosierdzie n a tsiro stw em m o im 2).
*
Spośród wyżej opisanych zjaw isk językow ych za g w a r o w e uznać należy ty lk o następujące: 1) zrów nanie ó z u, 2) przejście eN w iN i yN:
piniedzi, instr. skriptim , posłancim itp., 3) inne niż w języ k u literack im
XV III w. samogłoski nosowe, 4) w zie n a m (wzięłam*, 5) nierozróżnianie samogłosek y i i, 6) zachow anie stary ch g ru p ir i y r oraz częste ir i y r w m iejscu prasłow iańskiego sonantycznego r m iękkiego, 7) b ezw y jątk o- we m azurzenie, 8) zm iana ćt w śt (ś t y r y ), 9) uproszczenia: dl do l (la (dla)), rncz i m c do rc (garcek, garci), rw sz do rs (pirsi (pierwszy)) i cstw do s tw (natsirostwem moim), 10) sandhi bezdźw ięczne z w y ją tk ie m ty p u
juz-eś zapomniał oraz 11) paro ksytoniczny akcent w ze stro ju drugi raz.
D z i s i e j s z a gw ara wsi P oniatow a rozróżnia sam ogłoski y i i, unika m azurzenia, choć jego ślady są częste, rzadko używ a przed n io ję- zykowego ł. In n a jest też dzisiaj w tej gw arze a rty k u la c ja sam ogłosek nosowych i częściej niż u P oniatow skiej w y stę p u ją iN i y N z eN. Te dw a ostatnie zjaw iska w ym agają nieco obszerniejszego om ówienia.
Sam ogłoski nosowe m ają dziś w Poniatow ej a rty k u la c ję u stn ą u i y lub i, a nosową synchroniczną prżed spółgłoskam i szczelinow ym i i roz szczepioną p rzed innym i: gołumb, poczuntek, pinta (pięta*, g rzyn da itp.: w wygłosie są odnosowione u i e: w id zu (widzą), słysu, widzę (widzę),
słyse itp. Zapisy Poniatow skiej, m ające znak e dla nosow ej przedniej
oraz znaki ą i a dla ty ln e j, pozw alają przypuszczać, że 1) albo obie te samogłoski w ym aw iała ona jak e i ścieśnione a b e z n o s o w o ś c i, 2) albo w ym aw iała je jak szerokie e oraz ścieśnione a ze słabo słyszalną s y n c h r o n i c z n ą n o s o w o ś c i ą . To d rugie przypuszczenie w y daje mi się bardziej praw dopodobne. W dzisiejszych gw arach zachodniej
Lubelszczyzny spo tyk a się często u i szerokie e (obniżające się k u a) z synchroniczną słabo dostrzegalną nosowością. Taka sam a wym owa przedniej sam ogłoski nosowej istniała zapew ne w Poniatow ej na po czątku X V III w.; później szerokie e zwęziło się do i i y pod w pływ em w ąskiej w ym ow y literackiej.
D zisiejsza gw ara P oniatow ej zastępuje każde eN przez iN i yN: psy-
nica, piniundze, szczynie (szczenię), w zin a m (wzięłam1, jesiń, kamiń,
in str. sirpym , m ło tkim , pługim , p rae ter. ko p o ły m 'kopałem 1, zasiolym. 'zasiałem 1 itp. Rozwój e przed N poszedł tu zgodnie z rozw ojem ustnej a rty k u la c ji przedniej sam ogłoski nosowej (w obu w ypadkach ścieśnienie
e do i lub y). U P oniatow skiej, ja k w idzieliśm y, iN i y N są tylko w pi- niedzi oraz w instr. sing. rzeczowników: skriptim , poslancim, opieku- nim , dobrodzieim (ale sirostwem). Nie w idać tu paralelizm u m iędzy
ę i eN.
J a k w idać, język Poniatow skiej w yk azuje tylko f o n e t y c z n e d i a l e k t y z m y . W zakresie fleksji, składni, słow nictw a i frazeologii nie odbiega on od literackiego w zorca językow ego z 1. poł. X V III w. Jest tu np. litera c k i im iesłów n a -ąc, litera c k a form a bezosobowa dano mi, w łaściw y językow i literack iem u szyk p rzestaw n y w zdaniu, literacki zaim ek w zględny któ ry , zapożyczenia łacińskie itp. Poniatow ska, mimo że m a bardzo niew yrobione pism o, um ie w ystaw ić kw it, daje sobie radę z n o tatk a m i gospodarskim i i p o tra fi sform ułow ać list zupełnie pod w zględem sty listy czn y m popraw ny. Je j język jest typow y dla nie w ykształconej szlachcianki, k tó ra zajm u je się spraw am i gospodarskim i i k tó ra obraca się w tow arzy sk im k ręg u średnio zamożnego dw orku szlacheckiego.
DES TEX TES DE X V IIIe SIÈCLE DE LA RÉGION DE L U B LIN
L ’au teu r p résen te trois p etits tex tes, écrits à L u blin d a n s les a n n ées 1831—32 par une certa in e M arianna P o n ia to w sk a origin aire prob ab lem en t du v illa g e d e P on ia to w a (aujourd’h u i dans l e d istrict d e B ełżyce). D ans la la n g u e de ces te x te s appa raissen t d es d ia lectism es tels q u e l ’id en tifica tio n d u rang 5 z ć dż avec le rang s z c dz
(ce que l ’on a p p elle „m azu rzen ie”, p. e x . psenica (pszenica), seść (sześć), garcek
(garnczek) etc.), le m an q u e de d istin ctio n en tre les v o y e lle s y et i (zito (żyto), pirsi
(pierw szy), konciła (kończyła) etc.), la con servation du groupe ir (p. ex. cirwoni
(czerw ony), cirpie (cierpię), stiri (cztery), sirota (sierota) et d ’autres. C es d ialectism es n ’a p p araissen t que dans la p h o n é t i q u e ; la fle x io n , la syn taxe, le le x iq u e et la p h raséologie n e s ’élo ig n en t p as des norm es d e la lan gu e littéraire de début du X V IIIe siècle. L a la n g u e d es te x te s est typ iq u e pour u n e fem m e d e n ob lesse sans in stru ctio n q u i s’occupe des a ffa ires du m én age et qui fréq u en te la so ciété du m ilieu d e h ob erau x m o y en n em en t riches.
