Życie społeczne i organizacyjne Niemców galicyjskich we Lwowie w okresie międzywojennym

Isabel RÓSKAU-RYDEL

(Kraków)

Życie społeczne i organizacyjne Niemców galicyjskich we Lwowie

w okresie międzywojennym

Dla Niemców w Galicji, wśród których większość wywodziła się z kolonistów z Palatynatu i Badenii przybyłych pod koniec X V III w. na wezwanie Marii Teresy i Józefa II, poddaństwo austriackie i lojalność wobec dynastii habsburskiej były rze­ czą zrozumiałą samą przez się. W środowisku tym, nawet w najodleglejszych kolo­ niach niemieckich w Galicji Wschodniej, zwyczajowo obchodzono urodziny cesarza. Przywiązanie do domu panującego przetrwało do lat 60. X IX w., gdy Galicja otrzy­ mała ograniczoną autonomię i zarząd nad tym austriackim krajem koronnym spoczął w rękach Polaków. Wprowadzenie polskiego jako języka urzędowego sprawiło, że wiele osób znających tylko niemiecki, a żyjących do tej pory w środowiskach pol­ skich, opuszczało Galicję. Nie dotyczyło to Niemców, którzy w drodze akulturacji lub asymilacji zbliżyli się do polskości lub - w bardzo nielicznych wypadkach - do ukraińskości. Tylko w zwartych niemieckich koloniach leżących głównie w Galicji Wschodniej w pobliżu Lwowa, Stanisławowa, Stryja, Drohobycza, Kołomyi i Sam­ bora, a także w nielicznych koloniach zachodniogalicyjskich w okolicach Nowego Sącza, Bochni i Mielca, język niemiecki przetrwał przez wiele dziesięcioleci. Tam właśnie jeszcze w 1918 r. spotkać można było osoby, głównie kobiety, nie znające ję­ zyka polskiego i posługujące się wyłącznie dialektem z Palatynatu, przekazywanym z pokolenia na pokolenie1.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i po zakończeniu polsko-ukraińskich walk w Galicji Wschodniej Niemcy galicyjscy musieli przystosować się do nowej sytuacji politycznej. W społeczności miejskiej, do jakiej należeli Niemcy lwowscy, problem dostosowania nie polegał - naturalnie - na kwestii znajomości języka, gdyż większość żyjących tam Niemców wyrastała w środowisku polskim i była dwu-, a nawet trójjęzyczna, lecz na kwestii podporządkowania się nowej polskiej pań­ stwowości. Sprawy 58 000 Niemców galicyjskich nie leżały już w gestii swojskiego Wiednia, lecz nieznanej Warszawy. W samym mieście Lwowie żyło w 1921 r. we­ dle szacunków Waltera Kuhna2 około 3000 Niemców, wśród których 80% stanowili 1 I. Roskau-Rydel, Galizien, [in:] Galizien, Bukowina, Moldau, red. I. Róskau-Rydel, Berlin 1999, s. 169-195.

2 W. Kuhn, Bevolkerungsstatistik des Deutschtums in Galizien [Statystyka ludności niemieckiej w Galicji], Wien 1930 (Schriften des Institutes fur Statistik der Minderheitsvolker an der Universitat Wien Bd. 7).

ewangelicy. Niemcy stanowili około 1,4% ludności tego 220-tysięcznego miasta. Pod względem socjalnym większość należała do warstwy średniej, byli to głównie pracownicy umysłowi, nauczyciele, przedstawiciele wolnych zawodów i przed­ siębiorcy. W bezpośrednim zapleczu miasta, a mianowicie w powiecie lwowskim, żyło ponadto jeszcze 2850 Niemców, wśród których również liczebnie dominowali ewangelicy3.

Pomimo niewielkiej liczebności Niemcy we Lwowie stanowią interesujący obiekt badań, gdyż wykazywali dużą aktywność w tworzeniu instytucji życia społecznego, mających służyć podtrzymywaniu ich tożsamości i tradycyjnych form życia. Bezpo­ średnio po zakończeniu wojny nastąpiła nieodzowna wówczas reorganizacja struktur Kościoła ewangelickiego, który do tej pory należał do różnych kościołów krajowych. Proces zjednoczeniowy okazał się jednak niezmiernie trudny, gdyż niemieckie gmi­ ny ewangelickie z terenu Poznańskiego i Górnego Śląska postanowiły pozostać nadal w ramach Pruskiego Kościoła Krajowego. W tej sytuacji przedstawiciele osiemnastu gmin ewangelickich z terenu dawnej Galicji podczas odbytego we Lwowie w dniu 11 grudnia 1919 r. spotkania postanowili powołać samodzielną organizację pod nazwą Kościół ewangelicki wyznania augsburskiego i helweckiego, który objął swym zasięgiem całą Małopolskę. Sprzeciw wobec tej decyzji ogłosiła jednak mała krakowska gmina ewangelicka skupiająca głównie Polaków, która przystąpiła do Kościoła ewangelicko-augsburskiego z siedzibą w Warszawie.

Małopolskie niemieckie gminy ewangelickie wyłoniły spośród siebie superinten- denturę i komisję superintendencką(SuperintendenturausschuB), na które wiedeńska Wyższa Ewangelicka Rada Kościelna przeniosła w 1923 r. pełnię swych praw i obo­ wiązków. Polskie władze państwowe przyjęły wprawdzie do wiadomości powstanie nowej organizacji kościelnej w dawnej Galicji, jednak nie zareagowały na zgłoszo­ ny w 1922 r. przez superintendenturę projekt ustawy regulującej stosunki państwa i Kościoła ani też na zgłoszony w 1927 r. projekt wewnętrznej konstytucji Kościoła ewangelickiego w Małopolsce. W tej sytuacji władze kościelne kierować się musiały przepisami dawnej austriackiej konstytucji kościelnej. Do najważniejszych społecz­ nych funkcji Kościoła ewangelickiego w Małopolsce należało wspieranie prywatne­ go szkolnictwa ewangelickiego na szczeblu podstawowym oraz gimnazjów niemiec­ kich działających w Stanisławowie i Lwowie4.

Wkrótce po zakończeniu polsko-ukraińskich walk w Galicji zaczęły odradzać się struktury istniejącego tam od 1907 r. Związku Chrześcijańskich Niemców w Galicji (Verband der Christlichen Deutschen in Galizien) i w sierpniu 1922 r. we Lwowie odbyło się jego pierwsze po wojnie walne posiedzenie. W ciągu kilku miesięcy po­ wstały 63 lokalne komórki Związku i już w marcu 1923 zwołano następne walne

3 Tamże, tab. 2, s. 153.

4 E. Ladenberger, Die kirchenpolitische Entwicklung in Polen von 1918 bis 1939 mit besonderer Be- riicksichtigung der Evangelischen Kirche A. und H. B. in Galizien [Rozwój polityki kościelnej w Polsce lat 1918-1939 ze szczególnym uwzględnieniem Kościoła ewangelickiego wyznania augsburskiego i hel­ weckiego w Galicji], [in:] Heimat Galizien. Ein Gedenkbuch [Galicyjska ojczyzna. Księga pamiątkowa], red. J. Kramer, Stuttgart 1988, s. 119-129.

posiedzenie, na które przybyło do Lwowa 700 delegatów i zaproszonych gości nie tylko z Galicji. Byli wśród nich niemieccy posłowie na Sejm i senatorzy. Wojewoda lwowski uznał Związek Chrześcijańskich Niemców w Galicji za organizację nie­ bezpieczną dla państwa polskiego i rozwiązał ją rozporządzeniem z dnia 24 kwiet­ nia 1923 r. W ten sposób Niemcy pozbawieni zostali swej głównej reprezentacji, wkrótce jednak jej funkcję przejęły inne stowarzyszenia i instytucje, a mianowicie Niemiecka Rada Ludowa w Małopolsce (przewodniczący adwokat Rudolf Bolek) oraz Związek Niemieckich Spółdzielni Rolniczych. Funkcję informacyjną przejęła redakcja tygodnika „Ostdeutsches Volksblatt” (Wschodnioniemiecka Gazeta Ludo­ wa), którego pierwszy numer ukazał się w dniu 6 kwietnia 1922. Czasopismo to wy­ dawała spółka Deutsche Verlagsgesellschaft z siedzibą we Lwowie. „Ostdeutsches Volksblatt” informowało o życiu niemieckich kolonii oraz zajmował stanowisko w interesujących Niemców kwestiach politycznych i kościelnych. Likwidacja Związku Chrześcijańskich Niemców w Galicji szczególnie dotknęła stosunko­ wo nielicznych katolików narodowości niemieckiej, gdyż od tej chwili nikt ich na forum publicznym nie reprezentował. Dopiero w 1926 r. powstał Związek Niemiec­ kich Katolików Województwa Lwowskiego z siedzibą we wsi Munchenthal (poi. Mużyłowice, ukr. Muzylovyci). Nieliczne niemieckie katolickie placówki szkol­ ne otrzymywały wsparcie od szczególnie silnego na Śląsku Związku Niemieckich Katolików w Polsce.

Ważną rolę we wspieraniu niemieckich organizacji odgrywały ponownie otwarte po wojennej przerwie w 1922 r. Kasy Raiffeisena. Miały one jednak początkowo ogromne problemy, gdyż w następstwie inflacji, jakiej ulegała korona austriacka i marka polska do czasu reformy walutowej 1924 r., utraciły zaufanie klientów. We Lwowie działała Niemiecka Kasa Raiffeisena na przedmieściu Lewandówka. Tu i na przedmieściu Bogdanówka mieszkało ponad dwieście rodzin niemieckich, które z czasem otrzymały kredyty tej kasy na budowę domów. Spółdzielczość niemiecka w Galicji zdołała się podźwignąć dzięki współpracy z centralą spółdzielczą w Pozna­ niu, która pomogła uruchomić w 1923 r. we Lwowie Spółkę Handlową „Merkato” , dostarczającą na dogodnych warunkach sprzęt rolniczy i gospodarski niezbędny po zniszczeniach wojennych. Związek Niemieckich Spółdzielni Rolniczych wydawał swoje pismo pt. „Der deutsche Landwirt in Kleinpolen” (Niemiecki Rolnik w Mało­ polsce) będące dodatkiem do „Ostdeutsches Volksblatt” .

W okresie międzywojennym powstały we Lwowie liczne instytucje zajmujące się pobudzaniem niemieckiego życia kulturalnego i sportowego. Taką rolę spełniał ist­ niejący od sezonu 1917/1918 teatr amatorski Niemieckiego Towarzystwa Rozrywko­ wego „Frohsinn” czyli „Uciecha” (Deutscher Geselligkeitsverein „Frohsinn”), który działał do sezonu 1929/1930 włącznie, dając okresowo, przeważnie raz w miesiącu, przedstawienia o charakterze komediowym i folklorystycznym, niekiedy także się­ gając do repertuaru dramatycznego. W 1922 r. we Lwowie niemieccy studenci uczą­ cy się w polskich szkołach wyższych powołali ogólnopolski Związek Niemieckich Studentów Szkół Wyższych (Verein Deutscher Hochschtiler - V D H ), w ramach któ­ rego niemieckie studentki tworzyły własną podgrupę. Lwowski oddział VDH liczący

w latach 30. około 200 członków wyróżniał się w pracy kulturalnej, organizował występy teatralne i wieczory pieśni. Z pietyzmem odnoszono się w szeregach V D H także do pielęgnowania niemieckich, a szczególnie palatynackich zwyczajów i ob­ rzędów ludowych. W 1923 r. powstał we Lwowie niemiecki klub sportowy „Vis” , którego boisko i strzelnicę poświęcono w 1929 r.5

Zasadniczą rolę w życiu Niemców lwowskich i galicyjskich odgrywały niemiec­ kie ewangelickie szkoły powszechne i gimnazja. Ewangelicka szkoła podstawowa wznowiła swą działalność we Lwowie dopiero w roku szkolnym 1921/22. Oprócz dzieci niemieckich uczęszczało do niej wiele uczniów innych narodowości i wy­ znań, w związku z czym szkoła kształciła w tym czasie aż 627 uczniów. Gdy jed­ nak w 1923 r. Ministerstwo Oświecenia Publicznego zabroniło przyjmować do szkół wyznaniowych uczniów innych konfesji, liczba uczniów spadła raptownie do 189. Szkoła utrzymywała się głównie z wpływów z czesnego, dlatego też stanęła ona wówczas w obliczu poważnych trudności finansowych, a wielu nauczycieli straciło pracę. Dzięki wielkiemu zaangażowaniu pozostałych nauczycieli, którzy zgodzili się pracować za niższe pensje, szkoła zdołała przetrwać kryzys. Z czasem otrzymała pry­ watne darowizny od członków gminy ewangelickiej oraz Towarzystwa Rozrywko­ wego „Uciecha” , a także kredyty z Niemieckiego Banku Spółdzielczego we Lwowie, z których to środków zbudowano salę gimnastyczną i stołówkę. Poziom nauczania w lwowskiej ewangelickiej szkole powszechnej był wysoki, co potwierdzały także polskie władze szkolne, udzielając jej rokrocznie tak zwanego prawa publiczności. Szkoła zakończyła swą działalność 8 grudnia 1939 r.6

Od czasu wprowadzenia autonomii w Galicji działały jeszcze tylko dwa niemiec­ kojęzyczne gimnazja: w Brodach (Kronprinz-Rudolf-Gymnasium) i we Lwowie II Gimnazjum Państwowe (II. Staatsgymnasium). To ostatnie było jedyną niemiec­ kojęzyczną szkołą średnią, która przetrwała do końca I wojny światowej; w sierpniu

1918 r. gimnazjum uległo spolszczeniu. Tak więc, gdy we Lwowie zgodnie z trady­ cją zjawili się absolwenci niemieckojęzycznych szkół podstawowych, okazało się, że szkoła, w której zamierzali się kontynuować naukę, już nie istnieje, a do powsta­ łego w jej miejsce polskiego gimnazjum nie są w stanie zdać egzaminu wstępnego. W tej sytuacji lwowska gmina ewangelicka postanowiła założyć prywatne ewan­ gelickie gimnazjum, na co uzyskała zgodę władz szkolnych. Nauka rozpoczęła się we wrześniu 1918 r. w klasie męskiej liczącej 26 chłopców i w klasie żeńskiej liczącej 27 dziewcząt. Niemieckie gimnazjum ewangelickie we Lwowie rozwijało się dynamicznie: w roku szkolnym 1922/23 miało 311 uczniów (w tym 112 dziew­ cząt) w pięciu klasach. Było wśród nich aż 188 uczniów narodowości żydowskiej i 10 polskiej lub ukraińskiej. Tylko 113 uczniów należało do mniejszości niemiec­ kiej. W jesieni 1923 r. ministerstwo nakazało uczniom wyznania mojżeszowego opuszczenie szkoły. Uczniowie chrześcijańscy wyznań innych niż ewangelickie

mo-5 Por. Die Vereine Deutscher Hochschuler in Polen 1922-1939 [Związki Niemieckich Studentów Szkół Wyższych w Polsce 1922-1939], red. Th. Bierschenk, Hannover 1989.

6 L. Kintzi, Aus der Geschichte der Evangelischen Volksschule in Lemberg [Z dziejów ewangelickiej szkoły ludowej we Lwowie], [in:] Heimat Galizien..., s. 199-200.

gli nadal uczyć się w gimnazjum pod warunkiem uzyskania specjalnej zgody wła­ ściwych władz szkolnych. Lwowskie Niemieckie Gimnazjum Ewangelickie pomimo utraty ponad połowy uczniów zdołało kontynuować swą działalność7.

Obok Niemców wyznania ewangelickiego i katolickiego we Lwowie żyli także mennonici. Dysponowali oni w mieście od 1911 r. swym domem gminnym, który służył także jako mieszkanie dla kaznodziei oraz siedziba kancelarii gminnej. Od 1925 r. otwarto w nim również internat dla mennonickich uczniów spoza Lwowa uczących się w tutejszych szkołach ewangelickich. Mennonici posiadali organ pra­ sowy pod nazwą „Mennonitisches Gemeindeblatt” (Mennonicka Gazeta Gminna) - w latach 1917-1920 był to miesięcznik, 1920-1923 dwumiesięcznik, 1923-1928 ukazywał się nieregularnie, potem jako kwartalnik, którego zadaniem było podtrzy­ mywanie łączności pomiędzy współwyznawcami żyjącymi w wielkim rozproszeniu na terenie Galicji. Związki wewnątrz mennonickiej grupy wyznaniowej, jeszcze w X IX w. bardzo trwałe i ścisłe, uległy w ciągu trzech pierwszych dekad X X stule­ cia - głównie w następstwie coraz liczniejszych małżeństw mieszanych - wielkiemu rozluźnieniu8.

Integralność niemieckiej społeczności we Lwowie i w Galicji uległa poważnemu zachwianiu, gdy na początku lat 30. w Bielsku powstała Jungdeutsche Partei (Partia Młodoniemiecka) reprezentująca ideologię naradowosocjalistyczną. Partia ta pró­ bowała objąć swymi wpływami również Niemców żyjących w Galicji Wschodniej, w związku z czym założyła swój oddział we Lwowie. Jungdeutsche Partei, dekla­ rująca formalnie lojalność wobec państwa polskiego, kładła szczególny nacisk na obronę praw niemieckiej mniejszości - niemczyzny, jak się wówczas mówiło, w Pol­ sce. Partia Młodoniemiecka, będąca, jak wspomniałam, zakamuflowaną placówką N SD A P, odniosła pewne sukcesy w środowisku niemieckich studentów we Lwowie. Skłoniło to jej lwowskiego przywódcę Herberta Gorgona do założenia kilku lokal­ nych kół partyjnych w niemieckich gminach Galicji Wschodniej. Wkrótce jednak okazało się, że radykalizm Partii Młodoniemieckiej, a także powtarzające się ataki na czołowych niemieckich działaczy galicyjskich związanych z główną do tej pory siłą polityczną, jaką była Niemiecka Rada Ludowa w Małopolsce doprowadziły do ostrych konfliktów w łonie mniejszości niemieckiej w tej części Polski. Utarczki te spowodowały w końcu wykluczenie przedstawiciela Partii Młodoniemieckiej z Rady Ludowej. Domeną wpływów narodowych socjalistów w Galicji Wschodniej pozostała od tej pory przede wszystkim młodsza generacja Niemców galicyjskich żyjących we Lwowie i innych większych miastach regionu. Wielką odporność na brunatną propagandę wykazywali natomiast mieszkańcy kolonii rolniczych i ogól­ nie starsza generacja galicyjskich Niemców. Tym środowiskom, uformowanym 7 J. V . Rollauer, Aus der Geschichte des Deutsch-Evangelischen Gymnasiums in Lemberg [Z dzie­ jów niemiecko-ewangelickiego gimnazjum we Lwowie], [in:] Heimat Galizien..., s. 224-227.

8 G. Muller, Die Mennoniten in Galizien [Mennonici w Galicji], [in:] Heimat Galizien..., s. 168-172; por. A. Bachmann, Galiziens Mennoniten im Wandel der Zeiten. Ihre Geschichte und ihre Familien [Ga­ licyjscy mennonici w Galicji na tle zmieniających się epok - ich historia i rodziny], Backnang 1984.

w specyficznej atmosferze monarchii habsburskiej, wszelki fanatyzm i kult przemo­ cy był obcy9.

Restrykcyjna, a często wręcz represyjna polityka, jaką władze polskie stosowa­ ły wobec mniejszości narodowych, spowodowała, że od połowy lat 30. w środowi­ skach niemieckich w Galicji zaznaczyły się ponownie tendencje integracyjne. Od początku 1939 r. Niemców w Galicji Wschodniej dotykać zaczęły coraz liczniejsze aresztowania pod nigdy niesprecyzowanym zarzutem działalności antypaństwowej. Aresztowani osadzeni byli najczęściej w osławionym obozie internowania w Berezie Kartuskiej. Po wybuchu wojny doszło do masowych aresztowań wśród niemieckich nauczycieli, duchownych i przedstawicieli różnych galicyjskich organizacji, którym stawiano najczęściej najzupełniej bezpodstawny zarzut współpracy z władzami Rze­ szy. Większość aresztowanych zdołano jeszcze odstawić do Berezy Kartuskiej, gdzie dzielili oni dramatyczny los z polskimi, ukraińskimi, białoruskimi i litewskimi więź­ niami politycznymi10.

W naturalnej reakcji na te wydarzenia ludność niemiecka w Galicji w pierwszym odruchu potraktowała okupację niemiecką jako zjawisko pozytywne. Niemcy gali­ cyjscy nie wiedzieli wszakże, iż już pod koniec sierpnia 1939 r. dokonał się podział Polski na niemiecką i sowiecką strefę wpływów i że ich samych przeznaczono do wysiedlenia z galicyjskiej ojczyzny, co nastąpiło na przełomie 1939 i 1940 r. Z same­ go Lwowa i jego przedmieść przesiedlono od 6700 do 7000 osób. Znalazło się wśród nich 370(M1000 osób zaliczonych do kategorii tzw. Gesinnungsdeutsche (czyli osób o nastawieniu niemieckim), 2000 tzw. polonisierte Deutschstammige (czyli spolo­ nizowanych pochodzenia niemieckiego) oraz około 1000 nie-Niemców, głównie współmałżonków i dzieci z małżeństw mieszanych. W sumie z Galicji Wschodniej przesiedlono wówczas około 55 000 Niemców11. Większość z nich z ciężkim sercem opuszczała strony rodzinne, a ich rozczarowanie „nowymi porządkami” wzrosło, gdy okazało się, iż na miejsce osiedlenia wyznaczono im świeżo wcielone do Rzeszy te­ reny Wielkopolski, z których dopiero co usunięto Polaków. Tylko nielicznie Niemcy galicyjscy otrzymali zgodę na osiedlenie w Krakowie, byli to m.in. nauczyciele, któ­ rzy mieli powiększyć grono pedagogiczne niemieckich szkół w stolicy Generalnego Gubernatorstwa12.

9 Por. Th. Bierschenk, Die deutsche Volksgruppe in Polen 1934-1939 [Niemiecka grupa narodowa w Polsce 1934-1939], Wtirzburg 1954 (Beihefte zum Jahrbuch der Albeitus-Universitat Kónigsberg/ Pr., Bd. 10).

10 S. Muller, lnterniert im KZ Bereza Kartuska [Internowany w obozie koncentracyjnym Bereza Kartuska], [in:] Aujbnich undNeubeginn. Heimatbuch der Galiziendeutschen [Przełom i nowy początek. Księga pamiątkowa Niemców galicyjskich], cz. II, pod red. J. Kramera, Stuttgart-Bad Cannstatt 1977, s. 24- 29; R. Walloschke, Meine Internierung im K Z Bereza Kartuska [Moje internowanie w obozie kon­ centracyjnym Bereza Kartuska], [in:] Aufbruch und Neubeginn..., s. 30-33; Frauen im KZ Bereza Kar­ tuska [Kobiety w obozie koncentracyjnym Bereza Kartuska], [in:] Aufbruch und Neubeginn..., s. 33-36. 11 E. Hondius, Volksdeutsche Mittelstelle (VoMI) und Einwandererzentralstelle (EWZ) [Centrala Niemczyzny Zagranicznej i Centrala Imigracyjna], [in:] Aufbruch und Neubeginn..., s. 211-218.

12 S. Muller, Die Umsiedlung der Deutschen Galiziens, insbesondere Lembergs [Przesiedlenie Niem­ ców galicyjskich, ze szczególnym uwzględnieniem Lwowa], [in:] Aufbruch und Neubeginn..., s. 95-119.

Niemcy w zachodniej części Galicji pozostali w swoich dawnych koloniach, któ­ re po wrześniu 1939 r. znalazły się w Generalnym Gubernatorstwie. W terminologii Trzeciej Rzeszy osoby mieszkające tu od kilku pokoleń nazywano Volksdeutschami, w odróżnieniu od Reichsdeutschów, którzy przybyli na tereny po powstaniu Gene­ ralnego Gubernatorstwa. Należy podkreślać, że władze GG traktowały galicyjskich Volksdeutschow z pewnym dystansem i nieufnością, gdyż wątpiły, aby półtora wie­ ku współżycia z Polakami pozostało bez wpływu na ich zapatrywania polityczne. Po II wojnie światowej część tej zbiorowości uciekła przed nadciągającą Armią Czer­ woną na Zachód. Największa grupa Niemców galicyjskich osiedliła się w Republice Federalnej Niemiec, pewna część wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych, Austra­ lii lub Kanady, inna część nie dotarła na Zachód i musiała pozostać w sowieckiej strefie okupacyjnej, czyli przyszłej NRD. Bardzo nieliczna grupa osiadła po wojnie w Austrii.

W Niemczech Zachodnich Niemcy galicyjscy, pomimo iż żyli w rozproszeniu, stworzyli specyficzną instytucję życia społecznego pod nazwą Hilfskomitee der Ga- liziendeutschen Augsburgischen und Helvetischen Bekenntnisses (Komitet Pomocy Niemców Galicyjskich Wyznania Augsburskiego i Helweckiego) z siedzibą w Stutt- garcie-Bad Cannstadt. Organem ich jest od 1946 r. licząca około 8 stron gazeta „Das heilige Band. Der Galiziendeutsche” (Święta Więź - Niemiec Galicyjski). Ponadto od 1962 r. ukazuje się rocznik pt. „Zeitweiser der Galiziendeutschen” (Przewodnik po Historii Niemców Galicyjskich), który publikuje artykuły historyczne, wspomnie­ nia i teksty źródłowe. Wydawcą literatury poświęconej historii Niemców galicyj­ skich jest także Hilfskomitee13.

Należy podkreślić, że Niemcy galicyjscy od kilkunastu lat utrzymują bliskie kon­ takty ze Lwowem i tamtejszą mniejszością niemiecką, jak również z innymi miasta­ mi i wsiami dawnej Galicji, dokąd udają się wycieczki organizowane przez członków Hilfskomitee. Niemcy galicyjscy z RFN i innych krajów wspierają finansowo odbu­ dowę kościołów, pomników lub tablic pamiątkowych na cmentarzach. Angażują się także w działalność dobroczynną na terenie swych dawnych gmin, poświęcając swój czas i energię sprawie polepszania stosunków z Polakami i Ukraińcami, niezależnie od oficjalnych stosunków międzypaństwowych. To również jest formą zachowania pamięci historycznej.

Od lat utrzymują serdeczne stosunki z mieszkańcami powiatu nowosądeckiego, przede wszystkim w Gołkowicach i Stadłach koło Nowego Sącza, byłych kolonii osadników ewangelickich. Nic więc dziwnego, że zostali zaproszeni na otwarcie no­ wego sektora Sądeckiego Parku Etnograficznego w Nowym Sączu w czerwcu 2008 r., poświęconego kolonistom józefińskim14. Mają oni obok sektorów poświęconych budownictwu i życiu codziennym Lachów, górali, Pogórzan, Łemków i Cyganów, własny sektor z trzema budynkami mieszkalnymi i z kościołem ewangelickim. Jest

13 Por. 1. Róskau-Rydel, Neuere Publikationen zur Geschichte der Deutschen in Galizien [Nowsze pu­ blikacje na temat historii Niemców w Galicji], [in:] Die Erforschung der Geschichte der Deutschen in Po- len. Stand undZukunftsperspektiven [Badania nad dziejami Niemców w Polsce. Stan i perspektywy], Liine- burg 2001 (Nordost-Archiv. Zeitschrift fur Regionalgeschichte, Neue Folgę, t. IX/2000, z. 2), s. 459^170.

14 Zob. Sprawozdania z pobyto w Sądeckim Parku Etnograficznym różnych autorów, „Heiliges Band. Der Galiziendeutsche” R. 62, 2008, nr 9, s. 2-5.

to budownictwo charakterystyczne dla kolonistów z Palatynatu, w którym budynki są szeregowo usytuowane szczytem do drogi. Domy i warsztaty zostały urządzone i wyposażone według dawnych wzorów. W pierwszym tomie „Zeszytów Sądecko- Spiskich” z roku 2006 ukazało się kilka artykułów poświęconych właśnie budownic­ twu osadników józefińskich15. O małej ojczyźnie Niemców galicyjskich na Sądec- czyźnie informuje też książka nieżyjącego już mieszkańca Nowego Sącza Rolanda Walloschke16.

Dzięki regionalnym miłośnikom kultury w Nowym Sączu mogło powstać miej­ sce, które dokumentuje dawne lub jeszcze istniejące wielokulturowe życie na Są- decczyźnie. We wspomnianym nowym sektorze powstaje również tzw. Miasteczko galicyjskie, które w przyszłości ma być przykładem typowego miasteczka galicyj­ skiego. Może wtedy jeden z domów poświęcony będzie życiu codziennemu Żydów? Na razie służy temu Galeria Dawna Synagoga w Nowym Sączu, dokumentująca hi­ storię Żydów sądeckich17.

Nawet z tego krótkiego przeglądu widać, że galicyjskim Niemcom i ich potom­ kom udało się odzyskać zaufanie Polaków i Ukraińców, mimo przykrych doświad­ czeń tych narodów i skutków II wojny światowej. Zainteresowanie historią małych ojczyzn różnych grup etnicznych należy niewątpliwie do najważniejszych zmian po­ litycznych i społecznych ostatnich kilkunastu lat.

Резюме

15 D. Iwińska, О osadnikach józefińskich na Sądecczyźnie i ich kulturze - w aspekcie budowy sek­ tora kolonistów niemieckich w Sądeckim Parku Etnograficznym, „Zeszyty Sądecko-Spiskie” 2006, t. 1 (Nowy Sącz), s. 69-72 oraz W. Śliwiński, Architektura sektora kolonistów niemieckich w Sądeckim Parku Etnograficznym, s. 73-79. Architekturze wsi kolonistów poświęcona była ukraińska-austriacka konferencja we Lwowie w 1994 r. Referaty z niej opublikowane zostały w tomie pt. Nimec'ki koloniji w Halyczyni. lstorija - Architektura - Kultur [Deutsche Siedlungen in Ostgalizien, Geschichte - Archi­ tektur- Kultur], Materiały. Dopowidi tapowidomlennja [Materialien. Referate und Beitrage], pod red. H. Petryszyn, Lviv 1996.

16 Por. R. Walloschke, Von der Pfalz zum Dunajetz. Schicksal der Auswanderer aus dem Rheingau iiber 200 Jahre [Z Palatynatu nad Dunajec. Losy emigrantów z Nadrenii w ciągu dwóch stuleci], Ber- gatreute 1991. Stronę internetową z informacjami o kolonistach niemieckich oraz z zdjęciami prowadzi Stanisław Banach ze Stadła.

17 Wszystkie informacje związane z Sądeckim Parkem Etnograficznym pochodzą ze strony interne­ towej Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu www.muzeum.sacz.pl.