A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA ARCHAEOLOGICA 24, 2004
A n n a G ra b o w sk a
R O Z P L A N O W A N IE W N Ę T R Z Ś W IĄ T Y N I H A T S Z E P S U T W D E IR EL-B A IIA R I NA T L E ŚW IĄ TY Ń N O W E G O P A Ń S T W A 1
Św iątynia grobow a H atszepsut, D żeser-D żeseru, czyli „N ajśw iętsze ze Świętych” 2, zlokalizow ana jest w północnej części kotliny, n a zachodnim brzegu N ilu (ilustr. 1), otoczonej z dw óch stro n wzniesieniam i i zam kniętej od strony zachodniej w ysoką, pionow ą ścianą skalną góry L a C im e3.
M iejsce dla nowej św iątyni uzyskano poprzez przem odelow anie, ro z -ciągającej się na kształt tarczy, dziedzińca świątyni M en tu h o tep a 1 z okresu Średniego P aństw a oraz poprzez rozebranie niewielkiej ceglanej św iątynki A m enhotepa I z okresu N ow ego Państw a.
A rchitektem i tw órcą zespołu świątynnego w D eir el-Bahari był Senenm ut, d o ra d c a i faw oryt królow ej H atszepsut. N osił on rów nież w śród innych tytułów m iano „K o n tro le ra P rac w D żeser-D żeseru” . O bok S enenm uta d u żą rolę w w ykończeniu przybytku odegrał G łów ny S karbnik D żehuti, k tó ry „działał ja k o kierow nik dając w skazów ki” 4. B udow la została za-planow ana n a wielką skalę, o czym świadczą jej rozm iary. Od wejścia na dziedziniec d o głów nego w ejścia san k tu ariu m odległość w linii prostej wynosi około 240 m , szerokość środkow ego dziedzińca przekracza 100 m , a różnica poziom ów pom iędzy dolnym dziedzińcem a najwyższą kondygnacją św iątyni wynosi około 15 m s.
Z godnie z panującym i zasadam i, początkiem kom pleksu św iątynnego była doln a św iątynia. Z najdow ała się o n a we w schodnim krań cu doliny Asasif, na granicy pól uprawnych i pustyni. Złożona była z dwóch dziedzińców otoczonych m urem . D rugi dziedziniec został zbudow any n a tarasie, którego
1 A. Grabowska, Rozplanowanie wnętrz świątyni Hatszepsut w Deir el-Bahari na tle
świątyni Nowego Państwa, maszynopis pracy magisterskiej, UL, Łódź 1998.
2 J. Tyldesley, Hatszepsut. Kobieta faraon, Warszawa 1999, s. 172.
3 J. Lipińska, Topografia historyczna okręgu sepulkralnego w Deir el-Bahari, Praca doktorska, Warszawa 1967, s. 43.
4 J. Tyldesley, Hatszepsut..., s. 175.
ffosałta^ Kanopos \ A/eksandna CT<.3 • Asuon 1wyspa Ľiífantuna p ie rw s ła lk a fa ra k ta * tiyipą File
Bähen
,Л
Wadi HaifaMer g is sa 9/
druga /katarakta
■SemnaJ9 Uronarti
front m iał form ę portyku. Od dolnej do górnej św iątyni prow adziła aleja procesyjna, m iała ona około 1 km długości i 15 m szerokości, o to czo n a była m urem z obu stron. W ew nątrz po obu stronach centralnego przejścia, ustaw iono p onad sto w ykonanych z piaskow ca sfinksów z głową H atszepsut. M niej więcej w połow ie alei w zniesiono kaplicę n a b a rk ę 6. O to cz o n a portykiem kaplica w zniesiona była
wschodniej i zachodniej prow adziły posągi ozyriackie H atszepsut. D o -d a tk o w o k ap lica o z-d o b io n a była c z te rem a drzew am i p o sad z o n y m i w w ypełnionych, kw adratow ych za-głębieniach. K aplicę na barkę łączył z gó rn ą św iątynią kolejny odcinek alei procesyjnej ze sfinksam i7.
Pierw szym elem entem górnej św iątyni H atsz ep su t był rozległy, otoczony m urem dolny dziedziniec (ilustr. 2A). Św iątynia nie m iała pylonów , jedynie kam ienną bram ę w m urze, opasującym ów dziedzi-niec8. D olny dziedziniec od strony zachodniej był zam knięty portykiem podzielonym na dw a skrzydła (ilustr. 2C). K ażdy portyk m iał 25 m d łu -gości, zb u d o w an y był na niskim podm u ro w an iu , n a k tó re w chodziło
Ilustr. 2. Plan świątyni Hatszepsut w Deir el-Bahari: A - dolny dziedziniec, В - rampy, С - dolna kolumnada, D - środkowy dzie-dziniec, E - górna kolumnada, F - kaplica Anubisa, G - kaplica Hathor, H - filary z posągami władczymi w postaci boga Ozy-rysa, I - górny dziedziniec, J - zespół kultu słonecznego, К - kaplica Hatszepsut, L -
ka-plica Totmesa I, M - sanktuarium
Ź r ó d ł o : D. Wildung, Egipt - od
cza-sów prehistorycznych do rzymskich, Muza
SA, Warszawa 1998.
na platform ie, na k tó rą po stronie schody. F asadę kaplicy zdobiły dw a
6 Tamże, s. 43.
7 J. Karkowski, Świątynia Hatszepsut tv Deir el-Bahari, Warszawa 1997, s. 37. 8 J. Lipińska, Historia architektury starożytnego Egiptu, Warszawa 1977, s. 161.
się p o kilku sto p n ia c h 9. F a sa d ę p o rty k u flankow ały dw a kolosy, tzw. ozyriaki przedstaw iające w iecznotrw ałą form ę władcy; m iały one około 7,5 m wysokości. U kazują one H atszepsut w koronie, trzym ającą w dłoniach sym bole władzy królew skiej, ale z d o ln ą częścią ciała w zorow aną n a kształt O zyrysa, boga któ ry zm arł i został przyw rócony d o życia, by pano w ał nad św iatem zm arłych. P ortyki w sparte są bądź na filarach, bądź n a kolum nach poligonalnych kilku ro d z ajó w 10. K o lu m n ad y p o rty k u składały się k ażda z dw óch rzędów po 11 filarów . Z ew nętrzny rząd p osiadał filary, których zew nętrzne strony m iały kształt p ro sto k ąta, podczas gdy d ru g a stro n a była za o k rąg lo n a jak p ó łk o lu m n a 11. Ściany obydw u portyków pokryw ały reliefy. N a bocznych ścianach o b u portyków um ieszczono sceny zabijania nie-przyjaciół, k tó re w późniejszym okresie były często p rz ed staw ian e na p ylonach świątyń. W skrzydle południow ym zachow ała się n iepow tarzalna scena tra n sp o rtu obelisków na specjalnie skonstruow anej barce, holow anej przez połączone linam i statk i napędzane wiosłam i. M anew ram i tej flotylli w yraźnie kierow ał Senenm ut na m ałej, zw rotnej łodzi wiosłowej, k tó ra m ogła przepływ ać pod napiętym linam i łączącymi statki holujące z bark ą. K olejna scena pokazuje poświęcenie dwóch p a r obelisków w K a rn a k u , między którym i m a codziennie wschodzić słońce. Pozostałe, bardzo zniszczone, sceny ukazują epizody rytu ału fundacji świątyni w D eir el-B ahari12. W pó ł-nocnym skrzydle dolnego p o rty k u w yróżnia się sceny łow ów n a ptactw o i połow u ryb, którem u tow arzyszy procesja rybaków i ptaszników przed H atszepsut i Totm esem III, siedzącymi na tro n ach . Z achow ały się jedynie k o n tu ry dw óch innych scen, które rozgryw ają się w św iątyni w K a rn a k u . U kazują one ofiarow anie przez H atszepsut przedm iotów kultow ych w głównym san k tu ariu m E giptu oraz procesję pięciu posągów H atszepsut z to w a -rzyszeniem k a p łan a Iunum utefa, co odnosi się do b ard zo rozw iniętego w Egipcie k u ltu królew skich posągów . Pozostałe sceny: pędzenie m łodych cieląt, przejażdżka w zaroślach p apirusu i Święto Jaśniejącej, czyli posągu kultow ego w kształcie sam icy h ip o p o tam a na płozach, najpraw d o p o d o b n iej sym bolizują obrzędy zw iązane z o ch ro n ą i zachow aniem świątyni oraz jej posągów kulto w y ch 13.
N a południu od dolnego porty k u znajdow ało się wejście d o kaplicy H a th o r (ilustr. 2G ), do której prow adziła osobna ram pa. Sam a k aplica H a th o r leży ju ż na środkow ym poziom ie św iątyni i um ieszczona jest sym etrycznie d o dolnej kaplicy A nubisa, w ybudow anej n a północ od osi św iątyni. K a p lic a H a th o r w swej ostatecznej form ie jest p o p rz ed zo n a
5 J. Lipińska, Topografia historyczna..., s. 44. 10 J. Lipińska, HLitoria architektury..., s. 162. 11 J. Lipińska, Topografia historyczna..., s. 44. 12 J. Karkowski, Świątynia Hatszepsut..., s. 38. 13 Tamże, s. 38.
k o lu m n a d ą o c h a ra k te ry sty c z n y c h k o lu m n a c h i p ila stra c h w kształcie stylizowanej grzechotki, zwanej z grecka sistrum , której elem entem jest głowa bogini lla th o r . S istra n a filarach najbliższych osi kaplicy w yznaczały z jednej strony oś procesyjną kaplicy H a th o r, a z drugiej strony asystow ały narodzinom słońca w yłaniającego się o p o ra n k u spoza w zgórz Pustyni A ra b sk iej14.
Środkow y portyk świątyni H atszepsut, podobnie ja k dolny, podzielony jest na dw a skrzy d ła (ilustr. 2E) przez ram p ę w iodącą n a śro d k o w y dziedziniec świątyni (ilustr. 2D ). W południow ej części p o rty k u um ieszczono sceny z w ypraw y d o P untu. M om ent podjęcia decyzji w ysłania w ypraw y do P u n tu w yeksponow any jest na północnej ścianie p o rty k u . H atszep su t zasiada w m ajestacie na tronie i oznajm ia swą wolę zgrom adzonym d o sto j-nikom , w śród których jest dow ódca ekspedycji, kanclerz Nehesi i arch itek t Sencnm ut. P oza unikatow ym i scenam i rodzajow ym i z P u n tu , większą część dekoracji ściennej południow ej części p o rty k u stanow ią epizody wielkiego święta zorganizow anego w m om encie przybycia ekspedycji do stołecznych T eb. Święto to obejm ow ało procesję z p ro d u k tam i P u n tu i ich ofiarow anie w św iątyni w K a rn a k u . R o la H atszepsut jest jeszcze bardziej p o d k reślo n a w cyklu scen w północnym skrzydle środkow ego po rty k u . Z najduje się tu pierw sze zachow ane przedstaw ienie cudow nych n a ro d z in fa ra o n a o ra z okresu jego d o ra sta n ia , którym tow arzyszą rozm aite w ydarzenia, kiedy A m on wyraził zgodę n a desygnow anie H atszepsut n a fa rao n a . C ykl kończy się obrzędam i koronacyjnym i15. Jak zauw aża J. K arkow ski, interesujący jest ia k t, że kierunek ru ch u w ew nątrz scen jest na północ, a więc w k ierunku dolnej kaplicy A nubisa, k tó ra stanow i ostatni elem ent środkow ego poziom u św iątyni (ilustr. 2F). Wejście d o kutych w skale pom ieszczeń w tej kaplicy prow adzi przez w estybul, którego stro p podpierają trzy rzędy p o cztery p ro to d o ry ck ie kolum ny w każdym . W ew nętrzne pom ieszczenia sk ład ają się z dw óch wąskich kaplic stykających się ze sobą pod kątem prostym o raz z wąskiej niszy otw ierającej się z drugiej wewnętrznej kap licy 16. W kaplicy A nubisa przedstaw ione są sceny ukazujące H atszepsut, k tó ra ja k o farao n odd aje cześć bóstw om , z których najważniejszy jest A n u b is17.
O statnim elem entem środkow ego poziom u świątyni była k o lu m n ad a północna. N ajw ażniejszą częścią świątyni był górny dziedziniec (ilustr. 21). Wejście n a niego prow adzi po ram pie, której kraw ędź zdobi kręte cielsko olbrzym iego rzeźbionego w ęża18. F asadę trzeciego tarasu tw orzył p o rty k , k tó reg o w spaniałym akcentem były dw adzieścia cztery posągi H atszep su t
14 Tamże, s. 39. 15 Tamże, s. 40.
16 J. Lipińska, Topografia historyczna..., s. 45. 17 J. Karkowski, Świątynia Hatszepsut..., s. 40. 18 J. Lipińska, Topografia historyczna..., s. 46.
(ilustr. 2H ). N a ścianach górnego p o rty k u um ieszczono inny cykl scen dotyczących koronacji H atszepsut, który poprzedzał wielki tekst, opisujący cudow ne w ydarzenia z okresu przed k oronacją królow ej. N astępne sceny pokazyw ały procesję z b ark ą A m ona, k tó ra docierała w końcu do właściwego m iejsca koronacji w K a rn a k u , gdzie A m on w kładał n a głowę H atszepsut koro n y obu części E g ip tu 19.
Z górnego portyku do wewnętrznej części świątyni prow adzi granitow a bram a. C en traln ą, najw iększą część górnego tarasu stanow i zespół A m o n a z rozległym, otoczonym kolum nadą górnym dziedzińcem (ilustr. 21). W szystkie kolum ny górnego dziedzińca m ają 4,95 m wysokości i 80 cm szerokości20. Z dziedzińca dostępne są wszystkie pom ieszczenia najważniejszej części św iątyni. N a ścianie w schodniej i bocznych dziedzińca w yrzeźbiono sceny wielkich świąt tebańskich: Pięknego Święta D oliny, kiedy A m on z K a rn a k u odw iedzał D eir el-B ahari, i Święta O pet, w czasie którego A m on udaw ał się do św iątyni w Luksorze. Sceny Pięknego Święta D oliny um ieszczono n a północnym skrzydle wschodniej ściany i na ścianie północnej21.
Z ach o d n ia ściana dziedzińca z licznymi niszam i tw orzy m o n u m en taln ą fasadę sanktuarium . Ściana ta m a 37,40 m długości i 5,83 m w ysokości22. W wyższych niszach znajdow ały się posągi ozyriackie H atszepsut, a m niejsze nisze, m ające form ę m ałych kapliczek, być m oże p ośw ięcono kultow i członków rodziny królew skiej. G ran ito w a b ram a w tej ścianie prow adzi do sali n a bark ę o pozornym beczkow atym sklepieniu. T u taj n a postum encie spoczyw a procesyjna b ark a A m ona, k tó rą strzegły cztery posągi ozyriackie H atszepsut, um ieszczone w czterech rogach sali. Sceny przedstaw iają wielką ofiarę przed b ark ą z udziałem członków rodziny królew skiej. Z m arli człon-kowie rodziny: T otm es I, A hm es, N efrubiti i T otm es II umieszczeni są za b ark ą, n ato m iast przed b a rk ą znajdują się żyjący w spółregenci: H atszep su t i T otm es III, a także księżniczka N e fru re23.
N a zam knięciu osi świątyni znajduje się ciąg pom ieszczeń tw orzących san k tu ariu m A m ona (ilustr. 2M ). Późniejsze przebudow y z O kresu Przejś-ciowego zmieniły układ architektoniczny tego zespołu. Z niknęło o statnie pom ieszczenie przeznaczone dla posągu A m ona, zastąpione zostało now ą kaplicą ubóstw ionych m ędrców Im h o tep a i A m enhotepa, syna H a p u . Z a -ch o w an a część sanktuarium składa się z w estybulu i dw ó-ch boczny-ch kaplic pośw ięconych bóstw om tow arzyszącym A m onow i. D o kom pleksu A m o n a należały jeszcze dw a pom ieszczenia dostępne z górnego dziedzińca. Pom
iesz-19 J. Karkowski, Świątynia Hatszepsut..., s. 40.
20 T. Polak, Results o f the Investigations and Conservations Work o f the Polish-Egyptian
Mission 1968-1972 o f PK2: the Temple o f Queen Hatshepsut, Warszawa 1979, s. 55.
21 J. Karkowski, Świątynia Hatszepsut..., s. 48. 22 T. Polak, Results..., s. 55.
czenie południow e m ogło służyć poświęceniu i przechow yw aniu przedm iotów używ anych w kulcie, po ich przyniesieniu d o św iątyni. Pom ieszczenie północne wydaje się być dodatkow ym sank tu ariu m A m ona.
N a południe od górnego dziedzińca znajdow ał się zespół kaplic królew -skich i pom ieszczenie z oknem , k tó re najpraw dopodobniej służyło ja k o sym boliczne miejsce uboju zwierząt ofiarnych. K aplice królew skie po p rze-dzone były niewielkim dziedzińcem , z którego w chodziło się do dw óch kaplic: mniejszej, poświęconej kultow i T otm esa I (ilustr. 2L), i większej, przeznaczonej n a kult H atszepsut (ilustr. 2K). Było to p ro sto k ątn e, skle-pione pom ieszczenie z olbrzym ią stelą w kształcie drzw i z czerw onego gran itu , zajm ującą niem al całą zachodnią ścianę. P osąg kultow y H atszepsut pow inien był stać naprzeciw ko tej steli24. Z espół kaplic królew skich uzupeł-niało pięć nisz, w tym dwie umieszczone nad n adprożam i wejścia do sal ofiar obu kaplic.
O statn ia część górnego tara su to zespół k u ltu Słońca, położony na północ od górnego dziedzińca (ilustr. 2J). Składał się on z przykrytej dachem kaplicy i z odkrytego dziedzińca z wielkim ołtarzem ofiarnym p o śro d k u . N a ścianach kaplicy um ieszczono ważne teksty, dotyczące kultu Słońca i roli, ja k ą w tym kulcie odgryw ał faraon. Z dziedzińca z ołtarzem d o stęp n a jest g ó rn a kaplica A n u b isa25.
N ajpraw dopodobniej n a górnym tarasie ustaw iono liczne posągi H a t-szepsut. W ielkie klęczące posągi królowej m ogły znajdow ać się n a górnym dziedzińcu.
Przed law inam i kam iennym i, górny ta ra s św iątyni c h ro n iła w y k u ta w skale p latfo rm a26 o d k ry ta i zrekonstruow ana przez m isję polsko-egipską. W ielka biała płaszczyzna ściany osłonowej tej platform y stanow iła ostatni elem ent fasady widoczny z alei procesyjnej.
A nalizując koncepcję tarasow ej świątyni H atszepsut w D eir el-B ahari należy wziąć pod uwagę kilka pow odów , k tóre wpłynęły n a taki a nie inny układ świątyni.
U podstaw tej koncepcji m ogła znajdow ać się nie tylko artystyczna inspiracja S enenm uta, w zorującego się n a starszej budow li, św iątyni M en- tu h o te p a I, położonej na tym terenie, lecz także wzgląd na 500-letnią tradycję zw iązaną z obchodam i Święta D oliny w D eir el-B ahari. Z nany jest pietyzm , jak i przejaw iała H atszepsut d la boga A m o n a — sam o miejsce lokalizacji nowej świątyni m ogło być w ybrane w tym celu, aby, nie zm ieniając ustalonej trasy procesji, królow a m ogła przyjąć A m o n a w piękniejszej, własnej św iątyni27.
24 J. Tyldesley, Hatszepsut..., s. 181.
25 J. Karkowski, Świątynia Hatszepsut..., s. 42 i n.
26 Platforma ta została odkryta i zrekonstruowana przez misję polsko-egipską. 21 J. Lipińska, Topografia historyczna..., s. 110.
Piękne Święto D oliny, k tó re celebrow ano w D eir el-B ahari, było niew ąt-pliwie czynnikiem wpływającym n a ukształtow anie architektoniczne zespołów św iątynnych tego okręgu. C o za tym przem aw ia? Po pierwsze, d o w ym ogów rytu ału procesji m usiały być dostosow ane poszczególne części kom pleksów św iątynnych, co odpow iadało rów nież wym ogom o b rządków zw iązanych z pogrzebem króla. Obie funkcje świątyni - przybytku A m o n a niesionego w uroczystej procesji Święta D oliny, ja k i funkcja św iątyni grobow ej do k tórej w procesji żałobnej przynoszono ciało zm arłego króla, są form alnie podobne. Treść obu obrządków była odm ienna, lecz wymogi staw iane ukształtow aniu architektonicznem u świątyń przeznaczonych d o przyjm ow ania procesji m usiały być zbieżne. Pierwszym etapem procesji był przejazd przez N il, a następnie, w przypadku T eb Z achodnich, d o tarcie statk ó w kanałem d o granicy pustyni, gdzie zb udow ana była d o ln a św iątynia, czyli kaplica z przystanią. K aplica m usiała być przystosow ana do przyjęcia barki A m o n a, lub w przypadku pogrzebu króla, d o przyjęcia jego trum ny, następnie procesja posuw ała się aleją w iodącą do głównej św iątyni, odbyw ając po d ro d ze przepisane rytuałem postoje w specjalnie d o tego celu zbudow anym kiosku. Dalszy przebieg uroczystości m usiał posiadać ustalony od wieków rytuał. W zorem tego rytuału, jeśli chodzi o uroczystości Święta D oliny, m usiały stać się pierwsze procesje doprow adzone d o świątyni M en tu h o tep a I. W pewnej m ierze istnienie tego rytuału m oże tłum aczyć obecność i później w architekturze egipskiej form y świątyni tarasow ej28.
K olejnym pow odem dla którego św iątynia H atszepsut m a taki układ, m oże być fakt, iż rządy królow ej H atszepsut ch arakteryzow ało żarliwe pragnienie odtw orzenia splendoru okresu Średniego P aństw a (X I, X II dyn.), złotego wieku, kiedy Egipt kw itł pod rządam i dziedziczących kolejno tro n potężnych władców. M onarchow ie X V III dynastii, w tym i królow a H a t-szepsut, czuli potrzebę nie tylko naśladow ania czynów swych poprzedników , lecz także odtw orzenia - n a możliwie najw iększą skalę - ich obrzędów , m alarstw a i arch itek tu ry 29. Stąd św iątynia H atszepsut w D eir el-B ahari naw iązuje swym układem tarasow ej świątyni do świątyni M en tu h o tep a I z okresu Średniego Państw a.
R o zp atru jąc rozplanow anie w nętrz świątyni H atszepsut w D eir el-B ahari n a tle św iątyń N ow ego P aństw a, należy m ieć na uw adze fakt, że w prze-ciwieństwie d o później wznoszonych w Egipcie św iątyń, w których ustalił się ju ż ściśle przestrzegany porządek architektoniczny, budow la ta pow stała w okresie p ró b i poszukiw ania kształtu najlepiej odpow iadającego kultow ym celom . Jed n ak że fu n k cjo n aln ie poszczególne części św iątyni H atsz ep su t o d pow iadają kolejnym elem entom klasycznej tebańskiej świątyni: pylony (tu
28 Tamże, s. 109.
kam ienna bram a w m urze), dziedzińce, hypostyl (tu ja k o dziedziniec k o lu m -nowy), dziedziniec kultu słonecznego, kaplica k u ltu królow ej i jej ojca, tzw. pałac kultow y, sa n k tu a riu m 30.
U kład i rozplanow anie tych pom ieszczeń w każdej św iątyni egipskiej jest p o d o b n y , (o czym przekonam y się w dalszej części tej rozpraw y, przy opisie klasycznej św iątyni egipskiej, ja k ą jest św iątynia C h o n su w K a rn a k u ), zw iązany z obrzędam i kultow ym i odbyw ającym i się n a terenie św iątyń. Zaw sze była sala na barkę, sala stołu ofiarnego, stanow iącego jednocześnie rodzaj w estybulu prow adzącego d o właściwego sanktuarium . Pom ieszczenia te usytuow ane były n a jednej osi. Oczywiście układ pom ieszczeń św iątynnych nic stanow ił jakiegoś rygorystycznego schem atu, któ ry by nie pozw alał na pew ne uzupełnienia i m odyfikacje. Wiele św iątyń N ow ego P aństw a p o siad a np. k ilk a dziedzińców czy dw a a naw et trzy hypostyle. O sobliw ością św iątyni H atszepsut jest niew ątpliw ie jej wygląd zew nętrzny; jest pierw szą św iątynią taraso w ą okresu N ow ego P aństw a, toteż w późniejszym okresie stała się niejako w zorem dla jeszcze kilku świątyń. A nalogiczny u kład ja k św iątynia H atszepsut w D eir el-B ahari m iały:
- św iątynia T o tm esa III w D eir el-B ahari,
- św iątynia A m enhotepa II koło R am esseum i w G u m a , - św iątynia T otm esa IV koło R am esseum .
T e cztery św iątynie zachow ane są w bard zo złym stanie i odtw orzenie dok ład n y ch planów ich pom ieszczeń nastręcza wiele trudności. Spośród w ym ienionych św iątyń dysponuję jedynie planem św iątyni T o tm e sa III w D eir el-B ahari. B udow a tej świątyni została u k o ńczona w o statn ich latach pan o w an ia władcy. U sytuow ana została w m iejscu b ard zo niekorzystnym d la budow y. W dolinie mieściły się wówczas dwie wielkie budow le: n a j-wcześniej tam w zniesiona grobow a św iątynia M en tu h o tep a I i św iątynia H atszep su t (ilustr. 3). W budow anie m iędzy te św iątynie trzeciej w ym agało w y rą b an ia w m asyw ie górskim p latfo rm y i u zupełnienia jej p la tfo rm ą sztuczną, pow stałą przez budow ę potężnych m urów z bloków w apienia i piaskow ca n a strom ych stokach skalnych od strony wschodniej i p o łu -dniow ej, i w ypełnienia pow stałej m iędzy nimi przestrzeni kam ieniam i, skalnym rum oszem . U zyskano w ten sposób pow ierzchnię o w ym iarach 55 x 50 m , n a k tó rej w zniesiono gó rn ą, najw ażniejszą część św iątyni, z filarow ym portykiem w fasadzie, z w ielką salą kolum now ą i szeregiem kaplic od strony zachodniej. P odobnie jak w p rzypadku św iątyni H atszep su t kom pleks św iątynny T o tm esa III obejm ow ał d o ln ą świątynię. Św iątynia ta nie zachow ała się, lecz pośród licznie w tórnie użytych bloków odnalezionych w fun d am en tach wielkiej budow li z okresu R am essydów , k tó rą wzniesiono w pobliżu, szereg z nich niew ątpliw ie należało pierw otnie d o św iątyni
lluslr. 3. Plany świątyń w Deir el-Bahari
Ź r ó d ł o : J. Baines, J. Małek, Egipt - wielkie kultury świata, Warszawa 1996.
Ilustr. 4. Rekonstrukcja świątyni Totmesa III w Deir el-Bahari Ź r ó d ł o : J. Lipińska, Historia architektury starożytnego Egiptu, Warszawa 1997.
Totmesa III. Od dolnej do górnej świątyni prowadziła szeroka aleja procesyjna. W połow ie drogi m iędzy d o ln ą i górną św iątynią w zniesiono kiosk - m iejsce odpoczynku barki A m ona. Aleja kończyła się przy bram ie w m urze dziedzińca św iątyni M en tu h o tep a . N ajpraw dopodobniej budow niczow ie św iątyni T o t-m esa III przebili w tyt-m t-m urze osobne wejście, nieco na północ od o ryginal-nego wejścia z czasów XI d y n astii31. Św iątynia T o tm esa III (ilustr. 4), tak jak św iątynia H atszepsut, nie m iała pylonów , lecz wejście w m urze. Podobnie ja k św iątynia H a tsz ep su t ta k i ta b udow la m iała c h a ra k te r tara so w y , a d o stęp d o wyższych poziom ów zapew niały długie, skośne ram py. G ó rn a część św iątyni o zd obiona była filarow ym portykiem w fasadzie, przez któ ry w chodziło się do wielkiej sali kolum now ej, tzw. hypostyl (ilustr. 5A). Sala ta m a kształt p ro sto k ą ta o w ym iarach 38 x 26,5 m . Od strony frontalnej m iała dw a, a z trzech pozostałych stron po trzy rzędy szesnastobocznych k o lu m n poligonalnych, otaczających ce n traln y kiosk złożony z dw óch rzędów po cztery k olum ny trzydziestodw uboczne, znacznie większe od bocznych kolum n. Oświetlenie w nętrza zapew niały o k n a z kam iennych ażurow ych k ra t, um ieszczonych m iędzy stropem naw y głównej a stropam i niższych naw bocznych. W edług szw ajcarskiego arch itek ta G . H a e n y ’ego, b ad acza układów bazylikalnych w architekturze egipskiej, tego typu układ , w którym m am y do czynienia z dziedzińcem otoczonym portykam i w spartym i n a filarach o raz kiosku - centralnej budow li o stropie podtrzym yw anym przez wysokie kolum ny, określany jest m ianem hypostylu bazylikalnego32. W przypadku świątyni H atszepsut tru d n o jest wyróżnić tego typu układ, raczej m am y tu d o czynienia z dziedzińcem otoczonym k o lu m n ad ą. Z sali hypostylow cj w św iątyni T o tm e sa III w chodzi się d o szeregu kaplic. Św iątynia w tym m iejscu podzielona jest na trzy główne części, k ażd a z nich m a oddzielną drogę procesyjną biegnącą przez salę hypostylow ą. C en traln ą część tych pom ieszczeń stanow ią trzy sale (ilustr. 5B -D ). T a g ru p a kaplic była pośw ięcona kultow i A m ona i według ogólnie panującej reguły, sk ład ała się z sali na barkę, sali stołu ofiarnego, k tó ra um ieszczona była za salą n a bark ę, na osi świątyni. Z a nią znajdow ało się główne san k tu ariu m , k tó re nie było um ieszczone n a osi św iątyni, ta k ja k w p rz y p ad k u św iątyni H atszep su t, lecz w części północnej. W tym czasie jed n ak sa n k tu a ria częściej lokow ane były poza głów ną osią św iątyni33. O gólna wielkość Sali n a B arkę wynosi 9,5 (N -S) x 8,3 m (E-W ). Sala stołu ofiarnego była b ard zo m ała, g łęb o k a była n a 2,70 m i jeśli p o łu d n io w a nie istniejąca ściana była sym etryczna do północnej, to szerokość tej sali wynosiła 5,1 m . S ank tu ariu m m iało p o d o b n e w ym iary. Sala n a bark ę prócz dw óch norm alnych wyjść
31 J. Lipińska, Deir el-Bahri świątynia Totmesa III, Warszawa 1997, s. 75. 32 J. Lipińska, Historia architektury..., s. 137.
Ilustr. 5. Plan świątyni Totmesa III w Deir el-Bahari: A - sala hypostylowa, B - sala na barkę, С - sala stołu ofiarnego, D - sanktuarium
Ź r ó d ł o : Raporty wykopaliskowe 11/1990 UW, wyd. M. Gawlikowski, W. A. Daszewski, Warszawa 1991.
m iała w dwóch bocznych ścianach otw ory drzwiowe. W egipskiej architekturze św iątynnej nie znane są do tej pory takie rozw iązania34.
K o le jn ą św iąty n ią, k tó r a n aw iązu je sw oim u k ład em d o św iątyni H a tsz ep su t, jest św iątynia T o tm esa III w G u rn a . Je d n a k ze względu n a sta n k o m p letn ej ru in y , tru d n o je st o d tw o rz y ć d o k ła d n y p la n p o -szczególnych pomieszczeń. M ożna jednak zaobserw ow ać rytm trzech tarasów , osiowe założenie z kaplicam i kultu solarnego od strony północnej, kultu grobowego od strony południowej, oraz kaplice H a th o r z osobnym wejściem35 - te w szystkie elem enty są niew ątpliw ie zbliżone d o u k ła d u św iątyni H atszepsut.
Świątynia grobow a Totm esa IV, której ruiny znajdują się koło Ramesseum , najpraw dopodobniej m iała plan oparty na tym samym schemacie. Niewątpliwe
34 Tamże, s. 36.
jest istnienie i tam trzech tarasów , lecz rekonstrukcja plan u całości budow li n ap o ty k a trudności z pow odu złego stanu zachow ania resztek ru in 36.
T o co m o ż n a o dtw orzyć z pierw otnego w yglądu czw artej św iątyni, należącej d o A m enhotepa II, pozw ala przypuszczać, że i tutaj m am y do czynienia z zachow aniem podobnego układu. Ricke, którego dziełem są plany w ym ienionych budow li, przypisuje pow ielanie sch em atu św iątyni tarasow ej wpływowi indyw idualności Senenm uta na architektów budujących te obiekty.
Przedstaw ione wyżej budow le należą do św iątyń tarasow ych, n a kształt k tórych m iała niewątpliwie wpływ św iątynia H atszepsut, k tó ra z kolei w zorow ana była na świątyni M en tu h o tep a I z okresu Średniego P aństw a. Są to jedyne tarasow e św iątynie w okresie N ow ego P aństw a. W późniejszym
okresie nie spotyka się już tego typu świątyń o układzie tarasowym. N iestety, trudno jest przedstawić dokładne rozplanow anie wnętrz w większości tych świątyń ze wzglę-du na zły stan ich zachowania.
C h ara k te ry sty k a innych św iątyń okresu N ow ego P aństw a i p ró b a analizy porównawczej rozplanow ania ich w nętrz ze św iątynią H atszepsut przekraczałaby ram y tego artykułu. P odejm ując tę p ró b ę należy m ieć n a uw adze fakt, iż k a n o n świątyni egipskiej ukształtow ał się w póź-niejszym czasie. Idealnym przykła-dem takiej świątyni okresu Nowego P aństw a, k tó ra zaw iera wszystkie elem enty typowej świątyni egipskiej jest św iątynia C honsu w K a rn a k u (ilustr. 6). W zniesiona została n aj-praw dopodobniej przez Ramzesa III, d e k o ro w a n a i p o w iększana przez
Ilustr. 6. Plan świątyni Chonsu w Karnaku: A - pylony, В - dziedziniec, С - sala Hypos- tylowa, D - sala na barkę, E - sala stołu
ofiarnego, F - sanktuarium Ź r ó d ł o : J. Lipńska, Historia
R am zesów IV, X i X I oraz H erhora. Świątynię poprzedza p o rtal wzniesiony w okresie ptolem ejskim , przed którym znajduje się aleja sfinksów A m en- h o tep a III - stanow iąca ostatni odcinek alei łączącej pierw otnie św iątynię w Luksorze z okręgiem A m o n a w K a rn ak u . Z a portalem aleja sfinksów rozszerza się, prow adząc d o pylonu (A). Dziedziniec (B) otw iera się za pylonem . Z trzech stro n otaczają go portyki z podw ójnych rzędów p ap i-rusowych kolum n o kapitelach zamkniętych. W świątyni H atszepsut dziedzińce, przed głów ną częścią św iątyni, nie posiadały otaczających je portyków , jedynie w części zachodniej znajdow ały się podw ójne rzędy k olum n, a na drugim dziedzińcu niedokończona k o lum nada w części północnej.
Z a dziedzińcem w świątyni C honsu znajduje się niewielka sala hypostylow a (C). N a osi sali hypostylow ej wejście prow adzi do otoczonego kory tarzam i pom ieszczenia - sali na barkę (D). W przypadku św iątyni H a tszep su t sala n a b arkę nie była o to czo n a korytarzam i, było to pom ieszczenie w ykute w skale o pozornym sklepieniu beczkow atym . W świątyni C honsu za salą stołu ofiarnego (E) o stropie w spartym na czterech poligonalnych kolum nach znajdow ało się sanktuarium boga C honsu (F).
Posłużyłam się przykładem tej świątyni poniew aż, m im o rozbudow yw ania przez kilku władców, zachow ała wszystkie elem enty spotykane w budow lach sakralnych N ow ego P aństw a, a jej kształt architektoniczny m oże stanow ić przykład zasad rządzących tego rodzaju budownictwem. Jak m ożna zauważyć, układ pom ieszczeń w tej świątyni jest podobny ja k w świątyni H atszepsut w D eir el-B ahari. W obu przypadkach znajduje się kolejno aleja sfinksów , kiosk w połow ie drogi do bram świątyń, pylon (w p rzy p ad k u św iątyni H atszep su t jest bram a w m urze), dziedziniec, sala kolum now a, sala n a barkę, westybul (sala stołu ofiarnego) i sanktuarium tu C honsu, a w świątyni H atszepsut boga A m ona. O prócz sanktuarium boga A m o n a w przypadku św iątyni H atszepsut, są jeszcze kaplice pośw ięcone kultow i T o tm esa I i H a t-szepsut oraz kaplica kultu słonecznego, ale jest to charakterystyczne dla św iątyń grobow ych, k tó rą niewątpliwie jest św iątynia H atszepsut w D eir el-B ahari. W układzie architektonicznym nie m a zasadniczej różnicy m iędzy św iątyniam i kultow ym i i grobowym i: we wszystkich układ p o d p o rządkow any jest program ow i kultu boskiego, a kaplice króla są elementem drugorzędnym . Pom ieszczenia służące kultow i boskiem u znajdow ały się w centralnej partii budow li, podczas gdy sale o fiar dla króla mieściły się z reguły n a uboczu. W obu św iątyniach zachow any jest osiowy układ pomieszczeń.
P odsum ow ując, św iątynia H atszepsut w porów naniu z innym i świątyniam i N ow ego P aństw a jest św iątynią unikatow ą w architekturze egipskiej ze względu n a jej tarasow y charakter. Prócz czterech innych św iątyń, k tóre naw iązują do jej tarasow ej kom pozycji, żadna z później w zniesionych nie m a ani takiego układu przestrzennego, ani takiego w yglądu. N iew ątpliw ie jej wizerunek znacząco wyróżnia ją od pozostałych świątyń N ow ego Państw a.
N a to m iast układ pomieszczeń zarów no w świątyni H atszepsut ja k i w innych św iątyniach N ow ego P aństw a jest podobny, u w arunkow any i p o d p o rz ą d -kow any program ow i k u ltu boskiego. W każdej ze św iątyń w ystępuje sala na barkę, sala stołu ofiarnego i sanktuarium . R óżnica m iędzy poszczególnymi św iątyniam i polega na liczbie poszczególnych pom ieszczeń zw iązanych z kultem i ich rozmieszczeniu. Poniew aż św iątynia stanow iła m ieszkanie bóstw a w tym sam ym stopniu, w jak im pałac był rezydencją królew ską, m o ż n a porów nyw ać przeznaczenie poszczególnych pom ieszczeń. B oska rezydencja składała się z trzech pom ieszczeń: sali n a bark ę, sali stołu ofiarnego i san k tu ariu m , co odpow iadać m oże sali tronow ej, jad aln i i a p a r-tam entow i pryw atnem u faraona.
In sty tu t A rcheologii U Ł
Anna Grabowska
THE SETTING OF THE INTERIOR OF THE HATSHEPSUT TEMPLE IN DEIR EL-BAHARI AGAINST A BACKGROUND OF TEMPLES IN THE NEW KINGDOM
The Hatshepsut temple is situated on the western bank of the Nile River. It followed the example o f the Mentuhotep I temple from the time o f the Middle Kingdom and it was the first terraced temple in the period o f the New Kingdom.
According to pravailing rules the initial phase of a temple complex was a lower temple located on the eastern edge of the Asasif valley. A processional alley led from the lower to the upper Hatshepsut temple. The upper temple consisted of three courtyards leading to ramps. The most important part of the temple was an upper courtyard from which all the cult places were accessible.
On considering the setting o f the interior of the Deir el-Bahari temple against the background o f temples o f the New Kingdom the fact should be noted that contrary to later erected temples in Egypt, which established strictly obeyed architectural order, the building came into being in a trial-and-error period and a period o f searching for a shape which best fits cult reasons.
Functionally, each part o f the Hatshepsut temple answers the following elements of a classical Theban temple: pylons, (here: a stone hole in the wall), courtyards, hypostyle (here: as the columnar courtyard), the solar cult complex - so-called cult palace (here: the cult chapel o f the queen and her father Totmes I), and a sanctuary. The difference between temples and their setting is the number o f rooms connected with the cult. The following temples were analogous to the Hatshepsut temple in Deir el-Bahari: Totmes III temple in Deir el-Bahari and in Guma, Amenhotep II temple, Totmes IV temple near Ramesseum.
In comparison with other temples o f the New Kingdom the Hatshepsut temple in Del al-Bahari is an exceptional one in Egyptian architecture. Except the four mentioned temples, which refer to its terraced composition, none of later built temples has either such spatial arrangement or such an appearance. Undoubtedly its image is considerably distinguished from against the background o f the other temples of the time of the New Kingdom.
