A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FO LIA O EC O N O M IC A 158, 2002
M a r ia B ija k -K a s z u b a *
T EO RETYCZNE SKUTKI REG IONALNEJ LIBERALIZACJI H A N D L U
R egionalna liberalizacja h an d lu wiąże się z fu nkcjonow aniem dw óch typów preferencyjnych porozum ień handlow ych, a m ianow icie strefy w olnego han d lu i unii celnej. Z aró w n o strefa w olnego h an d lu ja k i un ia celna opierają się n a zasadzie preferencji celnych. Preferencje te polegają n a tym , że kraje należące d o unii celnej lub strefy w olnego h an d lu znoszą cła w o b ro tac h w zajem nych, lecz utrzym ują je w sto su n k ach z k rajam i trzecim i. C ła zew nętrzne m ogą być przy tym jed n o lite we w szystkich pań stw ach członkow skich (przypadek unii celnej), b ąd ź też każde p ań stw o zachow uje autonom ię w kształtow aniu staw ek celnych w obec krajó w trzecich (przypadek strefy w olnego handlu).
S kutkam i preferencyjnego han dlu zajm uje się te o ria unii celnej, będąca odgałęzieniem teorii ceł. K lasyczna teo ria ceł k on cen tru je się n a efektach ceł n iedyskrym inacyjnych, tj. p o b iera n y ch w edług jed n o lite j staw ki ad valorem niezależnie od im portow anego to w aru lub k raju jeg o pochodzenia. W rzeczywistości m am y do czynienia z dyskrym inacyjnym (lub preferencyjnym) stosow aniem ceł, co w yraża się w różnicow aniu ceł n a poszczególne tow ary sprow adzan e d o d an ego k raju (dyskrym inacja tow aró w ) lub w różnico w an iu staw ek celnych n a p o d o b n y to w ar w zależności od k ra ju p och o d zen ia (dyskrym inacja geograficzna lub regionalna). P rzedm iotem zain teresow an ia teorii unii celnej są skutki han d lu prow adzoneg o w w a ru n k ach regionalnej dyskrym inacji, albo inaczej: regionalnych preferencji.
W niniejszym opracow aniu konsekw encje regionalnej liberalizacji o b ro tów m iędzynarodow ych zo stan ą p rzedstaw ione w podziale n a efekty k ró tk o o k resowe (statyczne) i efekty długookresow e (dynam iczne), zw ane rów nież restrukturyzacyjnym i1. D o skutków statycznych zalicza się kreację i przesunięcie
* D r, starszy wykładowca w K atedrze H andlu i Finansów M iędzynarodow ych UL.
1 Podział został wprowadzony przez B. B a 1 a s s ę, The Theory o f Economic Integration, George Allen & Unwin Ltd., London 1973, przy czym pojęcie „długookresow ych skutków restrukturyzacyjnych” stosuje W. M o 11 e, Ekonomika integracji europejskiej. Teoria, praktyka, polityka, Fundacja G ospodarcza N SZZ „Solidarność” , G dańsk 1995, tłumaczenie drugiego wydania, s. 98.
handlu i zw iązane z tym ilościowe zm iany w produkcji, konsum pcji, im porcie i terms o f trade. Ich w spólną cechą jest to , że w ystępują bezpośrednio (w krótkim okresie) po zliberalizow aniu o b ro tó w tow arow ych m iędzy krajam i członkow skim i, w związku z czym są to efekty typu alokacyjnego, ujawniające się przy danych zasobach i niezm iennej efektyw ności ich w ykorzy stania (w analizie tych efektów krzywe podaży nie zm ieniają swego położenia). D o sku tk ó w dynam icznych zalicza się pozostałe efekty, w iążące się ze zm ianam i jakościow ym i w zasobach; są to: korzyści skali, w zrost k o nk uren cji i zm iany stru k tu r rynkow ych, zm iany w aktywności inwestycyjnej. Ich w yróżnikiem jest to, że ujawniają się dopiero po dłuższym okresie funkcjonow ania zliberalizowa nych o b ro tó w , oraz to, że w pływ ają na w zrost gospodarczy uczestniczących krajó w 2. N azw anie tych skutków restrukturyzacyjnym i eksponuje ich związek z restrukturyzacją, czyli procesem dostosow ań stru kturalny ch (zarów no całych go spodarek narodow ych, ja k i poszczególnych przedsiębiorstw ), stanow iących reakcję firm i rządów na zm ienione w arunki rynkow e. W a rto zauw ażyć, że podział na skutki statyczne i dynam iczne, dość pow szechny w literaturze przedm iotu, charakteryzuje się różnym stopniem rozpoznania obydw u efektów. Skutki statyczne tw orzą kanon wiedzy wynikającej z teorii unii celnej, podczas gdy skutki dynam iczne, trudniej poddające się analizie, są ciągle przedm iotem kontrow ersji i poszukiw ań. Po prezentacji skutków rozw ażony zostanie p ro b lem kosztów d ostosow ań stru k tu raln y ch , jak ie nieuch ro nn ie m uszą ponieść kraje uczestniczące w liberalizacji handlu.
1. K RÓ TK O O K RESO W E SKUTKI R EG IO N A LN EJ LIB ER A LIZA C JI H ANDLU W ŚW IETLE T EO R II UNII C ELN EJ
Pionierem teorii unii celnej był Jac o b V iner3, k tó ry zakw estionow ał wcześniejsze poglądy na tem at sku tk ó w regionalnych preferencji celnych. Przed p ublikacją klasycznego dzieła V inera sądzono, że utw orzenie unii celnej jest krokiem w kierunku wolnego handlu i w zw iązku z tym przyczynia się d o w zrostu d o b ro b y tu 4. V iner dow iódł, że unia celna (lub jak ako lw iek
2 W arto zauważyć, że przedstawiony podział jest nieostry. Zm iany krótko- i długookresow e trudno jest oddzielić. N a przykład kreacja handlu między krajam i A i В oznacza wzrost produkcji w kraju B, a to może pociągnąć za sobą spadek przeciętnych kosztów w ytwarzania (korzyści skali) w długim okresie. Poza tym , uznanie za kryterium podziału wpływu określonych skutków na wzrost gospodarczy partnerów jest niezbyt precyzyjne. Statyczne efekty alokacyjne, np. zastąpienie droższej produkcji krajowej tańszym im portem , również m ogą prow adzić do wzrostu gospodarczego.
! J. V i n e r , The Customs Union Issue, Carnegie Endowm ent for International Peace, New York 1950.
4 Pogląd ten uzasadniał podejście G A TT do unii celnych i stref wolnego handlu, które znalazło swój wyraz w art. XXIV, wyłączającym te formy spod działania K N U .
inna fo rm a preferencyjnego h an d lu , w tym także strefa w olnego h an d lu ) łączy w sobie elem ent wewnętrznej liberalizacji han dlu z elem entem większej protekcji n a zew nątrz; dlatego wpływ unii celnej n a d o b ro b y t nie m usi być pozytyw ny. M am y więc d o czynienia z dw iem a sprzecznym i tendencjam i, ujawniającym i się w w yniku w prow adzenia regionalnych preferencji w handlu. Z jednej strony, unia celna zwiększa konkurencję i handel m iędzy krajam i członkow skim i, co oznacza zm ianę w k ieru n k u w olnego h an d lu . Z drugiej strony, unia celna prow adzi d o relatyw nie większej p rotekcji w obec h an d lu (i konkurencji) z resztą świata, co oznacza zmianę w kierunku protekcjonizm u. O stateczny rezultat z p u n k tu widzenia d o b ro b y tu zainteresow anych krajów jest niejasny5. W kategoriach ekonom icznych rezu ltat ten jest pozytyw ny, jeżeli zm iany w kierunku wolnego handlu przew ażają nad zm ianam i w kieru n
ku protekcjonizm u.
Ja k o główne narzędzia analizy powyższych tendencji Viner w prow adził pojęcia kreacji handlu (trade creation) i przesunięcia h an d lu (trade diversion).
1.1. Kreacja handlu
Kreacja handlu oznacza w zrost o b ro tó w m iędzy k rajam i liberalizującym i wzajem ną wym ianę handlow ą. Likwidacja ceł i innych środków podnoszących cenę im p o rtu jest rów noznaczna z usunięciem źró dła zniekształceń s tru k tu ry cen, decydującej o alokacji zasobów w gospodarce rynkow ej. U jaw n ion a s tru k tu ra cen, odzw ierciedlająca różnice w k o sz ta c h p ro d u k c ji m iędzy prod u cen tam i z poszczególnych krajów członkow skich, stanow i inform ację
5 Rozumowanie Vinera uzyskało potwierdzenie na gruncie rozwiniętej kilka lat później przez J. E. M e a d e ’ a (The Theory o f Customs Unions, N orth-H olland Publishing Com pany, A m sterdam 1955; I d e m , The Theory o f International Economic Policy, Vol. 2, Oxford University Press, London 1955) teorii „drugiego po najlepszym” (the theory o f the .„second best"). Teoria ta zajmuje się sytuacjami suboptymalnymi, tj. sytuacjami, w których nie są spełnione wszystkie warunki optymalności według Pareta (spełnienie tych w arunków pozwala osiągnąć m aksimum dobrobytu). Zgodnie z teorią „second best” , jeżeli jeden z warunków Pareta nie jest spełniony - i nie m ożna w związku z tym osiągnąć m aksim um dobrobytu - maksymalizacja dobrobytu możliwego do osiągnięcia wymaga z reguły odejścia od innych warunków Pareta. Kiedy porównujem y dwie sytuacje suboptym alne, nie dysponujem y ogólnymi regułami pozwalającymi ocenić, k tó ra z nich jest lepsza. Powyższe m ożna odnieść do preferen cyjnego handlu. Teoria unii celnej zajmuje się takimi właśnie suboptym alnym i sytuacjami i dlatego m ożna ją uznać za szczególny przypadek teorii „second best” . N aruszenie warunków optim um Pareta dotyczy zarówno sytuacji przed utworzeniem unii celnej (ponieważ były stosowane cła), jak i samej unii celnej (ponieważ stosuje ona cła wobec krajów trzecich). Nie można powiedzieć, któ ra z tych suboptymalnych sytuacji jest lepsza. Wpływ unii celnej na d o b ro b y t zainteresow anych krajów będzie każdorazow o zależał od okoliczności. Por. M. C h a c h o l i a d e s , International Economics, M cG raw -H ill Publishing Company, international edition 1990, s. 227.
dla k o n su m en tó w i p ro d u c en tó w , p ro w o k u ją c p rzesu nięcia w popycie i w podaży. Nowe strum ienie handlu m iędzynarodow ego p o w stają poprzez za stą p ien ie p ro d u k cji i d o staw z droższego ź ró d ła k ra jo w eg o tańszy m im p ortem z innego k raju w chodzącego w skład unii celnej lub strefy w olnego h andlu. P odstaw ą kreacji han d lu jest więc ujaw nienie (w m iarę obniżania ceł) i w ykorzystanie różnic w kosztach produkcji m iędzy p ro d u cen tam i z poszczególnych krajó w członkow skich . Z n o szenie przeszk ó d we w zajem nych o b ro tac h prow adzi d o przesunięcia p rod uk cji od m niej do bardziej efektyw nych p roducentów , w m iarę jak p o p y t krajow y przesuw a się od droższego (wcześniej c h ro n io n e g o cłam i) to w a ru k ra jo w eg o d o tańszego tow aru im portow anego z innego k ra ju członkow skiego. O znacza to bardziej efektyw ne w ykorzystanie zasobów , w ynikające ze specjalizacji m iędzynarodow ej.
Przy przyjęciu upraszczających założeń, zjaw isko kreacji han d lu m o żn a z ilu stro w a ć p ro sty m p rz y k ła d em . W eźm y p od uw agę trz y k ra je : k ra j A (z p u n k tu w idzenia którego prow adzim y analizę), kraj В (potencjalny kraj partn ersk i ze strefy w olnego h andlu lub unii celnej) i kraj С (rep rezen tujący resztę św iata). Z ak ład am y , że każdy kraj p ro d u k u je to w a r „ x ” po stałym koszcie przeciętnym , przy czym p ro d u k c ja w A jest najdroższa, a w С n ajtań sz a. Z ak ła d am y p o n a d to b ra k k o sztó w tra n s p o r tu , b rak p o d atk ó w i m arż, co oznacza, że to w ar dociera d o k o n su m en ta po cenie równej kosztom produkcji plus ew entualne cło.
W w aru n k ach w olnego h an d lu , kraj С ek spo rto w ałb y p ro d u k t „ x ” zaró w n o do A ja k i d o B, co - z teoretycznego p u n k tu w idzenia - byłoby sytuacją opty m alną. Z ałóżm y je d n a k , że kraj A stosuje w obec im p o rtu cło na tyle wysokie, że na rynek tra fia w yłącznie d ro g a p ro d u k c ja krajow a. A nalogicznie, kraj В stosuje cło, k tó re w yklucza im p o rt z C, a tym sam ym w yklucza m ożliw ość reek sp o rtu z С d o A za pośrednictw em B. N iech teraz kraje A i В utw orzą strefę w olnego han d lu lub unię celną, elim inując cła w o b ro ta c h w zajem nych, a pozostaw iając je w im porcie z C. K oszt im p o rtu to w aru „x ” z В do A sp ad a i to w ar ten staje się bardziej k onk uren cyjny cenow o niż analogiczny to w a r p ro d u k c ji krajow ej. K ra j A z a p rze sta je p rodu kcji „ x ” , zastępując ją im portem (kreacja h an d lu ) z B.
N a kreację handlu składają się dw a efekty: efekt p ro d u k cy jn y (wy ek spo now any przez V inera) i efekt konsum pcyjny (zauw ażony przez jego następców 6).
Efekt produkcyjny kreacji h a n d lu , to lepsze w y k o rz y stan ie zaso bów dzięki zastąpieniu droższych dostaw ców tań szym i7. Im p o rt to w aru „ x ”
6 Por. R. G. L i p s e y , The Theory o f Customs Unions: A General Survey, „Econom ic Journal” , Vol. 70, No. 279 (September I960), s. 496—513; M. C h a c h o l i a d e s , op. cit., s. 231.
7 Por. J. K u n d e r a , E fekty strefy wolnego handlu н> świetle teorii integracji gospodarczej „H andel Zagraniczny” 1992 (cz. 1), nr 1-2.
k o n k u ru je w A z droższą pro d u k cją krajo w ą. P ro du cen ci, któ rzy nie są w stanie sp ro stać tej konku ren cji, tra c ą rynek, a uw olnione w ten sposób zasoby (kap itału i pracy) zo stan ą za tru d n io n e w dziedzinach o wyższej efektyw ności produkcji. K osztem w spom nianej p op raw y alokacji zasobów jest jed n ak konieczność dosto so w ań ze strony pro d u k cji krajow ej. Efekt konsum pcyjny kreacji handlu zw iązany jest n a to m ia st z zastąpieniem na rynku to w aru droższego tańszym substytutem z im p o rtu . Jeśli tylko po p y t w kraju A n a to w a r „x ” nic jest sztyw ny, ko nsu m p cja w tym kraju wzrośnie. O bydw a efekty kreacji handlu są współzależne: substytucja tow arów wpływa - poprzez m echanizm cen - na d o sto so w an ia w p rod uk cji, a su b stytucja dostaw ców pow oduje zm iany w stru k tu rze i w ielkości konsum pcji.
Przy utrzym aniu wcześniejszych założeń upraszczających, p ro duk cy jne i konsum pcyjne efekty kreacji han d lu p rzedstaw ion o na rys. 1. A naliza w k a te g o ria c h rów now agi cząstkow ej - d o ty czy ry n k u to w a ru „ x ” w kraju A. Linie D A i SA oznaczają odpow iednio krzyw ą p o p y tu w kraju A na to w ar „x ” i krzyw ą krajow ej podaży tego to w aru . N ieskończenie elastyczną (z założenia) po d aż k raju В przedstaw ia p ro sta SB. Zw ażyw szy, że w sytuacji wyjściowej kraj A stosuje n a im po rt z В cło w wysokości |B T |/|O B |, p o d aż im portow anego to w aru „ x ” n a ry n k u A o kreśla wyżej poło żo n a p ro sta ST. Przed utw orzeniem strefy w olnego h an d lu , k o nsu m pcja w A jest ró w n a O Q „ z czego O Q 2 jest w ytw arzane przez p ro d u cen tó w krajow ych, a Q 2Q 3 pochodzi z im p o rtu z B. K raj uzyskuje d o ch ó d z cła rów ny pow ierzchni p ro sto k ą ta FG J1.
Rys. 1. K reacja handlu - rów nowaga cząstkowa n a rynku kraju tworzącego strefę wolnego handlu lub unię celną
Po utw orzeniu strefy wolnego handlu m iędzy A i B, co oznacza elim inację cła |B T |/|O B |, konsum pcja w A w zrasta d o |O Q J, p ro d u k c ja sp a d a do |O Q ,|, a im port rośnie do |Q ,Q J. Z n ik ają wpływy z cła. N a zniesieniu cła k o rzy stają konsum enci w A: przy konsum pcji |O Q ,|, ich korzyść p rzedstaw ia pole trapezu B H JT. T ra c ą jed n ak producenci i budżet państw a. P roducenci tracą n a rzecz konsum entów dochód rów ny pow ierzchni B EIT (u tra co n a nadw yżka p ro d u c en ta z tytułu sprzedaży |O Q ,| to w aru „ x ” ). B udżet p aństw a traci wpływy z ceł. A zatem korzyść konsum entów stanow i częściow o efekt redystrybucji dochodów od prod u cen tó w i budżetu, je d n a k w pozostałej części jest korzyścią netto dla g o spo dark i k raju A. K orzyść n etto dla g o spodarki ilustrują dw a trójkąty : E F I i G H J.
T ró jk ą t E F I przedstaw ia zaoszczędzone n akład y na pro d u k cję krajow ą, k tó ra została zastąpiona tańszym im portem . P rodukcja |Q ,Q 2| tow aru ,,x” była wcześniej w ytw arzana w kraju, przy ogólnych nakładach wynoszących Q ,Q 2IE. Po zniesieniu ceł ta sam a ilość to w aru „x ” jest im p o rto w an a z k raju В po koszcie rów nym pow ierzchni Q ,Q 2F E . P ow staje korzyść n etto w postaci w spom nianego tró jk ą ta , stanow iąca produkcyjny efekt unii celnej (lub strefy wolnego handlu). Podobnie, pole tró jk ą ta G H J przedstaw ia korzyść n etto dla kraju A w postaci nadwyżki konsum enta, nabyw ającego to w ar „ x ” po niższej cenie. Jest to konsumpcyjny efekt unii celnej (lub strefy w olnego h andlu).
K orzyść netto z kreacji hand lu (reprezentow ana przez sum ę pól tró jk ątó w E F I i G H J) zależy od kilku czynników :
wysokości cła stosow anego wcześniej przez kraj A (długość odcinka ВТ), elastyczności p o d aży w k ra ju A (w yrażonej nachyleniem krzyw ej podaży do osi odciętych),
elastyczności p o p y tu w k ra ju A (w yrażonej nachyleniem krzyw ej p o p y tu d o osi odciętych).
W rezultacie, korzyści z kreacji h an d lu są tym większe, im wyższy był poziom ceł przed utw orzeniem unii celnej (lub strefy w olnego h an d lu ) o raz im w iększa jest cenow a elastyczność podaży i popytu.
1.2. Przesunięcie handlu
D rugim , o b o k kreacji h an d lu , podstaw ow ym narzędziem analizy sk utkó w unii celnej (lub strefy w olnego h an d lu ) jest przesunięcie handlu*. O ile k reacja h an d lu jest rezultatem liberalizacji o b ro tó w m ięd zyn aro do w y ch, bez względu na c h a ra k te r tej liberalizacji (regionalny czy m u ltilateráln y ), o tyle
* J. K undera stosuje termin „dewiacja handlu", aby podkreślić, że jest to odchylenie od prawidłowego kierunku handlu międzynarodowego, realizowanego w w arunkach braku dys kryminacji. Por. J. K u n d e r a , op. cii., s. 23.
przesunięcie jest efektem liberalizacji regionalnej, dyskrym inującej kraje trzecie. Przesunięcie h an d lu oznacza zastąpienie im p o rtu p o cho dząceg o od bardziej efektyw nych p rodu centów z krajów trzecich - im p ortem od mniej efektyw nych, ale trak to w an y ch preferencyjnie (i d lateg o k o n k uren cyjny ch cenow o) dostaw ców z krajów w chodzących w skład unii celnej lub strefy w olnego handlu. A by przesunięcie było m ożliw e, cła zew nętrzne krajów tworzących obszar preferencyjnego handlu m uszą pokryw ać różnice w kosztach w y tw arzan ia m iędzy droższym i p ro d u c e n ta m i z k ra jó w człon ko w skich a tań szym i p ro d u c en tam i z k ra jó w trzecich. Z m ia n a k ie ru n k u h an d lu m ięd zynarodow ego pociąga za so b ą zm iany w lokalizacji pro d u k cji, na czym zyskują producenci objęci regionalnymi preferencjam i, kosztem producen tów z zew nątrz. W arto zauw ażyć, że tak rozum iane przesunięcie, jak ko lw iek uzasadnione w arunkam i han d lu preferencyjnego, jest nieracjo n aln e z p u n k tu w idzenia szerszego niż regionalny, poniew aż podw yższa koszty produkcji w skali światowej.
W pływ przesunięcia handlu n a p rodu kcję, k onsum pcję i im p o rt k raju uczestniczącego w unii celnej lub strefie w olnego h an d lu przed staw ia rys. 2. Przyjmujemy identyczne założenia upraszczające jak w poprzednim przypadku: trzy kraje, z których każdy w ytw arza p ro d u k t „ y ” po stałych k osztach przeciętnych, przy czym kraj A (z p u n k tu w idzenia k tó reg o p ro w a d zo n a jest an a liz a) p ro d u k u je n ajd ro żej, a k ra j С - n ajtan iej. U trzym u jem y założenie o b ra k u k osztów tra n s p o rtu , p o d a tk ó w i m arż . O d rzu cam y n ato m iast założenie o zaporow ym , tj. elim inującym im p o rt, c h a rak terze ceł stosow anych w sytuacji wyjściowej przez kraje A i B.
P oziom e linie SB i Sc przedstaw iają nieskończenie elastyczną pod aż to w aru „ y ” , odpow iednio z k ra ju В i C , przy czym z założenia koszt im p o rtu z С jest niższy niż z B. L inia ST sym bolizuje p o d aż k ra ju С po obciążeniu jej cłem (w wysokości |C T |/|O C |) przez kraj A. A nalogiczna staw k a celna dotyczy im p o rtu z B, k tó ry w skutek tego staje się n iek o n kurencyjny. K raj A sprow adza więc to w ar „ y ” z k ra ju C, a cena |OT| w yznacza rozm iary krajow ej podaży i p o p y tu n a ten tow ar. W sytuacji wyjściowej konsum pcja w kraju A wynosi |O Q 3|, z czego |O Q 2| jest w ytw arzane w kraju , a |Q 2Q 3| jest im p o rto w an e z C. B udżet k ra ju A osiąga do chó d z ceł rów ny pow ierzchni p ro s to k ą ta K L JI.
Po utw orzeniu unii celnej (strefy w olnego h an d lu ) m iędzy krajam i A i B, dla A staje się tańszy bezcłowy im po rt z В (|OB| < |O T|). W rezultacie im po rt k raju A „przesuw a się” teraz od С d o B. K o n su m p cja w kraju A rośnie do |O Q J, p ro d u k c ja krajo w a sp ad a do |O Q ,|, co po ciąg a za sobą wzrost im portu d o poziom u |Q ,Q 4|. Z nik ają dochody budżetu z cła. Zm niejsza się nadw yżka producenta o pole obszaru BEIT. Stracie budżetu i producentów krajow ych tow arzyszy korzyść od niesiona przez k o n su m en tó w (pow ierzchnia trapezu B H JT). S traty i korzyści częściowo p ok ry w ają się, co świadczy
Rys. 2. Przesunięcie handlu - równowaga cząstkowa na rynku kraju tworzącego strefę wolnego handlu lub unię celną
0 tym , że m am y d o czynienia z redystrybu cją d o ch o d u od p ro d u cen tó w krajow ych i budżetu do konsum entów . N a obszarze korzyści k o n su m en ta pozostają jed n ak dw a trójkąty (E F I i G H J), a n a obszarze strat budżetow ych p ro sto k ą t K L G F . Te korzyści i straty należy ze sobą porów nać.
Jeżeli E F I + G H J > K L G F , to przesunięcie h an d lu p ow oduje korzyść społeczną netto.
Jeżeli E F I + G H J < K L G F , to przesunięcie h an d lu p ow oduje stratę społeczną netto.
P ro sto k ą t K L G F sym bolizuje stratę netto w ynikającą „z przesu nięcia” pierw otnej ilości im portu (|Q 2Q 3|) z tańszego źró d ła (kraj C) do droższego źródła (kraj B); to jest właśnie szkodliw y efekt „p rzesu n ięcia” handlu, zauw ażony przez V inera. N ie jest to jed n ak jedyny efekt. T ró jk ą ty E F I 1 G H J reprezentują skutki korzystne. T ró jk ą t E F I przed staw ia korzyść p rodukcyjną, a tró jk ąt G H J korzyść konsum pcyjną. K orzyść p ro d u k cy jn a w ynika z zastąpienia |Q ,Q 2| krajow ej produkcji d o b ra „ y ” (jej koszt wynosił Q ,Q 2IE ) tańszym im portem z k raju В (gdzie ten koszt w ynosi Q ,Q 2FE ). K orzy ść k onsum pcyjna w yraża się w nadw yżce k o n su m en ta spow odow anej wzrostem krajowej konsum pcji o |Q3Q4|, przy czym pop yt ten jest zaspokajany w zględnie tan im im portem z В (całkow ity k o szt teg o im p o rtu w ynosi Q3Q4HG).
P rzep ro w ad zo n a analiza ujaw nia, że sku tki „p rzesun ięcia” h an d lu nie są je d n o ro d n e i nie m uszą w zw iązku z tym wpływać negatyw nie n a d o b ro b y t.
W przesunięciu handlu widoczne są dw a elem enty. Jedn ym z nich jest przesunięcie początkow ej wielkości im p o rtu k raju A ze źró d ła o niższych kosztach w ytw arzania (kraje trzecie sym bolizow ane przez C) d o źród ła 0 wyższych kosztach (kraj p artn e rsk i B). T en elem en t m o ż n a n azw ać „czystym przesunięciem handlu”9 i ocenić jedn ozn acznie negatyw nie z p u n k tu w idzenia d o b ro b y tu k raju A , jakkolw iek trzeb a pam iętać, że straty kraju A z tego tytułu są w pew nym stopniu reko m p en so w an e przez korzyści producentów z kraju B. D rugim elem entem jest kreacja handlu m iędzy krajem A i krajem partnerskim B, polegająca na zastąp ien iu produkcji krajow ej tańszym im portem i zw iększeniu konsum pcji tańszego d la k o n sum entów krajow ych tow aru. Jak widać, kreacja handlu , zjaw isko pozytyw ne z p u n k tu w idzenia d o b ro b y tu społecznego, nieodłącznie tow arzyszy każdem u przesunięciu handlu.
1.3. Kreacja (przesunięcie) netto
W sumie, zarów no kreacja, ja k i przesunięcie h an d lu o zn aczają w zrost o b ro tó w w obszarze integrującym się. Jed n a k w p rz y p ad k u kreacji w zrost ten przynosi pozytyw ne efekty produkcyjne i konsum pcyjne, n ato m iast w p rzyp adku przesunięcia w zrost w ym iany m iędzy k rajam i członkow skim i przynosi rów nież efekt negatyw ny z p u n k tu w idzenia alokacji zasobów 1 d o b ro b y tu . P rzybliżoną m ia rą korzyści ze strefy w olnego h an d lu lub unii celnej jest zatem nadw yżka kreacji h an d lu nad jego przesunięciem , w o d niesieniu d o wszystkich to w arów będących przedm iotem o b ro tu m iędzy narod ow ego. W tym kontekście istotne staje się p ytanie, ja k ie okoliczności sprzyjają kreacji handlu? W arto przy tym pam iętać, że czynniki sprzyjające kreacji działają jednocześnie ograniczająco n a przesunięcie handlu.
1. Konkurencyjna (a nie kom plem en tarn a) struktura gospodarek uczest niczących w preferencyjnej wym ianie. S tru k tu ra k o n k u re n cy jn a oznacza w ysoki sto p ień p o d o b ie ń stw a co d o aso rty m e n tu w y tw arzan y ch przez poszczególne kraje p ro d u k tó w , podczas gdy k o m p lem en tarn o ść w iąże się ze znaczącymi różnicam i w strukturach produkcji. Zniesienie przeszkód w handlu m iędzy gosp o d ark am i konkurencyjnym i stw arza im puls dla specjalizacji w pro d u k cji i za stę p o w an ia nieefektyw nej p ro d u k c ji krajow ej tańszym im portem (kreacja handlu). Im bardziej konkurencyjna jest stru k tu ra produkcji w przem ysłach chronionych wcześniej cłam i, tym - przy innych czynnikach nie zmienionych - produkcyjny efekt kreacji handlu będzie większy. N atom iast w w arunkach kom plem entarnego raczej ch a ra k te ru uczestniczących gos p o d arek , nieodłączna dyskrym inacja w sto su n k u d o p ro d u c en tó w z krajów
trzecich będzie pow odow ała przede wszystkim przesunięcie h a n d lu 10. W arto zauw ażyć, że konkurencyjność (lub kom plem en tarno ść) integrujących się go spodarek wpływa nie tylko na produkcyjne, ale i n a konsu m p cyjne efekty unii celnej czy strefy w olnego h andlu. Im bardziej k o n k u re n cy jn a jest stru k tu ra produkcji krajów członkow skich, tym lepszymi su b sty tu ta m i są w ytw arzane przez te kraje tow ary, a co za tym idzie - tym większy w zrost w zajem nych o brotów i pozytyw ne efekty konsum pcyjne. Z drugiej strony, k o m plem entarność m iędzy krajam i członkow skim i a k rajam i trzecim i jest czynnikiem pożądanym , poniew aż oznacza niski stopień substytucyjności m iędzy tow aram i obydw u g ru p krajów , a zatem niewielkie m ożliw ości redukcji im portu z krajów trzecich.
2. Skala różnic w kosztach produkcji to w aró w w ytw arzan y ch przed pow staniem obszaru preferencyjnej w ym iany. Jest to d o d atk o w y czynnik w pływ ający n a kreację n e tto w w a ru n k a c h liberalizacji h a n d lu m iędzy krajam i o konkurencyjnych stru k tu rac h produkcji. Im większe były różnice w kosztach produkcji danego tow aru w poszczególnych krajach czJonkowskich, tym bardziej intensyw na będzie realokacja zasobów i bardziej znaczące korzyści z tytułu produkcyjnego efektu kreacji h a n d lu 11.
3. Wielkość rynku objętego strefą w olnego h an d lu lub unią celną. Przy innych czynnikach niezmienionych, większy (m ierzony dochodem narodow ym ) i liczniejszy (m ierzony liczbą uczestniczących krajów ) o b szar preferencyjnego handlu rozszerza potencjalny zakres specjalizacji m iędzynarodow ej i związanej z nią kreacji handlu. Jednocześnie, w raz ze w zrostem tego o bszaru sp ad a ryzyko przesunięcia handlu. W skrajnym p rzyp adk u, strefa w olnego han d lu (unia celna) obejm ująca cały świat nie pow odow ałaby żadnego przesunięcia12. Z p u n k tu w idzenia p o szczególnych k ra jó w cz ło n k o w sk ic h isto tn y je st relatywny wzrost rozm iarów rynku z tytułu ich uczestnictwa w preferencyjnym handlu. Przy danej wielkości obszaru preferencyjnego han dlu, uczestniczące w nim m ałe kraje m o g ą spodziew ać się relatyw nie większych korzyści produkcyjnych, niż duże k raje członkow skie13.
4. Bliskość geograficzna i koszty transportu m iędzy k rajam i tw orzącym i o b szar preferencyjnego handlu. K lasyczna teo ria unii celnej nie uw zględnia problem u lokalizacji: jednym z uproszczeń jest założenie o b ra k u kosztów tra n sp o rtu ja k o czynnika wpływ ającego n a cenę im p o rto w an y ch tow arów . P rob lem u tego nie sposób je d n a k p om in ąć przy w yliczaniu okoliczności sprzyjających pozytyw nem u efektow i n e tto p referen cyjn ych p o ro zu m ień handlow ych. Zniesienie ceł i innych barier handlow ych m iędzy integrującym i się krajam i nap raw ia zniekształcenia w lokalizacji działalności p rodukcyjnej,
10 Por. B. B a l a s s a , op. cii., s. 32.
11 Por. J. V i n e r , op. cit., s. 51; B. B a l a s s a , op. cit., s. 32-33. 12 Por. J. V i n e r , op. cii.; J. E. M e a d e , op. cii., s. 109. 13 Por. B. B a l a s s a , op. cii., s. 38-39.
spow o dow ane podziałem obszaru gospodarczego n a je d n o stk i naro do w e. U nia celna (strefa w olnego h an dlu) przyniesie k orzystn e efekty n a tyle, na ile przyw róci ona ciągłość przepływ ów ekonom icznych zakłóconych w skutek istnienia granic państw ow ych14. W tym kontekście, głów ną zaletą geograficznej bliskości m iędzy krajam i członkow skim i są niskie koszty tra n sp o rtu . N iskie koszty tra n sp o rtu zachęcają d o rozw oju w ym iany z najbliższym i sąsiadam i. U sunięcie barier handlow ych m iędzy takim i krajam i p o p ro stu w zm acnia istniejące wcześniej „ n a tu ra ln e ” tendencje w hand lu , k reu jąc now e strum ienie wzajem nej w ym iany. Nie widać n ato m iast jednoznacznej zależności m iędzy sąsiedzką integracją a przesunięciem h a n d lu 15. Z p u n k tu w idzenia k o n su m pcyjnych efektów preferencyjnego h an d lu , isto tn e znaczenie m a in n a cecha bliskości geograficznej, a m ianow icie tow arzyszące jej często p od ob ień stw o gustów konsum enckich w sąsiadujących k rajach , sprzyjające elastycznej reakcji k o n sum entów n a zm iany cen tow aró w im portow any ch .
5. W ysokość ceł, zarów no tych stosow anych w punkcie wyjścia m iędzy krajam i członkow skim i, jak i tych, k tó re o d noszą się d o im p o rtu z krajó w trzecich. Im wyższe były cła w o b ro ta c h to w aro w y ch m iędzy k ra ja m i członkow skim i przed utw orzeniem strefy w olnego h an d lu lub unii celnej (a zatem im większa jest skala ich obniżek), tym silniejszy efekt kreacji handlu, przy innych czynnikach nie zm ienionych. W yższe cła po czątkow e oznaczają, że pole tró jk ątó w E F I i G H J na rys. 1 będzie większe. Z drugiej strony, im niższy jest poziom ceł zew nętrznych, stosow anych (w spólnie lub indyw idualnie) przez kraje członkow skie w obec im p o rtu z k rajó w trzecich, tym słabszy efekt przesunięcia h an d lu , poniew aż prod ucenci ze strefy (unii) k o rz y sta ją n a terenie d an eg o k ra ju czło n ko w sk ieg o z m niejszej m arży preferencji w p o ró w n an iu z p roducentam i zew nętrznym i. T a k więc, przy innych czynnikach nie zm ienionych, praw dopo do bieństw o w ystąpienia kreacji han d lu netto jest tym większe, im w iększa była sk ala redukcji ceł m iędzy krajam i członkow skim i o raz im niższy jest poziom ceł zew nętrznych.
W sum ie, praw do p o d o b ień stw o w ystąpienia nadw yżki kreacji h an d lu nad jeg o przesunięciem jest tym większe, im bardziej k o n k u re n cy jn a jest
14 Por. ibidem, s. 39.
15 Twierdzenie B. B a l a s s y (op. cit., s. 42), że niskie koszty transportu między integrującymi się państw am i prow adzą praw dopodobnie do mniejszego przesunięcia handlu między unią celną a krajami trzecimi, jest niezbyt przekonujące. Skala przesunięcia handlu w tym przypadku będzie uzależniona od dodatkow ych okoliczności. E. J a n t o ń - D r o z d o w s k a (Regionalna integracja gospodarcza, W ydawnictwo Naukowe PW N, W arszaw a-Poznań 1998, s. 61) zwraca uwagę na udział krajów członkowskich we wzajemnej wymianie handlowej przed powstaniem unii celnej. Im większy był ten udział, tym mniejszy będzie efekt przesunięcia handlu. Istotny jest również poziom efektywności produkcji krajów członkowskich w porów naniu z poziom em światowym. Im bardziej te poziomy są zbliżone, tym słabszy będzie efekt przesunięcia handlu. Im mniejsza odległość dzieli proste BSB i CSc na rys. 2, tym mniejsza będzie strata (prostokąt K.LGF), spow odow ana przesunięciem handlu.
s tru k tu ra podaży krajów członkow skich, przy znaczących różnicach m iędzy krajam i w kosztach w ytw arzania określonych tow arów . P raw do po do bień stw o to d o d a tk o w o w zrasta w p rzy p ad k u , gdy strefę w olnego h an d lu (lub unię celną) tw orzy grupa sąsiadujących krajów o liczącym się udziale w światowym PK.B, prow adzących wcześniej względem siebie p ro tek cjon isty czną politykę h andlow ą. P ożąd any jest rów nież niski stopień substytucyjności m iędzy tow aram i p rodukow anym i przez kraje członkow skie i nieczłonkow skie o raz m ożliwie niski stopień zew nętrznej protekcji w polityce handlow ej krajów członkow skich wobec krajów trzecich. W tych w aru n k ach wpływ regionalnej liberalizacji h an d lu na d o b ro b y t w skali światowej pow inien być korzystny. W a rto jed n ak pam iętać, że ta g lobalna p o p ra w a efektyw ności produkcji i han d lu jest o k u p io n a s tra tą krajów nie uczestniczących w regionalnej liberalizacji, poniew aż ich tow ary są przedm iotem dyskrym inacji n a ryn kach krajów uczestniczących.
1.4. Efekt terms o f trade
D o datk ow ym skutkiem regionalnej liberalizacji h an d lu m oże być tzw. efekt terms o f trade, czyli zm iana relacji cen otrzym yw anych za e k sp o rt do cen płaconych za im port. Z m iana terms o f trade pociąga za sobą redystrybucję d o ch o d u . A zatem wpływ preferencyjnego h an d lu na d o b ro b y t zain tereso wanych państw będzie zależał nie tylko od sumy efektów kreacji i przesunięcia, ale tak że od redystrybucji d o ch o d u w skutek zm iany term s o f trade.
W dotychczasow ej analizie przyjęto założenie o stałości cen w im porcie k raju A, czy to z k ra ju partnersk iego B, czy z reszty św iata (kraj C). M a to związek z innym upraszczającym założeniem , do tyczącym d o sk o n ale elastycznej podaży w k raju B i C. Z ałożenia te m o g ą o d p o w iad a ć rze czywistości jedynie w p rzypad ku, kiedy A jest m ałym krajem (w takim sensie, że jeg o o b ro ty tow arow e z zagranicą nie w pływ ają n a poziom cen św iatow ych), integrującym się z odpow iednio większym , ale nie d o m inującym n a rynku św iatow ym , krajem B. Z ałożenia te tra c ą sens w p rzy padku, kiedy obszar preferencyjnego handlu tworzy grupa krajów o znaczącym udziale w rynku św iatow ym . W takim przyp adk u nie m o żn a wykluczyć zm ian cen w im porcie z C.
W pływ strefy wolnego handlu (unii celnej) na terms o f trade integrujących się krajów jest niejednoznaczny. Z jednej stron y, każde przesunięcie h an d lu oznacza pogorszenie terms o f trade, ponieważ tańszy dostaw ca z kraju trzeciego zostaje zastąpiony droższym do staw cą z k raju p artn ersk ieg o , a więc ceny płacone za im port rosną. W tym kontekście, wszystkie okoliczności sprzyjające przesunięciu o b ro tó w pogłębiają rów nież niekorzystny efekt term s o f trade.
Z drugiej strony, ustanow ienie preferencji h andlow ych m iędzy krajam i członkow skim i i zachow anie barier w handlu z krajam i trzecim i, pogarsza w arunki k o n k u ro w a n ia k o n trah e n tó w z krajów trzecich n a ryn k ach państw członkow skich i m oże ich skłonić d o obniżenia cen to w arów eksp orto w any ch na te rynki, w celu osłabienia sku tk ó w ceł zew nętrznych. O b n iżając ceny tow arów eksportow anych, producenci z krajów trzecich przejm ują (częściowo lub całkow icie) ciężar cła nałożonego przez kraj im p ortujący. Im p o rto w a n y to w ar, jakkolw iek oclony, dociera d o konsu m en tó w p o od po w ied n io niższej cenie. Z jaw isko to określa się m ianem incydencji ceł. W pływ a o n o korzystnie na term s o f trade krajów im portujących, stano w iąc p od tym względem przeciwwagę dla negatyw nego wpływu przesunięcia h an d lu . O ile jed n ak przesunięcie handlu jest, w różnym zakresie, nieodłącznym skutkiem regional nej liberalizacji obrotów , o tyle d o incydenq'i ceł pod wpływem tej liberalizacji m oże dojść tylk o w określonych w arunk ach . O pisanej reakcji eksp o rteró w sprzyja przede w szystkim znaczący udział integrujących się k rajó w w św iato wym rynku danego p ro d u k tu . Jeszcze bardziej sprzyja jej sytuacja, kiedy k raje uczestniczące w preferencyjnej w ym ianie tw o rz ą jed en o bszar celny: z p u n k tu w idzenia korzyści z tytułu zm ian w term s o f trade fo rm a unii celnej jest dla uczestniczących krajów korzystniejszym rozw iązaniem niż strefa w olnego h an d lu , za k ład ająca indy w idualną p o lity kę celną w sto su n k u do krajów trzecich. I wreszcie, opisana reakcja cenow a prod ucen tó w z krajów trzecich jest ściśle zw iązana z w ykorzystaniem ceł ja k o głów nego narzędzia ochro ny rynku. W p rzy p ad k u barier pozacelnych, związek m iędzy ceną ek sp o rtu a ceną n a ry n k u im p o rtu ją ceg o k ra ju je st m niej p rzejrzysty i k o n k u ro w an ie ceną w celu zachow ania udziału w ry n k u traci n a znaczeniu.
W opinii W. M olle, pozytyw ny efekt n etto w ynikający z p o praw y terms o f trade „d u żej” unii celnej jest znacznie większy niż efekt kreacji h an d lu netto (przy założeniu stałej, nieskończenie wielkiej elastyczności podaży wszystkich zew nętrznych producen tów ), a także większy niż efekty, k tó re kraje członkow skie m ogłyby uzyskać w w yniku ogólnośw iatow ej liberalizacji h a n d lu 16. O p in ia ta jest o p a rta na założeniu, że unia celna u stanaw ia w spólną taryfę zew nętrzną na poziom ie wyższym od średniego po zio m u ta ry f k rajó w członkow skich, a zatem w p ro w ad za restry k cje h an d lo w e i w ten sposób „w ym usza” na k o n tra h e n ta c h z zew nątrz obniżki cen eksportow ych. Z ałożenie to jest teoretycznie praw idłow e, ale w prak tyce współczesnych stosunków m iędzynarodow ych m ało p ra w d o p o d o b n e, z uwagi na zasad ę niedyskrym inacji przy tw orzeniu unii celnych i stre f w olnego handlu , obow iązującą k raje członkow skie G A T T /W T O 17. W p rz y p ad k u stref w olnego handlu, których uczestnicy tw o rzą o d ręb n e obszary celne, efekt
16 W. M o l l e , op. cit., s. 95-96.
netto term s o f trade będzie zindyw idualizow any, k aż d o raz o w o zależny od udziału d an ego k raju w han dlu św iatow ym o ra z od w szystkich tych czyn ników , k tó re w pływ ają n a rozm iary przesunięcia han dlu.
2. D ŁU G O O K R ESO W E SKUTKI R EG IO N A LN EJ LIB ER A LIZA C JI H ANDLU
2.1. Korzyści skali
Przedstaw ione wcześniej skutki preferencyjnego h an d lu p o jaw iają się przy założeniu stałych kosztów w ytw arzania, niezależnie od skali produkcji. Przeciętny koszt produkcji tow aru „ x ” czy ,,y” w k raju В nie zm ieniał się, m im o iż rosła skala tej produkcji w w yniku kreacji i przesunięcia han d lu w k ra ju A. W rzeczywistości, liczne procesy prod uk cy jne w yk azu ją (p rzy n aj m niej dla pewnych wielkości produkcji) rosnące przychody w stosu n k u do skali w ytw arzania, czyli tzw. korzyści skali. K orzyści ze skali p rodukcji w ystępują wtedy, kiedy długookresow e koszty przeciętne sp ad a ją w raz ze w zrostem rozm iarów p ro d u k c ji1“.
Strefy w olnego han d lu i unie celne stw arzają w aru n k i d la w zrostu ro zm iarów produkcji, poniew aż - w skutek likwidacji b arier handlow ych m iędzy krajam i członkow skim i - poszerzają rynek. Z a ró w n o kreacja jak i przesunięcie han d lu oznaczają w zrost d o staw n a ten rynek ze strony najbardziej efektywnych producentów z krajów partnerskich. Jeżeli zwiększenie ro zm iarów p rodukcji spow oduje spadek jej kosztó w jed n o stk o w y ch , to stanow i to d o d atk o w e źródło korzyści d la uczestniczących krajów . Sytuacja ta k a jest p rzed staw iona rys. 3.
Przedm iotem analizy są zm iany na rynku jedn ego p ro d u k tu w krajach A i B. Przyjm ujem y identyczną krzyw ą p o p y tu w obydw u krajach : na rysunk u reprezentuje ją linia D AB, n ato m iast linia D A+„reprezentuje łączny po pyt o bydw u krajów . K rzyw e А С Л i A C B p rzedstaw iają przeciętny koszt w ytw orzenia tow aru, odpow iednio w kraju A i B. P ro sta SC to nieskończenie elastyczna po d aż k raju C, reprezentującego resztę św iata. (P o d o b n ie ja k we
11 Wymienia się trzy grupy przyczyn występowania korzyści skali. Pierwsza wiąże się z w ystępow aniem stałych kosztów produkcji, których wielkość nie zm ienia się w raz ze zm ianam i wielkości produkcji. Jeżeli koszty stałe rozkładają się na większą produkcję, przeciętny koszt wytworzenia jednostki produktu obniża się, prow adząc do korzyści skali. D ruga grupa przyczyn wiąże się ze specjalizacją: w miarę rozwoju produkcji, każdy pracow nik może skoncentrow ać się na wykonywaniu pojedyńczego zadania i zwiększyć dzięki tem u swoją wydajność. Trzecia grupa przyczyn dotyczy technicznego wyposażenia produkcji: przy dużej skali produkcji opłacalne staje się zastosowanie lepszych, bardziej wydajnych maszyn. Por. D. B e g g , S. F i s c h e r , R. D o r n b u s c h , Ekonomia, PWE, W arszawa 1993, t. I, s. 202-204.
wcześniejszej analizie zakładam y, że to w ar jest p ro d u k o w a n y najtan iej w C, a najdrożej w A).
N ajlepszą polityką d la krajów A i В byłby w olny han del, k tó ry o b niżyłby cenę tow aru do |OA|, czego rezultatem byłaby m a k sy m aln a k o n sum pcja w wysokości |O Q 4| w każdym z krajó w (łącznie |O Q 6|), za sp o k ajan a w yłącznie w d ro d ze im p o rtu z C. Je d n a k obydw a kraje c h ro n ią swoje rynki przy pom ocy ceł, wyższych (|A D |/|O A |) w A , niższych (|A C |/|O A |) w B. C ła p ozw alają n a rozw ój pro d u k cji krajow ej d o p o zio m u z a sp o k ajając eg o krajo w ą konsum pcję, jed n ak nie d ają podstaw d o o siąg an ia przez p ro d u c e n tów zysków m o nopolistycznych19. R ezultatem sto so w an ia tak ich ceł jest p ro d u k c ja w w ysokości |O Q ,| w A i |O Q 2| w B. W idocznym kosztem polityki protekcyjnej jest ograniczenie ko nsum pcji w p o ró w n a n iu z w a ria n tem w olnohandlow ym .
Rys. 3. K orzyści skali w unii celnej - rów now aga n a ry n k u cząstkow ym Źródło: A. M. E l - A g r a a, The Theory and Measurement o f International Economic Integration,
The M acM illan Press Ltd, London 1989, s. 28.
19 Są to tzw. cła „na m iarę” - pojęcie w prowadzone przez W. M . C o r d e n a, Economies o f Scale and Customs Union Theory, „Journal o f Political Econom y’ 1972, Vol. 80, N o. 1, s. 465-475. Jak pisze A. M . E l - A g r a a (The Theory and M easurement o f International Economic Integration, The M acM illan Press, Ltd., London 1989, s. 27), jedynym usprawied liwieniem nałożenia takich ceł jest istnienie zakłóceń między pryw atną a społeczną wyceną kosztów w danym kraju. G dy nie w ystępują żadne zakłócenia, wyceny te pow inny się pokrywać. Niekiedy jednak społeczeństwo może uznać, że społeczny koszt danego przedsięwzięcia (np. utrzym ania krajowej produkcji określonego tow aru) jest mniejszy niż jego koszt pryw atny (rynkowy). Przyczyną takiej rozbieżności bywa m. in. bezrobocie.
Po w prow adzeniu m iędzy krajam i A i В strefy w olnego h an d lu , droższa p ro d u k c ja w A zostanie zastąp io n a tańszym im portem z В (kreacja handlu). O znacza to przejęcie całej produkcji tow aru w strefie w olnego h an d lu przez p ro d u cen tó w z B. W iększe rozm iary produkcji (|O Q s|) i zw iązane z tym korzyści skali pozw olą n a spadek ceny do poziom u |OB|. Jest to nad al cena wyższa od oferow anej przez kraje trzecie (|O B| > |O A |), a zatem konieczne jest utrzym an ie ceł zew nętrznych w wysokości |A B |/|O A |. Jest to jed n ak niższa staw ka celna niż ta, k tó rą początko w o stosow ał bardziej efektyw ny kraj członkow ski.
W tych w aru nkach konsum pcja w każdym z krajów w zrasta d o poziom u |O Q 3|. Przynosi to korzyści rów ne pow ierzchni trap ezu B D E G w k raju A i B C F G w kraju B. Część tych korzyści, od pow iednio B D EI dla k raju A i B C FK dla kraju B, jest efektem obniżenia kosztów (pierw otnie w ytw arzanej ilości) produkcji w skutek w zrostu jej skali. W p rzy p ad k u k ra ju A jest to o p isan y wcześniej p ro d u k cy jn y efekt kreacji h an d lu (gdzie k o n su m en t zyskuje kosztem p ro d u c en ta krajow ego), a w p rzy p ad k u k raju В - efekt ograniczenia kosztów produkcji krajow ej (gdzie zysk k o n su m en ta nie stanow i straty prod ucen ta). P ozostała część korzyści (odpow iednio tró jk ą ty IE G i K F G ) w ynika ze w zrostu k onsu m p cji przy niższej cenie, przy czym w A jest to konsum pcyjny efekt kreacji han dlu, a w В w zrost konsum pcji krajow ej. Z p u n k tu widzenia prod u cen tó w skutki nie są jed n ak o w e dla obydw u krajów : korzyść o d n o szą producenci w B, poniew aż rozw ijają pro dukcję i sprzedaż, n ato m iast stratę po n o szą p roducenci w A z tytułu zlikw idow ania produkcji. N ie m usi to być jed n ak s tra ta ze społecznego p u n k tu widzenia.
K o rz y ści ze skali p ro d u k c ji m o g ą m ieć c h a ra k te r w e w n ętrzn y lub zew nętrzny w stosunku d o przedsiębiorstw a. D o tychczasow e rozw ażan ia dotyczyły korzyści wewnętrznych, tzn. zależnych od wielkości d aneg o p rz ed siębiorstw a. Ich obrazem geom etrycznym jest o p ad a ją ca w d ó ł krzyw a kosztów przeciętnych (A C a lub A C B n a rys. 3). W ew nętrzne korzyści skali stw arzają zachętę do tw orzenia stru k tu r m onopolistycznych. Zewnętrzne korzyści skali nie zależą od wielkości samej firm y, lecz od w ielkości gałęzi przem ysłu, której częścią jest d a n a firm a. K orzyści te po legają n a ob niżkach kosztów przeciętnych poszczególnych firm w m iarę ja k zwiększa się p rod uk cja całej gałęzi. O brazem geom etrycznym byłoby w tym p rzy p ad k u przesunięcie w d ó ł krzywej kosztów przeciętnych (przejście od krzywej A C a d o krzywej A C B n a rys. 3). Ź ródłem zew nętrznych korzyści ze skali pro d u k cji jest tery to ria ln a k o ncentracja firm o podobny m profilu p ro duk cy jny m (np. przem ysł k o m p u tero w y w D o linie K rzem ow ej w U S A , czy lo n d y ń sk ie centru m usług finansow ych), w raz z tow arzyszącą jej w ym ianą inform acji, bliskością w yspecjalizow anych o śro d k ó w badaw czych, d o b rze rozw iniętym rynkiem zao p atrzen ia i usług. W odró żnieniu od w ew nętrznych korzyści ze
skali p ro dukcji, korzyści zew nętrzne nie sprzyjają po w staw an iu zysków m on opolistycznych20. Z ew nętrzne korzyści skali przypisane są odp ow iedn io dużym ryn kom , a zatem m ałe k raje m ogą n a nie liczyć jedy nie w w aru n k ach w olnego d o stęp u do rynków zagranicznych. K orzyści skali stan o w ią d o d a t kow y argum ent na rzecz regionalnej liberalizacji h an d lu , w sytuacji, kiedy nie jest m ożliw a polityka w olnego han d lu w skali p o n ad region aln ej. W p rzy p ad k u gospodarek rozw ijających się, osiągnięcie korzyści ze skali p rod ukcji wydaje się być głównym argum entem na rzecz regionalnej integracji, poniew aż ułatw ia uprzem ysłow ienie. Jak zauw aża M . C hach o liad es21, w interesie tych krajów nie leży kreacja h an d lu , lecz raczej jeg o przesunięcie. D ążąc przede wszystkim do poszerzenia swoich rynków , kraje rozwijające się zainteresow ane są przesunięciem przynajm niej części swojego im p o rtu z k rajów (up rzem ys łow ionych) trzecich d o krajów partn ersk ich z u g ru p o w a n ia integracyjnego. R ozw ój produkcji w ynikający z przesunięcia h an d lu pozw ala zm niejszyć bezrobocie, a zatem alternatyw ny koszt przesunięcia jest znikom y.
2.2. Konkurencja i zmiany struktur rynkowych
Z m iany w intensyw ności konkurencji należą d o najw ażniejszych d łu g o okresow ych sk u tk ó w regio nalnej liberalizacji h a n d lu . Z niesienie b arie r handlowych między integrującymi się krajam i nieuchronnie nasila konkurencję, poniew aż rynki krajow e stają się o tw arte dla firm i to w aró w z pozostałych państw członkow skich. N a poszczególnych ryn kach to w aro w y ch w o brębie strefy w olnego h an d lu m oże teraz działać więcej firm b ezp ośredn io (jeżeli jest sw oboda inw estow ania) lub poprzez im port. Nie oznacza to , że w miejsce konkurencji niedoskonałej (struktur oligopolistycznych lub m onopolistycznych) pojaw i się k o n k u re n c ja d o s k o n a ła z d u ż ą liczbą firm w y tw arzających hom ogeniczny p ro d u k t. W tym kontekście w ażna jest k o n k u re n cja „poten cjalna", czyli sytuacja, w której w ystępują k o nk urenci zdolni d o szybkiego wejścia na dan y rynek (niezależnie od tego, ja k wiele zasiedziałych firm działa n a tym ry n k u )22. T a k a sytuacja zm usza istniejące ju ż firm y do
20 Por. P. R. K r u g m a n , M. O b s t f e l d , Międzynarodowe stosunki gospodarcze (tłumaczenie i adaptacja: S. Ładyka), W ydawnictwo Naukowe PW N, W arszawa 1993, t. 1, s. 94.
21 M . C h a c h o l i a d e s , op. cii., s. 239.
22 Takie rozumienie konkurencji nawiązuje do teorii rynków spornych (contestable markets). Rynek sporny to rynek, n a którym panuje swoboda wejścia i wyjścia, a zasiedziałe f umy nie mają znaczącej przewagi nad potencjalnymi konkurentam i. Teoria rynków spornych pokazuje, że struktura rynku i zachow ania przedsiębiorstw nie w ynikają w prost z liczby firm w gałęzi. W ażną implikacją rynków spornych jest to, że groźba wejścia konkurencji zmusza firmy (nawet działające w w arunkach oligopolu) do sprzedawania swoich tow arów p o cenach równych przeciętnym kosztom . Por. D . B e g g , S. F i s c h e r , R. D o r n b u s c h , op. cit., s. 283-284.
n aślad o w an ia za ch o w ań w o ln o k o n k u re n cy jn y ch , bo inaczej ich p ozycja zostanie zachw iana przez falę nowych ko nk urentó w .
W p o ró w n a n iu z k o n k u re n c ją n a ch ro n io n y c h ry n k a c h k rajo w y ch , naw et jeżeli nie były to rynki zm onopolizow ane, k o n k u re n cja n a zin teg row anym rynku m iędzynarodow ym jest n iep orów n anie bardziej intensyw na (w iększa liczba k o n k u ru jąc y ch firm ) i an o n im o w a (słabsze p o w iąz an ia perso n aln e z k o n k u re n ta m i zagranicznym i)23. Jeżeli k o n k u re n cja przybiera form ę cenow ą, to jej efektem jest obniżanie cen i m arż. K u rc ząc a się sto pa zysku staw ia p ro d u c en tó w przed k o n ieczno ścią zre d u k o w a n ia k o sztó w p rodukcji, poprzez zm iany m etod w ytw arzania i/lub zm iany asorty m en tu w ytwarzanych wyrobów. D o tego dochodzą pozacenowe elem enty konkurencji: w ykorzystanie innow acji tech nologicznych , rozw ój now ych p ro d u k tó w , skuteczniejszy m arketing. T ak rozum iana konkurencja jest p ożąd an a z ogólno gospodarczego punktu widzenia, ponieważ prowadzi do lepszego wykorzystania zasobów , dzięki elim inacji z rynku nieefektyw nych p ro d u c en tó w (problem kosztów dostosow ań zostanie podjęty w dalszym ciągu niniejszego arty k u łu ) i tw orzeniu środow isk a sprzyjającego postępow i technologicznem u.
W a rto zauw ażyć, że lib eralizacja o b ro tó w m ięd zy n a ro d o w y ch m o że w różnym stopniu nasilić konkurencję. Zależy to, najogólniej, od w zrostu w zajem nego handlu spow odow anego efektem kreacji i przesunięcia. K ilk a czynników zasługuje w tym kontekście n a szczególną uw agę. Po pierwsze, isto tn a jest wielkość rynku objętego preferencyjnym h an dlem . Im większy rynek, tym większe praw dopodobieństw o, że zdoła on pom ieścić odpow iednią liczbę kon ku ru jący ch ze sobą firm , na tyle dużych, by m ogły odnosić korzyści ze skali produkcji. W w aru n k ach w ąskiego i ch ro n io n eg o ryn ku krajow ego istnieje sprzeczność m iędzy korzystaniem z zalet intensyw nej konkurencji a korzystaniem z efektów skali produkcji; jeżeli w poszczególnych gałęziach przem ysłu pojaw iają się firm y o optym aln ych z p u n k tu widzenia efektywności produkcji rozm iarach, to brakuje im odpow iednich konkurentów . W w aru n k ach szerokiego rynku m iędzynarodow ego takiej sprzeczności me m a 24. Jak k o lw iek na poszerzonym ry n k u m iędzynarodow ym m oże spaść liczba p ro d u cen tó w w m iarę ja k znikają z ryn ku nieefektyw ne firm y, to je d n a k k o n k u ru je tam ze sobą w iększa liczba p ro d u cen tó w niż n a w ąskich rynkach krajowych. W tych gałęziach przemysłu, gdzie w granicach gospodarki narodow ej funkcjonuje tylko je d n a lub kilka firm , usunięcie przeszkód w h an d lu zwiększy liczbę potencjalnych k o n k u re n tó w i osłabi w ten sposób m onopo listyczne lub oligopolistyczne stru k tu ry ry n k u 25. W sek to rach o p a now anych przez krajow y m on o p o l (z m ocy praw a lub n atu raln y ) d om inu jącą s tru k tu rą ry n k u stanie się oligopol, a w przem ysłach o stru k tu rz e
oligopolis-и Por. B. B a l a s s a , op. cii., s. 165-166. 24 Ibidem, s. 165.
tycznej zwiększy się rozm iar grupy. W rezultacie zm niejszy się siła rynkow a krajow ych m o n o p o li, a poszerzona stru k tu ra o ligopolistyczna będzie m niej p o d a tn a n a w spółpracę czy zmowę. W ten sp o só b cen ow a i po zacenow a k o n k u re n cja stanie się bardziej skuteczna.
N ieodzow nym w arunkiem intensyfikacji kon ku rencji w strefie w olnego handlu jest, po drugie, wysoki stopień substytucyjności m iędzy p ro d u k tam i należącymi d o tej samej grupy towarowej, a w ytw arzanym i przez producentów pochodzących z różnych krajów członkow skich. P roducenci sam och od ów osobow ych określonej klasy m ogą k o n k u ro w a ć z innym i p ro d u cen tam i takich pojazdów , ale nie z produ cen tam i sam o cho dów ciężarow ych, czy trak to ró w . W szerszym kontekście, wysoki stopień substytucyjności jest p o ch o d n ą p o dobieństw a stru k tu r produkcyjnych integrujących się krajów .
Po trzecie, istotnym czynnikiem wpływającym na intensyw ność konkurencji w strefie zliberalizowanych obrotów tow arow ych jest polityka państw a sprzyja ją c a konkurencji. Rzecz w tym , by uczestniczące p ań stw a ko nsekw entnie
wycofywały się z praktyki w spierania rodzim ych m o n o p o li, faw oryzo w ania określonych kategorii przedsiębiorstw i tolerow ania niezgodnych z konkurencją zachow ań p o dm iotów rynkow ych. P row adzenie przez p ań stw o skutecznej polityki konkurencji jest istotne tym bardziej, że za o strzo n a k o n k u ren cja w ram ach strefy w olnego h an d lu - w połączeniu z m ożliw ym i d o osiągnięcia korzyściami skali - wyzwala tendencję do powiększania się rozm iarów przedsię biorstw , zarów no d ro g ą w zrostu w ew nętrznego, ja k i zew nętrznego (fuzje, nabyw anie udziałów )36. F irm y przystosow u ją się w ten sposób d o nowej sytuacji rynkow ej, licząc na to, że, ze względów ekonom icznych i strategicz nych, k oncentracja pozw oli im zająć lepszą pozycję n a rynku. W tych w a ru n kach nie m o żn a wykluczyć, że duże firm y lub ich grupy nie b ędą starały się k o ntro lo w ać rynku i ograniczać kom kurencji. S kuteczna p o lityk a konkurencji p ro w a d zo n a przez państw o pow inna tem u zagrożeniu przeciw działać.
W sumie, regionalna liberalizacja handlu sprzyja intensyfikacji konkurencji i popraw ie stru k tu r rynkow ych, zw łaszcza w p rzy p ad k u dużych gru p krajów o po d o b n ej stru k tu rz e p ro d u k c ji, k tó ry c h rz ąd y sk ło n n e są p ro w a d zić k on sek w en tn ą i skuteczną politykę o ch ran ian ia kon ku rencji.
2.3. Zmiany w aktywności inwestycyjnej
N asilona k onk u ren cja, większy rynek i stabilizacja w sto su n k ach h a n d low ych27 m iędzy państw am i członkow skim i w pływ ają na aktyw ność inw es
“ Por. E. J a n t o ń - D r o z d o w s k a, op. cit., s. 70-71.
27 Ustanowienie strefy wolnego handlu wiąże się z trwałymi zobowiązaniami uczestniczących krajów do zniesienia celnych i pozacelnych ograniczeń we wzajemnym handlu. Zmniejsza to niepewność uczestników rynku co do skutków restrykcji handlowych i ich ewentualnych zmian.
tycyjną w obrębie strefy w olnego handlu. D o inw estow ania zm uszone są zarów no przedsiębiorstwa konkurencyjne, dążące d o w ykorzystania możliwości zw iększonej sprzedaży, ja k i przedsiębiorstw a słabsze, usiłujące - poprzez zm iany w stru k tu rze i m etodach produkcji - utrzym ać się n a ry nku. W olny od restrykcji handlow ych rynek m iędzynarodow y sprzyja tak że inwestycjom in fra stru k tu raln y m (tra n sp o rt, telekom u nik acja, energia). R ezultatem jest w zrost rozm iarów inwestycji w strefie w olnego han d lu i zm iany w ich alokacji. W zależności od zakresu liberalizacji m iędzynarodow ych przepływów k ap itału , w procesach tych uczestniczy rów nież k ap itał zagraniczny.
T reścią produkcyjnego aspektu kreacji han d lu była realo k acja produkcji od droższego d o tańszego źródła zaopatrzenia. W teorii przyjęto założenie, że proces ten odbyw a się w krótkim czasie, co sugerow ałoby jeg o bezinw es tycyjny ch arak ter. Z ałożenie to o d p o w iad a sytuacji, w której efektyw ne firm y (tańsze źródło zaopatrzenia) nie w ykorzystują w pełni swego potencjału produkcyjnego i dlatego są w stanie szybko sprostać zw iększonem u popytow i na swoje wyroby. N a to m iast w w arunkach pełnego w yko rzystan ia m ocy produkcyjnych d o d a tk o w a podaż w ym aga inwestycji. Inw estycje pojaw ią się w gałęziach przem ysłu, w k tó ry ch m o żn a uzyskać p rzy ch o d y ro sn ące w stosu n k u do skali produkcji. R ozszerzenie p rodukcji w jednej branży stanow i zwykle bodziec dla dalszych inwestycji w b ranżach koo perujących , w zw iązku z czym w zm ożony popyt n a inwestycje staje się zjaw iskiem d łu g o trw ały m i o szerokim zasięgu. P o trzeb a trw ałeg o w zro stu sto p y inwestycji dotyczy zwłaszcza krajów rozw ijających się, w k tó ry ch regio n aln a liberalizacja h an d lu jest elem entem strategii rozw oju gospodarczego.
Źródłem finansow ania zw iększonych inwestycji m o gą być oszczędności krajow e i/lub k ap itał zagraniczny. W krajach o niskiej sto pie oszczędności (dotyczy to zwłaszcza gospodarek rozw ijających się), wcześniej czy później pojaw ia się zapotrzebow anie na inwestycje zagraniczne. Z drugiej strony, zwiększa się zainteresow anie k ap itału zagranicznego inw estycjam i w strefie, ze względu na poszerzony rynek i m ożliw ość om inięcia zew nętrznych barier handlow ych. Im wyższe są te bariery (a tym sam ym większe przesunięcie h an d lu ), tym w iększa będzie (przy innych cz y nn ikach niezm ienio ny ch) skłonność p o dm iotów gospodarczych z krajów trzecich d o bezpośredniego inw estow ania na terenie strefy. Z kolei spodziew ana wyższa ren tow n ość zachęca cudzoziem ców d o szerszego angażow ania się w zagraniczne inwestycje portfelow e, czyli pożyczania pieniędzy rządom i pryw atny m uczestnikom rynku działającym w obrębie strefy wolnego handlu. Nieodzow nym warunkiem pojaw ienia się strum ienia inwestycji zagranicznych (zaró w no pochodzących
Ryzyko związane z restrykcjami handlowymi nie znika jednak całkowicie, poniew aż kraje członkowskie mają z reguły zagw arantow aną możliwość przyw rócenia ograniczeń w handlu na mocy klauzul ochronnych.
z innych krajów członkow skich ja k i z zew nątrz) jest od pow iedni stopień liberalizacji m ięd zy n aro d o w y ch przepływ ów k ap itało w y c h i od p o w ied n i stopień rozw oju rynków kapitałow ych w krajach człon ko w sk ich28.
W zrostow i rozm iarów inwestycji tow arzyszą zm iany w ich alokacji. Zm iany te m ogą być bardziej istotne niż zm iany w w olum enie, p rzy n aj mniej w p rzy p ad k u stre f w olnego h an d lu gru pu jący ch k raje rozw inięte g o sp o d arczo 29. R egionalna liberalizacja o b ro tó w m ięd zyn aro do w y ch wpływa na stru k tu rę inw estow ania poprzez realokację pro d u k cji, zm ienioną tech n o logię w ytw arzania i zm niejszone ryzyko w h an d lu m iędzy krajam i czło n kow skim i. R ealo k a cja p ro d u k c ji od droższych d o tań szych źró d eł w y tw arzania pociąga za so b ą rów noległe przesunięcie funduszy inw estycyjnych w k ieru n k u najb ard ziej efektyw nych p ro d u c en tó w ; o zn a cza to zm ianę w przestrzennej stru k tu rz e inw estycji w ew nątrz d an ej b ra n ży . Z kolei w prow adzanie technologii odpow iedniej dla dużej skali pro d u k cji zmieni przedm iotow ą stru k tu rę inwestycji: w zrośnie relatyw ne znaczenie w yspec jalizow anego w yposażenia d o produkcji m asow ej kosztem m niej efektyw nego sprzętu stosow anego przy produkcji na niew ielką skalę. I wreszcie, zm niejszone ryzyko w h an d lu w ew nątrz strefy m oże sp ow od ow ać m iędzy- sektorow ą realokację inwestycji - do sektorów w ytw arzających na ek spo rt (i odnoszących korzyści z tytułu skali produkcji) kosztem sek to ró w k o n kurujących z im portem . W arto zauw ażyć, że zarysow ane zm iany w s tru k turze inw estow ania w ynikające z d ziałania sił rynkow ych b ęd ą przebiegały tym spraw niej, im szerszy zakres sw obody inw estow ania zag w aran to w an y jest w danej strefie w olnego handlu.
W sum ie, regionalna liberalizacja h an d lu m ięd zyn arodo w ego stw arza w arunki do w zrostu rozm iarów inwestycji, co oznacza szersze w ykorzystanie zasobów produkcyjnych, a także, co ważniejsze, prow adzi d o zm ian w stru k turze inwestowania oznaczających wzrost efektywności w ykorzystania zasobów.
3. K OSZTY D OSTOSOW AŃ
Proces w zajem nych d ostosow ań stru k tu raln y c h integrujących się gos podarek oznacza nie tylko w zrost ich efektyw ności w perspektyw ie czasowej, ale rów nież spore koszty. A naliza statycznych efektów liberalizacji koszty te pom ija, przyjm ując założenie, że procesy dostosow aw cze w g ospodarce przebiegają w krótkim okresie i m ają zerowy koszt. Jednoznacznie pozytyw na ocena kreacji h an d lu opiera się na ricardiańskim m odelu korzyści kom - paratyw nych, któ ry rów nież p o m ija kosztow ą stro n ę d osto sow ań.
a W wielu współczesnych strefach wolnego handlu m a miejsce swobodny przepływ kapitału. 29 Por. B. B a l a s s a , op. cii., s. 182.
W przedstaw ionej wcześniej analizie efektu kreacji p ro d u k c ja tow aru „x ” w kraju A została częściowo zastą p io n a tańszym im po rtem z k raju B. Z o stało to ocenione ja k o zjaw isko pozytyw ne z p u n k tu w idzenia m iędzy narodow ej alokacji zasobów i przynoszące korzyści n etto g osp o d arce kraju A. Jeżeli jed n ak spojrzym y n a to sam o zjaw isko z perspektyw y tej części krajow ych producentów tow aru „ x ” , którzy zostali w yparci z rynku przez tańszy im port, zauw ażym y, że będą m usieli oni ponieść koszty d o sto so w a nia się d o zm ienionej sytuacji. N ie jest to w yłącznie p ro b lem m ik ro ekonom iczny dotyczący indyw idualnych, najm niej efektyw nych p ro d u c e n tów. Zm niejszenie rozm iarów produkcji „ x ” w k raju A m oże prow adzić d o w zrostu b ezrobocia, a tym sam ym d o sp ad k u realn ych d o c h o d ó w konsum entów . O znaczałoby to przesunięcie w dół krzywej p o p y tu D A na rys. 1, a zatem zm niejszenie puli korzyści przypadających k o nsu m entom w A z tytułu kreacji handlu. (E fekt n etto kreacji nic zmieni się pod w aru n k iem , że spadek d o ch o d ó w nie w płynie n a elastyczno ść cen ow ą popytu).
R ozm iary kosztów ponoszonych przez uczestników strefy w olnego handlu z tytułu w zajem nych dostosow ań gospodarek zależą od c h a ra k te ru wym iany handlow ej między nimi.
M o żn a w yodrębnić dw a typy w ym iany m iędzynarodow ej, handel m iędzy- gałęziowy i handel wewnątrzgałęziowy. Handel międzygałęziowy polega na tym , że w stru k tu rze ek spo rtu w ystępują p ro d u k ty innych gałęzi przem ysłu niż w stru k tu rze im portu. Jest to m odel w ym iany w ynikający z przew ag k om paratyw nych posiadanych przez poszczególne kraje i zgodny z trad y cy j nymi teoriam i handlu m iędzynarodow ego (R icard a o raz H eckschera-O hlina), według których to w ar jest albo im portow any albo ek sp o rto w an y , nie zaś w ym ieniany w obu kierunkach jednocześnie. N a to m iast handel wewnątrz gałęziowy oznacza jednoczesny ek sp o rt i im p ort p ro d u k tó w z tej samej grupy tow arow ej, w ytw orzonych w tej samej gałęzi przem ysłu. Przedm iotem han d lu w ew nątrzgałęziow ego są p ro d u k ty zróżnicow ane, tj. d o b ra będące bliskimi, lecz niedoskonałymi substytutam i (np. sam ochody osobow e określonej klasy, lecz różnych m arek). T en typ wym iany nie odzw ierciedla przew ag k o m paratyw nych i m oże się rozw ijać naw et pom iędzy k rajam i o identycznej stru k tu rze kosztów w ytw arzania. M o żna go wyjaśnić na gruncie teorii konkuren cji m onopolistycznej, a jego źródłem są korzyści ze skali p rodukcji w w aru n k ach zróżnicow anego p opytu. K onsum enci p referują ró ż n o ro d n o ść p ro d u k tó w zaspokajających określo n ą potrzebę. W interesie p rod ucen tó w leży natom iast wytwarzanie ograniczonego asortym entu dób r, lecz w dłuższych seriach, co pozw ala na w ykorzystanie oszczędności skali i sprzedaż po konkurencyjnych cenach. W ym iana w ew nątrzgałęziow a tow aró w zróżn ico
