In sty tut Ge o gra fii i Roz wo ju Re gio nal ne go Zak³ad Ge o gra fii Fi zy cz nej
Uni we r sy tet Wroc³awski s.ho r ska@ama de us.biz.pl
Ewo lu cja sta ro rze czy jako prze jaw sta rze nia siê geo kom p le ksów do lin nych w opa r ciu
o po wie rz ch nie te sto we do li ny Odry O³awa – Wroc³aw
The evo lu tion of the old ri ver beds as a sym ptom of age ing of the val ley geo com p le xes
(exa m p le of the test are as from Odra river valley)
Abs tract: Dy na mics of the geo com p le xes in the val ley of Odra ri ver is pre sen ted. It has ca u sed the de ve lo p ment of the old ri ver bed sy stem.
Most of geo com p le xes were cre a ted ar ti fi cial ly as a re sult of ri ver re gu la tion. The ir pre sent sta te and the de gree of stru c tu re con se r va tion de pend on pro ces ses which take place in the whole valley.
Re gu la tion of ri ver bed and bu i l ding flo od banks are exa m p le of such hu man ac ti vi ty. Due to the se ac ti vi ties, the pro cess of al lu vium se di men ta tion has been stop ped. Cur ren t ly the old ri ver beds of the Odra val ley be twe en O³a wa and Wro c ³aw are in advanced decay phase.
Key words: Odra val ley, geo co m p lex, pro cess se di men ta tion, old ri ver bed S³owa klu czo we: do li na Odry, geo ko m p leks, pro ces se dy men ta cji, sta ro rze cze
Wstêp
An tro poge nicz na trans fo r ma cja do lin rze cz nych siê ga cza sów sta ro ¿y t - nych, kie dy to roz wo jo wi wie l kich cy wi li za cji to wa rzy szy³y bu do wy zwi¹zane z wod¹. Ju¿ 5000 lat temu mia³y mie j s ce pie r wsze re gu la cje rzek ta - kich, jak: Nil, Ty grys, Eu frat czy In dus. Oko³o 4000 lat temu po wsta³y zna ne z Egi p tu pie r wsze kana³y ¿e glo w ne czy rowy me lio racy j ne (Al lan 1998).
Prze³omo wy okres w trans fo r ma cji wiê kszo œci do lin rze cz nych i fo r mo wa nia no wych geo kom p le ksów przy pa da na XVIII w. n.e. By³ on zwi¹zany z re wo - lucj¹ prze mys³ow¹, która nie ty l ko zin ten syfi ko wa³a te m po prac re gu la cyjno - -me liora cy j nych wiê kszo œci rzek w Eu ro pie, ale do pro wa dzi³a do ma so we go prze kszta³ca nia na tu ra l nych cie ków w kana³y. Na wielk¹ ska lê skra ca no, pog³êbia no i re gu lo wa no ko ry ta rzek na po trze by trans po rtu rze cz ne go, osu sza no ba g na i te re ny pod mok³e zwiê kszaj¹c area³ po wie rz ch ni ro l nych i sk³ado wo - prze mys³owych.
Warszawa 2006
Wiek XX to ko le j ny etap zmian, któ ry przy niós³ ze sob¹ nowe za gro ¿e nia an tro poge nicz ne, wzrost za nie czy sz czeñ by to wych i prze mys³owych oraz pla - ny „za wra ca nia rzek” (pla ny do tycz¹ce rzek: Ob, Ir tysz, Je ni sej), bu do wê kana³ów i zbio r ni ków re ten cy j nych (rze ka Ko lo ra do roz ciê ta sy ste mem zbio r - ni ków za po ro wych, na wad niaj¹ca po przez roz bu do wan¹ sieæ kana³ów Im pe - rial Hal ley, pra kty cz nie prze sta³a od pro wa dzaæ wody do Za to ki Kali for ni j - skiej; inny tra gi cz ny przyk³ad sta no wi Je zio ro Ara l skie, któ re w wy ni ku pro - wa dzo nych prac iry ga cy j nych za czê³o sto p nio wo zanikaæ, a jego po wie rz ch - nia w stosunku do roku 1960 zmniejszy³a siê o 40%) (Allan 1998).
Wie le rzek w Eu ro pie i na œwie cie prze kszta³cono w wybe to no wa ne, obwa³owa ne kana³y, któ ry mi w wy ni ku rosn¹cej ur ba ni za cji p³ynê³o co raz mniej wody go r szej ja ko œci (rosn¹ce zapo trze bo wa nie i zu ¿y cie wody, g³ów nie przez roz wi jaj¹ce siê mia sta i stre fy prze mys³owe). Po wo li za ni ka³y ga tun ki ryb i p³azów, zmnie j sza³a siê li cze b noœæ pta c twa wod no-b³ot ne go, za ni ka³y œro do - wi ska pod mok³e, sta no wi¹ce swo i ste en kla wy dla roz wo ju ro œlin i zwierz¹t, a w raz z tymi zmia na mi mala³o zna cze nie rzek jako na tu ra l nych ko ry ta rzy eko - lo gi cz nych. W efe kcie zak³óco no mi gra cjê wie lu ga tun ków ro œlin i zwierz¹t, co w kon se k wen cji do pro wa dzi³o do ich izo la cji i po wo l ne go za ni ka nia.
Od two rzenie po ten cja³u prze kszta³co nych do lin jest bar dzo trud ne, a w wiê k - szo œci przy pa d ków nie mo ¿ li we. Dla te go tak wa ¿ na sta je siê ochro na ist niej¹cych eko sy ste mów rze cz nych, zw³asz cza hy dro geni cz nych – sta ro rze czy; jed nak by to uczy niæ nie wy sta r czy wy zna czyæ stre fy ochron ne. Na le ¿y kom p le kso wo roz po - znaæ wa run ki pa nuj¹ce w ca³ej do li nie i ogra ni czyæ czyn ni ki de gra dacy j ne.
Ob szar ba dañ
Dzi sie j sza rze Ÿ ba do li ny Odry (po miê dzy O³aw¹ a Wroc³awiem) two rzy z³o¿o ny, ró¿ no wie ko wy sy stem te ra so wy, bêd¹cy efe ktem pro ce sów erozyj - no-aku mulacy j nych rze ki, za chodz¹cych w ci¹gu osta t nich ki l ku na stu ty siê cy lat. Sama do li na Odry ufo r mo wa na zo sta³a du¿o wcze œ niej, na sku tek odp³ywu wód z to p niej¹cego l¹do lo du œrod kowo pol skie go, kie dy to po wsta³o sze ro kie ob ni ¿e nie – pra do li na; zo sta³a ona prze mode lo wa na przez in ten sywn¹ erozjê rzeczn¹ w eemie, która ostatecznie uformowa³a dolinê Odry.
Pod czas za sy pa nia pó³noc nopo l skie go po wsta³a plej sto ce ñ ska te ra sa nad za - le wo wa o cha ra kte rze erozyj no-aku mulacy j nym. Na jej po wie rz ch ni wy stê - puj¹ wa³y wy dmo we, któ re fo r mo wa³y siê w wa run kach kli ma tu pery gla cjal - ne go a¿ do okre su sub bore al ne go, wte dy te¿ nast¹pi³o ponowne rozciêcie i za - sy pa nie tej powierzchni.
Znacz¹c¹ rolê w kszta³to wa niu mo r fo lo gii po wie rz ch ni te ra so wych ode - gra³a poza zmia na mi kli ma tu, erozj¹ rzeczn¹ oraz te kto nik¹ dzia³al noœæ lu dz - ka. Wygl¹d dzi sie j szych po wie rz ch ni te ra so wych by³ wie lo kro t nie prze mode - lowy wa ny, ero do wa ny i roz budo wy wa ny g³ów nie w wy ni ku wzmo ¿o nych pro ce sów antropogenicznych w okresie ostatnich kilkuset lat.
Œwia de c twem da w nych zmian i ich dy na mi ki jest roz wi niê ty sy stem sta ro - rze czy. Wiê kszoœæ z tych form po wsta³a sztu cz nie w wy ni ku re gu la cji i od ciê - cia za ko li ko ry ta Odry. Ich obe c ny wygl¹d oraz sto pieñ utrwa le nia rze Ÿ by za - le ¿y od pro ce sów za chodz¹cych w ob rê bie ca³ej zle w ni. Wiê kszoœæ tych pro - ce sów i zmian za cho dzi pod wp³ywem bez po œred niej dzia³al no œci cz³owie ka lub sta no wi po œred ni efekt ich od dzia³ywa nia, np. pro ces aku mu la cji mad na te ra sach za le wo wych zo sta³ obe c nie za trzy ma ny, g³ów nie na sku tek bu do wy wa³ów, któ re sku te cz nie ogra ni czy³y za siêg wód po wo dzio wych. Obe c nie po - wie rz ch nie te s¹ silnie zarastane, a wystêpuj¹ce na zawalu mikroformy zna j - duj¹ siê w zaawansowanej fazie zaniku.
Cel i me to dy ba dañ
Ni nie j sza pra ca sta no wi pró bê od two rze nia roz wo ju wy bra nych fra g men - tów do li ny Odry od XVIII do XX wie ku w opa r ciu o pro ce sy trans fo r ma cji i ro z wo ju geo kom p le ksów hy dro geni cz nych – sta ro rze czy. Au to rka za³o¿y³a, i¿ ewo lu cja geo kom p le ksów hy dro geni cz nych ba da nych fra g men tów do li ny Odry by³a zwi¹zana z po œred ni¹ i bez po œred ni¹ dzia³al no œci¹ cz³owie ka. Dla - te go te¿ roz wa ¿a nia do tycz¹ g³ównie aspektu antropogenicznego i zwi¹zanych z nim procesów i zjawisk.
Ma te ria³em wyj œcio wym wy ko rzy sta nym w opra co wa niu by³y ar chi wa l ne mapy topo gra fi cz ne po chodz¹ce z Ar chi wum Pa ñ stwo we go we Wroc³awiu (Ja na czak 1985). Naj sta r sza mapa po cho dzi z 1748 roku, ska la map – 1:5000, 1:8500; mapy topo gra fi cz ne Mes sti ch b latt z 1898, 1932, 1948 roku w ska li 1: 25 000 (Topo grap hi s che Ka r te 1:25 000), mapy topo gra fi cz - ne wspó³cze s ne w ska li 1:10 000 w uk³ad zie 1992 (Mapa topo gra fi cz na Pol - ski 1:10 000) uzu pe³nio ne o ka r to wa nie te re no we prze pro wa dzo ne w la tach 2004/2005.
Roz wój geo kom p le ksów hy dro geni cz nych wy bra nych po wie rz ch ni te sto wych do li ny Odry miê dzy O³aw¹ a Wroc³awiem
Pro ces de gra da cji, zw³asz cza œro do wisk hy dro geni cz nych – sta ro rze czy oraz ry nien po wo dzio wych, za cho dzi bar dzo gwa³to w nie, prze de wszy stkim ze wzglê du na brak „od œwie ¿a nia” form po przez bez po œred ni kon takt z wo da - mi rze ki, zaœ sta le ob ni ¿aj¹cy siê po ziom wód grun to wych sprzy ja wkra cza niu ro œlin no œci l¹do wej. Wraz ze sta rze niem siê – de gra dacj¹ i za ni kiem sta ro rze - czy zmie nia siê stru ktu ra geo kom p le ksów, co pro wa dzi do powolnej zmiany struktur wszystkich geokompleksów w dolinie.
Na po trze by pra cy wy zna czo no w ob rê bie do li ny Odry dwie po wie rz ch nie te sto we, któ re ana li zo wa no w trzech okre sach cza so wych: 1826–1898, 1898–1940, 1940–2005. Pie r wsza po wie rz ch nia obe j mu je fra g ment do li ny na wy so ko œci Ka mie ñ ca Wroc³awskie go, dru ga – od ci nek £êg–Jelcz La sko wi ce.
Wybór powierzchni testowych by³ podyktowany:
– pro ce sem kszta³tuj¹cym geo kom p le ksy hy dro geni cz ne – bez po œred ni¹ i po - œred ni¹ dzia³al no œci¹ cz³owie ka (po wsta nie sta ro rze czy w do li nie Odry zwi¹zane jest z re gu lacj¹ rze ki oraz od ci na niem na tu ra l nych me an drów od g³ów ne go ko ry ta);
– obe cnym sto p niem roz wo ju geo kom p le ksu hy dro geni czne go – III–IV sta - dium roz wo ju (rys.1);
– sto p niem i ro dza jem prze kszta³ceñ geo kom p le ksów s¹sied nich.
Ana li za ma te ria³ów karto gra fi cz nych oraz ba da nia te re no we po zwo li³y prze - œle dziæ eta py roz wo ju sta ro rze czy do li ny Odry w osta t nich 250 la tach na tle zmie - niaj¹cych siê wa run ków œro do wi sko wych tego ob sza ru. W wy ni ku mode r ni za cji od rza ñ skiej dro gi wod nej prze kszta³cono po wie rz ch nie ni ¿ szych te ras o wy so ko - œci 1,5–2,5 m n.p. rze ki oraz wy ¿szych te ras za le wo wych 2,5–3,0 m n.p. rze ki.
Pie r wsze zmia ny bêd¹ce wy ni kiem za bu do wy hydro tech ni cz nej, re gu la cji i po - g³êbia nia ko ry ta Odry oraz me lio ra cji te re nów miê dzy wa la do pro wa dzi³y do ob - ni ¿e nia po zio mu wód grun to wych w ob rê bie ba da nych po wie rz ch ni te ras i zmia - ny wa run ków wod nych w do li nie. Ponad to od gra ni czo ne wa³ami po wie rz ch nie za le wo we zo sta³y gwa³to w nie po zba wio ne za siê gu wód po wo dzio wych, przez co pro ces aku mu la cji namu³ów rze cz nych uleg³ za trzy ma niu.
Od ciê te od g³ów ne go ko ry ta rze ki sta ro rze cza zmie ni³y swój cha ra kter z przep³ywo we go lub okre so wo przep³ywo we go na okre so wo przep³ywo wy lub nie przep³ywo wy. Ta kie zmia ny oka za³y siê byæ bar dzo nie ko rzy st ne dla pra wid³owe go fun kcjo no wa nia zbio ro wisk hy dro geni cz nych. Brak przep³ywu wód przez ko ry ta sta ro rze czy i ich od œwie ¿a nia sta³ siê jedn¹ z pod sta wo wych przy czyn ich za ni ku. Ko ry ta sta ro rze czy sta³y siê zbio r ni ka mi sta g nuj¹cej wody si l nie zeu tro fizo wa nej i bo ga tej w sub stan cjê or ga niczn¹, w któ rych aku mu la cja ob umar³ych szcz¹tków ro œlin nych zo sta³a zna cz nie przy spie szo - na. Po zo staj¹ce w kon ta kcie z rzek¹ fra g men ty da w ne go ko ry ta rów nie¿ zo - sta³y prze ob ra ¿o ne, g³ów nie w wy ni ku in ten syfi ka cji ro l ni c twa i sto so wa nia na wo zów na tu ra l nych – np. obo r ni ka – na wo zów sztu cz nych, co do pro wa - dzi³o do wzro stu te m pa eutrofizacji wód. Powsta³y warunki beztlenowe sprzyjaj¹ce szybkiemu zarastaniu p³ytkich zbiorników wodnych i odk³adaniu siê masy organicznej.
Dy na mi ka zmian ba da nych sta ro rze czy by³a bar dzo zró¿ ni co wa na, co wy - ni ka³o prze de wszy stkim z ró ¿ nej in ten syw no œci i ska li prze ob ra ¿eñ po wie rz - ch ni teras zalewowych.
Jako pie r wsze uleg³y trans fo r ma cji stru ktu ry sta ro rze czy, bez po œred nio prze kszta³cone przez cz³owie ka. Przyk³adem mo¿e byæ wska za ny kana³, wy - bu do wa ny na wy so ko œci Ka mie ñ ca Wroc³awskie go, wy ko rzy stuj¹cy czê œcio - wo na tu ra l ny fra g ment da w ne go ko ry ta Odry. Roz ci¹³ on te ra sê za le wow¹ 2,5–3,0 m n.p. rze ki i po dzie li³ sta ro rze cze na dwa od cin ki: pie r wszy – sztu cz - ny – sta no wi kana³, oto czo ny wa³ami prze ciwpo wo dzio wymi i obwa³owa ny na ca³ej d³ugo œci – dru gi – po zo sta je co pra wda w kon ta kcie z wo da mi Odry,
Rys. 1. Sche mat roz wo ju geo kom p le ksów hy dro geni cz nych – sta ro rze czy Fig. 1. Dia gram of the hy dro ge ne sis geo com p le xes evo lu tion – old ri ver beds
ale jest od œwie ¿a ny je dy nie przy wy so kich jej sta nach. Obe c nie geo ko m p leks ten zna j du je siê w g³êbo kiej fa zie za ra sta nia. Na za ro œ niê tej po wie rz ch ni sta ro - rze cza wy kszta³ci³y siê obe c nie gle by to r fo we. Wa run ki bez tle no we cha ra kte - ry zuj¹ce gle by trwa le pod to pio ne (zwie r ciad³o wód grun to wych sta bi li zu je siê na g³êbo ko œci oko³o 10 cm od po wie rz ch ni) sprzy jaj¹ przy ro sto wi ma te rii organicznej. Panuj¹ce warunki edaficzne stwarzaj¹ dogodne warunki dla rozwoju roœlin bagiennych oraz niektórych gatunków drzew, np. olszy czarnej.
Z pe w nym opó Ÿ nie niem sku t ki prze mian antro poge ni cz nych za zna czy³y siê w tych geo kom p le ksach hy dro geni cz nych i semi hydro geni cz nych, któ re nie uleg³y bez po œred nim prze kszta³ce niom, a ich zmia ny wa run ko wa ne by³y przez trans fo r ma cjê s¹sia duj¹cych geo kom p le ksów. Ta kim przyk³adem jest fra g ment do li ny Odry na wy so ko œci £êgu i Je l cza La sko wic. Obe c nie na ba - da nym ob sza rze mo ¿ na wy ró ¿ niæ geo kom p le ksy hy dro geni cz ne bêd¹ce w III i IV sta dium roz wo ju, za rów no we wstê p nej, jak i ko ñ co wej fa zie prze - kszta³ce nia.
Szcze gó³owy opis roz wo ju, geo kom p le ksów hy dro geni cz nych do li ny Odry pre zen tu je rys. 1. Au to rka za³o¿y³a dwa kie run ki przemian:
– przy rod ni czy: wa run ko wa ny po ten cja³em klimaty czno-ko mponen to wym, zja wi ska mi te kto nicz ny mi oraz pro ce sa mi geo dyna micz ny mi jak: ero zja, aku mu la cja, de nu da cja, ru chy ma so we itp.;
– an tro poge nicz ny: wa run ko wa ny bez po œred ni¹ lub po œred ni¹ dzia³al no œci¹ cz³owie ka.
O ile pie r wsze – przy rod ni cze aspe kty roz wo ju do lin rze cz nych – by³y od da w na oma wia ne za rów no przez ge o lo gów, geo mor fo lo gów, pa leo geo gra - fów, gle boz na w ców, jak i bo ta ni ków, to aspekt an tro poge nicz ny obe c nie od - gry wa naj wa ¿ niejsz¹ rolê w kszta³to wa niu œro do wi ska przy rod ni cze go wiê k - szo œci do lin rze cz nych. Wie lo kro t nie pod kre œla no jego zna cze nie, nie ste ty jak dot¹d ist nie je nie wie le opra co wañ, któ re by szcze gó³owo tra kto wa³y pro ble - ma ty kê do tycz¹c¹ skali i skutków oddzia³ywañ czynników antro poge ni cz nych na ekosystemy dolinne.
Na oma wia nym ob sza rze au to rka wy dzie li³a czte ry okre sy roz wo ju geo - kom p le ksów do lin nych bêd¹ce wy ni kiem dzia³alnoœci cz³owieka:
– Okres I: prze³om XVIII/XIX wie ku – pocz¹tek prac zwi¹za nych z re gu lacj¹ ko ry ta Odry i przy sto so wa niem go na po trze by trans po rtu wod ne go. Dy na - mi cz ny wzrost ba rier eko lo gi cz nych wpro wa dza nych do do li ny w po sta ci wa³ów, kana³ów, œluz i ja zów, to rów nie¿ pocz¹tek prze mian stru ktu ry geo - kom p le ksów do lin nych, g³ów nie w ob rê bie od ciê tych od wód po wo dzio - wych ob sza rów te ras za le wo wych i po wsta nie sta ro rze czy.
– Okres II: XIX w. i pie r wsza po³owa XX wie ku – to okres in ten syw ne go roz - wo ju ro l ni c twa; wzrost area³u pól upra w nych i u¿y t ków zie lo nych ko sztem eko kom p le ksów le œ nych i te re nów pod mok³ych, a ta k ¿e pocz¹tek eks plo a -
ta cji kru szy wa i mad wy stê puj¹cych w do li nie. Ponad to sto p nio wy za nik sta ro rze czy po wo du je po wo l ne ubo ¿e nie bio ce noz na sku tek zmian po zio - mu wód grun to wych.
– Okres III: lata 1940–1990 – to czas rosn¹cej fra g men ta cji geo kom p le ksów w do li nie Odry, roz dro b nie nia bio ce noz, wzro stu li cz by gra nic i ba rier antro poge ni cz nych, ponad to in ten sy w nej eks plo a ta cji za so bów przy rod ni - czych, po stê puj¹cej izo la cji i de frag men ta cji bio to pów. To rów no cze œ nie spa dek od po rno œci i sta bi l no œci geo kom p le ksów oraz zmia na ty pów i fun k - cji ist niej¹cych geo kom p le ksów. Bu do wa no wych œluz, ja zów i sto p ni wod - nych – sztu cz ne pod piê trze nie wód grun to wych i zmia ny hy dro to pów.
– Okres IV: lata po 1990 roku – okres wzglêd nej sta bi li za cji, spa da zna cze nie
¿e glu gi œródl¹do wej wywo³ane zmia na mi po li ty ki go spo da r czej pa ñ stwa;
ro œ nie po wie rz ch nia ob sza rów krajo bra zu chro nio ne go w ca³ej do li nie Odry, jed no cze œ nie no tu je siê wzrost za bu do wy mie sz ka nio wej na te re nach za le wo wych, chro nio nych wa³ami prze ciwpo wo dzio wymi, jed nak pod ta - pia nych przy wy so kich sta nach Odry i w wy ni ku pod no sze nia siê pod czas wez brañ po zio mu wód alu wia l nych w za siê gu te ra sy za le wo wej. Od no to - wu je siê nie wielk¹ ten den cjê spa d kow¹ area³u pól upra w nych i ³¹k ko œ nych na rzecz nie u¿y t ków. Ponad to nast¹pi³ wzrost te m pa za ra sta nia i za mu la nia ro wów me lio racy j nych oraz za ni ku i de gra da cji starorzeczy.
Ba da nia ewo lu cji sta ro rze czy na ba da nym te re nie po twier dzi³y, i¿ prze - kszta³ce nia stru ktur geo kom p le ksów hy dro geni cz nych za chodz¹ce w wy ni ku bez po œred nie go, pun kto we go dzia³ania czyn ni ka zew nê trz ne go mog¹ po wo - dowaæ: czê œcio we prze kszta³ce nie stru ktu ry, ca³ko wit¹ de gra da cjê ge o kom - ple ksu oraz po wsta nie no we go geo kom p le ksu antro poge nicz ne go. W mo men - cie, kie dy czyn nik ze w nê trz ny (eg zo gen ny) s³ab nie lub za ni ka ca³ko wi cie, na - stê pu je w za le ¿ no œci od sto p nia prze kszta³ce nia stru ktu ry geo kom p le ksu jego roz wój en do gen ny ro zu mia ny jako:
– pró ba od bu do wy stru ktu ry geo kom p le ksu i po wrót do stru ktu ry pie r wo t nej, sprzed okre su zmian;
– de stru k cja, de gra da cja stru ktu ry geo kom p le ksu w wy ni ku upo œle dze nia me cha ni z mu samo re gu la cji, da l szy roz wój mo¿e prze bie gaæ w ró ¿ nych kie - run kach i pro wa dziæ do wy kszta³ce nia ró ¿ nych stru ktur;
– po wsta nie no wej jed no stki stru ktu ra l nej, geo kom p le ksu o ge ne zie antro - poge ni cz nej, z ukie run ko wa nym wstê p nym roz wo jem stru ktu ry.
Zmia ny an tro poge nicz ne w do li nie Odry spo wo do wa ne bu dow¹ kana³ów, wa³ów prze ciwpo wo dzio wych, œluz, ja zów itp. wa run kuj¹ prze kszta³ce nia wie lu to pów, zw³asz cza hy dro to pów. W wy ni ku tego na stê pu je pro ces po wo l - nej trans fo r ma cji wszy stkich geo kom p le ksów. Jako pie r wsze re a guj¹ geo - kom p le ksy hy dro geni cz ne – po da t ne na wa ha nia i zmia ny po zio mu wód grun - to wych – dlatego w³aœ nie one sta no wi¹ do sko na³y przyk³ad in fo r muj¹cy o stop - niu i kie run ku wszy stkich prze mian.
Ba da nia pro wa dzo ne w ob rê bie, geo kom p le ksów hy dro geni cz nych, bêd¹cych w ró ¿ nym sto p niu prze kszta³ce nia, wy ka za³y ich przy da t noœæ do po - zna nia zmian i po twier dzi³y za³o¿e nie, i¿ geo ko m p leks sta ro rze cza od mo men - tu swe go po wsta nia (stan wyj œcio wy, pocz¹tko wy) do za ni ku przechodzi przez cztery fazy rozwojowe:
I. Sta dium m³odo œci – po wsta nie geo kom p le ksu, ufo r mo wa nie siê sta nu wyj œcio we go (w na szym przy pa d ku zmia na prze bie gu ko ry ta Odry z me an - druj¹cego na sztuczny, uregulowany);
II. Sta dium roz wo ju geo kom p le ksu – jego sta bi li za cja, utrwa la nie stru ktu ry (sta ro rze cze wype³nio ne wod¹ po zo staj¹ce w bez po œred nim po³¹czeniu z rzek¹);
III. Sta dium doj rze wa nia – po wo l na zmia na stru ktu ry (sta ro rze cze czê œcio - wo wype³nio ne wod¹, bez po³¹cze nia z rzek¹, z du ¿ym udzia³em ro œlin no œci wod nej i szu wa ro wej, w za awan so wa nej fazie zarastania);
IV. Sta dium sta r cze – za nik geo kom p le ksu (s³abo za zna czaj¹ce siê w mo r - fo lo gii te re nu fo r my sta ro rze czy, z ro œlin no œci¹ wska zuj¹c¹ na p³ytko za le - gaj¹ce wody grun to we w pocz¹tko wej fa zie i ro œlin no œci¹ tra wiast¹ oraz po - stê puj¹c¹ sukcesj¹ wtórn¹ w fazie koñcowej).
Wnio ski
Pod su mo wuj¹c, na le ¿y przyj¹æ, i¿ geo kom p le ksy hy dro geni cz ne i semi - hydro geni cz ne, pod le gaj¹ ci¹g³emu pro ce so wi trans fo r ma cji, prze chodz¹c po - szcze gó l ne fazy rozwoju zwi¹zane z:
– zmian¹ cha ra kte ru ko ry ta rze ki (me an druj¹cego w ure gu lo wa ny);
– zmian¹ ma³ego obie gu wody w do li nie oraz w zle w ni;
– od ciê ciem te re nów za le wo wych od co ro cz nych wy le wów rze ki – brak mo ¿ - li wo œci od œwie ¿a nia form;
– od ciê ciem sta ro rze czy od g³ów ne go ko ry ta rze ki – zmia na cha ra kte ru sta ro - rze czy z przep³ywo we go na okre so wo - przep³ywo wy lub nie przep³ywo wy;
– wa ha niem zwie r ciad³a wód grun to wych wywo³anych czyn ni ka mi przy rod - ni czy mi (np. okre sy su szy, po wo dzie);
– wa ha niem zwie r ciad³a wód grun to wych wywo³anym czyn ni ka mi antro - poge nicz ny mi: me lio racj¹ te re nu, re gu lacj¹ ko ry ta, bu dow¹ kana³ów, eks - plo a tacj¹ su ro w ców na tu ra l nych itp.
W wy ni ku prze ob ra ¿e nia jed ne go ty l ko topu, np. hy dro to pu prze ob ra ¿e niu ule - ga ca³a stru ktu ra prze strzen no-fun kcjonal na geo kom p le ksów w do li nie. Wraz z ty mi zmia na mi pod¹¿a su kce sja ro œlin na, a na mie j s cu jed nych geo kom p le k - sów fo r muj¹ siê nowe. Trans fo r ma cja geo kom p le ksów hy dro geni cz nych – ich roz wój, sta rze nie siê ich stru ktur oraz sto p nio wy za nik – jest od zwier cied le niem zmian za chodz¹cych w ca³ej do li nie. Pro ces ten za cho dzi w spo sób ci¹g³y a kie - run ki da l sze go roz wo ju wy ty cza g³ów nie cz³owiek, któ re go udzia³ w pro ce sie de gra da cji geo kom p le ksów do lin nych jest znacz¹cy.
Prze bieg na tu ra l nych pro ce sów w do li nie me an druj¹cej rze ki mo ¿ na okre - œliæ z du ¿ym pra wdopo dobie ñ stwem. Pa miê ta j my jed nak, ¿e sku t ki prze - kszta³ceñ antro poge ni cz nych utrud niaj¹ pro gno zo wa nie zmian i mog¹ byæ nieoczekiwane.
Li te ra tu ra
Al lan J. D., 1998: Eko lo gia wód p³yn¹cych. Wy daw ni c two Na uko we PWN, Wa r sza wa.
Ja na czak J., 1985: Ka ta log map Zarz¹du Re gu la cji Odry XVIII–XIX w wie ku. PWN, Wa r - sza wa.
Mapa topo gra fi cz na Pol ski, 1:10 000, uk³ad „1992”, ar ku sze: Ka to wi ce, Ka mie niec Wroc³awski. Urz¹d Ma r sza³ko wski Wo je wó dz twa Do lnoœl¹skie go, WODGIK, Wroc³aw, 2004.
Mapa topo gra fi cz na Pol ski, 1:25 000, uk³ad „1965”, ar ku sze: La sko wi ce O³awskie, Siechnice. Urz¹d Ma r sza³ko wski Wo je wó dz twa Do lnoœl¹skie go, WODGIK, Wroc³aw, 2004.
Topo grap hi s che Ka r te, 1:25 000 Mes sti ch b latt. Ar ku sze: Ohlau, Bre s la uz z 1898, 1932, 1948, Zarz¹d IX Szta bu Ge ne ral ne go Ar chi wum Map i Ma te ria³ów Geo de zy j nych.
