R O C Z N IK I N A U K SPO Ł E C Z N Y C H Tom III — 1975
RYSZARD BENDER
STOWARZYSZENIE RO BO TN IK Ó W CHRZEŚCIJAŃSKICH W LUBLINIE (1909-1918)
Pow stało ono w K rólestw ie, za sp ra w ą ks. M a rc e le g o G o d lew sk ie go, z początkiem bieżącego stu le c ia L In sp irac ją stał się p rzy k ła d w ie l kopolskich in ic ja ty w na od cin ku robotniczym , p o d e jm o w a n y c h przez duchow ieństw o. W p ierw szy ch lata ch XX w., w o k resie p o p rz e d z a ją cym jeszcze rew o lu c ję 1905 r., u tw o rzy ł ks. G odlew ski w W a rsz a w ie g rup ę robotniczą, k tó re j n a d a ł n azw ę „Straż" K ró lestw a P olskiego i Litwy. S to w arzy szen ie to b y ło nie z a re je stro w a n e , ta jn e 2, i działało do 1905 r. W te d y dopiero, w n a stę p stw ie ogłoszonego 30 X 1905 r. przez cara M ikołaja II m anifestu zap o w iad ająceg o e rę k o n s ty tu c y jn ą 3, ks. M. G odlew ski p rzekształcił „S traż" w T o w arzy stw o
Sw.
Józefa, z o rg a nizow ane przy ko ścieleSw.
K rzyża w W a rsz a w ie, leg aln e, zgłoszone u w ładz rządow ych. R obotnicy sk u p ien i przez n ieg o w ty m to w a rz y stw ie dom agali się jed n ak , b y założył w p ro st sto w a rz y sz en ie ro b o tn i cze 4.W ych od ząc n ap rzeciw ty m żądaniom ks. G odlew ski już w ko ń cu 1 Ks. M. G odlew ski urodził się 151 1865 r. w e w si T urczynie w Łom żyńskiem . Seminarium D uchow ne u k oń czył w Sejnach. W y św ię c o n y został na kapłana w 1888 r. Doktorat u zy sk a ł w R zym ie w 1893 r. Jako w ik ary pracow ał w Jedw abnem pod Łomżą, w Łodzi, a od 1896 r. w W arszaw ie przy k o śc ie le Sw. Krzyża. W 1906 r. został rektorem k ościoła Sw. Marcina, a w latach 1915-1945 b y ł proboszczem pa rafii W W . Ś w iętych w W arszaw ie. Inicjator szeroko rozum ianej D em okracji C hrześ cijańskiej w K rólestw ie Polskim , po przekształceniu się jej w stronnictw o p o lity c z ne, n ie zw iązał się z nim, lecz z N arodow ą D em okracją. W cza sie II w o jn y św ia to w ej n ió sł pomoc Żydom. Zmarł w A n in ie pod W arszaw ą 26X11 1945 r. Zob. Polski słown ik b io g r a iiczn y t. VII s. 180.
- A. W ó y c i c k i . C h rześcijański ruch r o b o t n ic z y w K r ó le s tw ie Polskim. Piotro- gród 1915 s. 156 n.; J. S t a s z e w s k i . K ato lick ie organ izacje ro b o tn icze na ziemiach polskich w latach 1891-1914. „Studia z D ziejów K ościoła K atolickiego" 1:1960 s. 78.
3 S. G o d l e w s k i . Reiorma k o n s t y tu c y j n a w p a ń s t w i e r o s y jsk im . W arszaw a 1906 s . 59 n.
1905 r. zw rócił się do g e n e ra ł-g u b e rn a to ra w arszaw skiego i 5 I 1906 r. u z y sk ał od nieg o zgodę na u tw o rze n ie stow arzyszenia, w k tó ry m ro b o tn ic y m ogliby p o g łęb iać sw oje u m iejętn o ści zaw odow e. Ju ż 121 1906 r. poinfo rm ow ał on o b e rp o licm a jstra W arszaw y , że za pozw oleniem a r cy b isk u p a w a rsza w sk ie g o i w poro zu m ien iu z innym i duchow nym i, w o p a rc iu o m anifest c arsk i z 30 X 1905 r., utw o rzy ł S tow arzyszenie Ro b o tn ik ó w C h rześcijańskich, a w raz z nim rów nież Stow arzyszenie S tró żów D om ow ych. Z głoszenie to p rz y ją ł do w iadom ości gen erał-guberna- to r w a rsza w sk i 11 V I 1906 r. i po tw ierd ził fak t istnienia stow arzy sze nia 5. O sta te c zn ie zostało ono zaleg alizo w ane w g ru d n iu 1906 r.6, w zw iązk u z zatw ierd zen iem sta tu tu . N astąp iło to 8/21 XII 1906 r. Dzień p óźn iej s ta tu t został ogłoszony 7.
P rzew id y w ał on, iż S to w arzy szen ie R obotników C hrześcijańskich będzie o rg an iz ac ją og ó ln o k rajo w ą, d z ia łają c ą w całym K rólestw ie. W p a ra g ra fie 1 stw ie rd z ał też, że „S to w arzy szenie R obotników C hrze śc ija ń sk ic h m a n a celu p o d n iesie n ie sta n u robotniczego pod w zględem relig ijn o -m o raln y m , um ysłow ym , społecznym , m aterialn y m i n a ro d o w y m ''. Z czasem , 2 6 1 1908 r., n a p o d staw ie upow ażnien ia zebrania ogólnego z 9 I 1907 r., w p ro w ad zo n o u zup ełn ien ie do pow yższego tekstu, zre d a g o w a n e przez ks. J e rz e g o M atulew icza, przyszłego arcy bisku pa i o d n ow iciela zakon u m a r ia n ó w 8, d o d ając słow a: „w edług zasad K oś cioła R zym sko-K atolickiego" 9. Po n ich n a stę p o w a ł te k st nie zam iesz czony w p ierw o tn y m brzm ieniu sta tu tu : „W C hrześcijańsk im S tow arzy szeniu R obotniczym , ja k o b ezp arty jn y m , a g ita c ja p arty jno -p olity czn a je s t b ezw zg lęd n ie w zb ro n io n a i członek, g d y b y w łonie Stow arzyszenia dopu ścił się a g ita cji p a rty jn o -p o lity c zn e j, będzie w yk lu czo n y na z a sa dzie p a ra g ra fu 13 o sp osobie w y k lu c z an ia członków . Poza S to w arzy szeniem k a ż d y członek m oże należeć w edłu g w łasnego u znania do w szelkich p a rtii p o lity cz n y c h n a g ru n cie n arodow ym sto jący ch , zgod n y c h z zasad am i w ia ry ".
S ta tu t p rzew idy w ał, iż S to w arzy szen ie R obotników C hrześcijańskich, 3 A rchiw um G łów ne A kt D aw nych w W arszaw ie. Z espół akt: Kancelaria W ar sza w sk ieg o Generał-G ubernatora v o l. 104423a cz. II k. 24 (pismo gubernatora z 14 VI 1906 r.).
6 J. O r z e c h o w s k i , A. K o c h a ń s k i . Zary s d z i e j ó w ruchu z a w o d o w e g o w K r ó le s tw ie Polskim (1905-1918). W arszaw a 1964 s. 250.
7 A rchiw um P ań stw ow e M iasta W arszaw y i W ojew ództw a W arszaw skiego. Z espół akt: W arszaw ski G ubernialny Urząd do Spraw Stow arzyszeń (WGUSS) vol. 1906/75.
8 A. P e t r a n i. Ks. A r c y b i s k u p J e r z y M atu lew icz . „Pro Christo et Ecclesia" 1968 s. 9-23.
9 W GUSS v o l. 1906/183 (pismo Zarządu G łów nego Stow arzyszenia Robotników C hrześcijańskich do gubernatora w arszaw sk iego z 28X1 1909 r.).
aczkolw iek pow o łan e w śro d ow isk u kato lick im , g ru p o w a ć m iało jed n a k w szystkich p ra c u ją c y c h ch rześcijan , n ie ty lk o k atolików . N ależeć poza tym m ogli do sto w arzy szen ia nie ty lk o ro b o tn icy , lecz ró w n ież rz e m ieślnicy, sp rzedaw cy, p rac o w n ic y h an d lu , p rac o w n ic y rolni, sło w em — w szyscy zatrudn ien i.
N ajniższą k o m ó rk ę o rg an iz ac y jn ą S to w arzy szen ia R o b otników C hrześcijań sk ich stanow iło koło, zrz e sz ają ce p rz y n a jm n ie j 30 człon ków. W y b ierało ono zarząd, w sk ład k tó re g o w chodził ró w n ież „ksiądz p atro n", rzad ko ja k o prezes. G rupa kół, n iezależn ie od p o d ziału te r y to rialn eg o k raju , tw o rzy ła okręg, też z zarządem i sw oim patro n em . In stan cję najw y ższą stano w ił Z arząd G łów n y s k ła d a ją c y się z 12 człon ków i p atro n a , k tó ry m był ks. M arceli G odlew ski. Za p o d sta w ę dzia łalności sp ołecznej S tow arzy szen ie R obotników C h rz e śc ija ń sk ic h p rz y jęło e n c y k lik ę Leona X III R eru m n o v a m m i d o k u m en ty sp ołeczn e p a pieża Piusa X 10.
N ie przeszkodziło to je d n a k Zw iązkow i K ato lickiem u zw alczać S to w arzyszenia R obotników C h rześcijań sk ich. Z w iązek te n ro zw in ą ł d zia łalność w K ró lestw ie z chw ilą zatw ierd zen ia je g o s ta tu tu przez w ład ze rządow e, co nastąp iło 20 III 1906 r . 11 M iał on być d om en ą d ziałan ia społecznego ludzi św ieckich, a le p o d ścisłym k iero w n ictw em k sięży, w ko łach p arafialn y ch i oddziałach diecezjaln y ch . N a czele Z w iązku K atolickiego sta ł Ju lia n hr. O strow ski, z d e cy d o w a n y p rzeciw n ik D e m okracji C hrześcijań sk iej, k tó ry m to m ianem potocznie o k reśla n o S to w arzyszenie R obotników C h rześcijań sk ich 12. Z w iązek K atolick i cieszył się stałym poparciem w yższego d u ch o w ień stw a 1S. D ziałał je d n a k g łó w nie na wsi.
S tow arzyszenie R obotników C h rześcijań skich, p o zbaw ion e tak ie j opieki, zyskało o parcie w niższym d u ch o w ień stw ie. S y m p atyzo w ał z nim niejed en m łody w ik a ry , czasam i i proboszcz, zo sta jąc p a tro n e m k o ła lub okręgu.
W Lublinie Stow arzyszenie R obotników C h rz e śc ija ń sk ic h i Z w iązek K atolicki znalazły w spólne o p arcie i siedzibę w p arafii św, P a w ła u . Stow arzyszenie R obotników C h rześcijań sk ich, m im o że w p ra sie lu belskiej w y stęp o w an o o jeg o u tw o rze n ie ju ż w 1907 r. 15, p o w sta ło w
»» „Polak-Katolik" nr 10 z 121 1907 s. 2. 11 S t a s z e w s k i , jw . s. 84.
12 W ó y c i c k i, jw . s. 240. is „Rola” nr 23 z 8 VI 1907 s. 349.
i i W ojew ód zk ie A rchiw um P ań stw ow e w Lublinie. Z espół akt: Lubelski Guber- nialny Urząd do Spraw Stow arzyszeń (LGUS) v o l. 91 (pismo z 14 III 1909 r.), 179 (pismo z 4 III 1908 r.).
L ublinie późno 16. N ie zn am y je d n a k przy czyn, k tó re spraw iły, że Lub lin przez k ilk a la t po zb aw io n y b y ł k o ła S tow arzyszenia.
O u tw o rze n ie w Lublinie tak ie g o k oła w y stą p ił do g u b e rn a to ra lu belsk ieg o 14 III 1909 r. ks. M arceli G odlew ski z W arszaw y , w y sto so w u ją c o d p o w iedn ie pism o. Z głosił on g u b ern ato ro w i, n a p o dstaw ie p a ra g rafu 4 p ra w a o sto w a rz y sz en ia ch z 8/21 XII 1906 r., fak t p o w stania w L ublinie filii S to w arzy szen ia R obotników C hrześcijańskich. W e w spom n ian y m p iśm ie p rze d staw ił ks. G odlew ski g u b e rn a to ro w i lubelskiem u ró w n ież sk ład zarząd u S to w arzy szen ia R obotników C h rześcijańsk ich w Lublinie.
Z arząd stano w ili: p rze w o d n ic z ąc y — B olesław Row iński, robotnik n a K o ś m in k u 17; w icep rzew o d n iczący — S tanisław K ondys, robotnik z B ronow ie; s e k re ta rz — M arian Sow a, o ficjalista z Piask; zastępca se k re ta rz a — F ra n cisz ek Stefański, ro b o tn ik z Piask; k a s je r — A lek san d er Filipow ski, w łaściciel zak ład u g a rb a rsk ie g o n a K alinow szczyźnie. W sk ła d z a rz ą d u w chodzili też: B ronisław Zarnow icki, ro b o tn ik z Kali- now szczyzny; J a n Ja n k o w sk i, o ficjalista z Piask; Jó zef Sikorski, ro b o t n ik z Piask. P atro nem lu b elsk ie g o S tow arzy szen ia R obotników C hrześ cijań sk ich b y ł ks. S tan isław Sam orek, w ik a ry p rzy k o ściele
Sw.
Pawła, p rz y k tó ry m z ko lei in n y w ik ary , ks. Jó zef P ruszyński, k iero w ał kołem Z w iązku K ato lickieg o 18. Z re sz tą sam ks. S am orek w cześniej w stąp ił do Z w iązku K ato lick iego i w 1908 r. b y ł w y b ra n y członkiem zarządu lu belsk ieg o k o ła Z w iązku 19.Z eb ran ia z arząd u S to w arzy szen ia R obotników C h rześcijań skich w L ublinie i o g óln e k o ła o d b y w a ły się w dom u parafii
Sw.
Paw ła. Zarząd, w o b ecn ości p a tro n a , ks. S am orka, zb ierał się w 1. i 3. n iedzielę każdego m iesiąca o god zinie 7 w ieczorem . Z k o ńcem 1909 r. lu b elsk a filia Sto w a rz y sz e n ia R o botników C h rz e śc ija ń sk ic h liczyła już 277 członków , nie u stę p u ją c sw ą liczeb nością k o łu Z w iązku K atolickiego, k tó re grupow ało w iększość sw o ich członków spo śró d m ieszk ańcó w p o d lu belsk ich wsi. P rzy k o le S to w arzy szen ia R o b otnik ó w C h rześcijańsk ich w Lublinie18 W ó y c i e k i , jw . s. 218.
17 W ed łu g in n ych źród eł m iał on b yć robotnikiem w fabryce — Plage i Leśkie- w icz. Zob. O r z e c h o w s k i , K o c h a ń s k i , jw . s. 251.
w LGUS v o l. 179 (pismo z 4 III 1908 r.).
i® Ks. S. Sam orek urodził się 15 VIII 1879 r. Gimnazjum u k oń czył w Zam ościu w 1895 r., a w 1902 r., po u k ończeniu Sem inarium D uchow nego w Lublinie, został w y ś w ię c o n y na kapłana. W tym że roku został w ikarym w parafii F ajsław ice w pow. krasnostaw skim , w 1903 r. w parafii M okrelipie w pow . zamojskim, w 1905 r. w pa rafii Turobin. Z dniem 2 3 II 1906 r. ob jął ob ow iązk i w ikarego w parafii Sw . Pawła w Lublinie. Zob. A rchiw um D iecezja ln e w Lublinie (ADL) rep. 60 Ilb 562 (akta o so b o w e ks. S tan isław a Samorka), 601 X 1 8 (pismo ks. J. Pruszkow skiego do bpa Fr. J aczew sk iego z 17 III 1908 r.).
istniała b ib lio teka z czy teln ią zaró w n o książek, ja k i czasopism , do stępna dla c z ło n k ó w 20. Koło lu b elsk ie S to w arzy szen ia R obotników C h rześcijańskich uw ażan e było w sk ali k ra jo w e j za dość liczne 21.
W 1910 r. w ładze ro sy jsk ie w y stą p iły z p re te n sją , że S to w arzy sze nie R obotników C hrześcijań sk ich w L ublinie prow ad zi p ro to k ó ły sw ych zeb rań ty lk o w jęz y k u polskim , a nie w polskim i r o s y js k im 22. W od pow iedzi w icep rzew od n iczący zarząd u S tan isław K ondys w y ja śn ił, iż zarów n o p ro to k ó ły posiedzeń zarządu, ja k i księgi k a so w e pro w ad zo n e są w yłącznie po polsku, poniew aż an i on, an i z arząd n ie o trzy m ał w tej spraw ie żadn y ch p oleceń ta k od Z arząd u G łów nego, ja k i od w ładz gu- bernialnych. W sta tu c ie sto w arzy szen ia też nie po w iedziano, w jakim jęz y k u n ależy red ag o w ać p ro to k ó ły z e b ra ń i p row ad zić księgow ość.
W y ja śn ień w te j sp raw ie nie złożył p rz e w o d n ic z ąc y z arząd u Bole sław R ow iński z te j racji, że w y je c h a ł ,,na ro b o tę sezon ow ą" poza Lub lin. D latego k iero w n ictw o nad sto w arzy szen iem p rz e ją ł K ondys 23.
W y ja śn ien ia jeg o zresztą tra fiły w ładzom g u b e rn ia ln y m do p rz e k o nan ia ty lk o częściow o. W kilk a m iesięcy później p o leco n o lu b elsk iem u Stow arzyszeniu R obotników C h rześcijań sk ich , a b y w sz e lk ą k o re s p o n d en cję i do k u m en ty przeznaczone dla w ładz rzą d o w y ch p ro w ad ziło w jęz y k u rosyjskim . Je d y n ie w działalności w e w n ętrzn e j (uchw ały, p ro to k ó ły zebrań) pozw olono używ ać ję z y k a polskiego, z tym jed n a k , żeby do te k stu polskiego dołączony b y ł ró w n ież te k s t ro sy jsk i. W y łą c z n ie po polsku m ogła być prow adzona k o re sp o n d e n c ja z członkam i s to w a rz y szenia 2i.
W y jazd z Lublina, w celach zaro b k o w ych, do ty ch czaso w eg o p rz e w odniczącego S to w arzyszenia R obotników C h rz e śc ija ń sk ic h m u siał p o ciągnąć za sobą tru d n o śc i o rgan izacy jn e. Poza ty m p rzed łu żał się. S tąd też na ogólnym ze b ra n iu członków S tow arzyszenia R ob otn ikó w C h rześ cijańskich, k tó re odbyło się w Lublinie 3 0 IX 1910 r., w y b ra n o p rz e w odniczącym , w m iejsce B olesław a R ow ińskiego, k ra w c a P aw ła Dzie- w ickiego. N ie w chodził on d o tąd w sk ła d zarząd u i o je g o z a an g ażo w aniu w e w cześn iejszą działalność sto w a rz y sz en ia nic n ie w iem y. W kilk a ty g od ni po jeg o w yborze, m ian o w icie 26 X I 1910 r., u tw o rzon o w Lublinie oddział S tow arzyszenia R o b o tn ik ó w C h rześcijań sk ich i u ż y w ano tej nazw y zam iast koło. K to został p rzew odniczący m oddziału, k to patronem , n iestety , nie w ie m y 25. Z resztą, m oże odm ienn ą jed y n ie
20 LGUS v o l. 91 (pismo policm ajstra Lublina z 1611910 r.). 21 W ó y c i e k i , jw . s. 218.
22 LGUS v ol. 91 (protokół z 15 V 1910 r.). 23 Tamże (protokół z 28 V 1910 r.).
2* Tamże (pismo guberanatora lu b elsk ieg o z 25 VII 1910 r.).
ia-n o m eia-n k la tu rą o k reśla ia-n o doty ch czaso w e koło. J e s t to tym bardziej p raw dopodobne, że w sk ali k ra jo w e j S tow arzy szenie R obotników C hrześci jań sk ic h w Lublinie n ad al n azy w an o kołem , a nie o d d z ia łe m 26.
Ź ródłow e in form acje o działalności S tow arzy szenia Robotników C h rześcijań sk ich w Lublinie u ry w a ją się n a 1911 r. D ziałało ono jed n a k i później, tak że w o k resie I w o jn y św iatow ej, jak św iadczą o tym ch o ciażby fra g m e n ta ry c z n e w zm ianki p raso w e i z a w arte w n iek tó ry ch p ra cach 27.
W ie m y też, iż S to w arzy szen ie R obotników C h rześcijańskich w Lubli nie u tw o rzy ło w o k resie o k u p a c ji a u stria c k ie j w łasną K asę C horych. Składk a człon k ow ska w y n o siła 2#/o od zarobków . P ok ry w an o całkow ite leczen ie członka k a sy i do 1/4 sum y sk ład ek leczen ie osób z rodziny. Z apom oga ch o ro b ow a w y n o siła dla osób żo n atych i dla mężatek^ 50°/# zarobków , dla sam o tny ch 3 5 % 28. P rzy lubelskim Stow arzyszeniu Ro b o tn ik ó w C h rz e śc ija ń sk ic h p o w stał też w 1916 r. Dział H andlow y. W je go U staw ie, w p a ra g ra fie 3 stw ierd zo no , iż „S tow arzyszenie o tw iera i u ru ch a m ia Dział H an d lo w y au to n o m iczn y i dąży do ro zw o ju tego działu n a zasad ach spółdzielczo-spożyw czych w śró d k la sy robotniczo- rz e m ie ś ln ic z e j" 29. O k o n k re tn y c h je d n a k in ic ja ty w a c h spółdzielczych S to w arzy szen ia R obotników C h rz e śc ija ń sk ic h w Lublinie w tym o k re sie, o jeg o sk lep ach , m agazy n ach , w y tw ó rn iac h — w źródłach infor m acji nie sp o ty k am y . Być może, w w iększym stopniu b y ły to w szystko p ro je k ty , w części je d y n ie realizo w an e.
F ak tem niem niej pozostaje, że i w tru d n y c h lata ch w o jen n y ch Sto w arzy szen ie R obotników C h rześcijań sk ich w Lublinie p rzejaw iało d zia łalność, p o d e jm u ją c szereg śm iały ch in icjatyw . Rozw ojem S to w arzy szenia R o botnik ó w C h rz e śc ija ń sk ic h w Lublinie k iero w a ł w tym czasie nadal, aż po r. 1918, a n a w e t i później, w p ierw szy ch la ta c h Polski niep o d leg łej, ks. p a tro n S tan isław Sam orek. Z ap rzestał te j działalności d o p iero w 1919 r., k ie d y m ian o w an y został a d m in istrato rem parafii w N ieliszu 30.
domo natom iast, iż po utw orzeniu 22 III 1913 r. oddziału Stow arzyszenia Robotników C hrześcijańskich (a m oże te ż jed yn ie k oła ok reślonego tylk o oddziałem ) w Siedlcach, jeg o patronem został ks. Józef Scipio deł Campo. Tamże (pismo ks. M. G odlew skie go z 22 III 1913 r.).
ze W ó y c i c k i , jw . s. 218.
27 O r z e c h o w s k i , K o c h a ń s k i , jw . s. 251.
28 U staw a K asy C horych przy S tow arzyszeniu R obotników C hrześcijańskich w Lublinie (druk). ADL rep. 60 Ilb 562.
29 U staw a D ziału H an d low ego Stow arzyszenia R obotników C hrześcijańskich w Lublinie (druk). Tamże.
„THE ASSOCIATION OF CHRISTIAN WORKERS" IN LUBLIN (1909-1918)
Summary
The A ssociation of C hristian W orkers (Stow arzyszen ie R obotników C hrześcijań skich) w as founded in the Kingdom of Poland b y Rev. M arceli G odlew ski as a result of a liberalization in Russian p o licy w h ich w as brought about by the 1905 r ev o lu tion. Its aim w as to im prove w orkers' religiou s, in tellectu al, social, m aterial and national life. A ll w orking C hristians could be m em bers in cluding non-C atholics. In Lublin the A ssociation w as formed re la tiv e ly late, not till 1909. It w as founded at the parish of Saint Paul w h o se pastor Rev. Stanisław Sam orek w as its first patron. The first leader of th e Lublin branch w as B olesław R ow iński; he w as fo llo w ed by Paw eł D rzew iecki, the tailor. During W orld W ar I the A sso cia tio n founded a D is pensary for its members and a sp ecial Trade Departm ent w h ich w as v e r y a ctiv e in cooperative m ovem ents. The A ssociation w as also com m only ca lled C hristian D e m ocracy.
