R O C Z N I K I N A U K P R A W N Y C H T om X, zes zy t 2______ 2 0 0 0 JÓ ZEF KRUKOWSKI Lublin P R O C E D U R A U Z N A W A N I A S K U T K Ó W C Y W I L N Y C H M A Ł Ż E Ń S T W A K A N O N I C Z N E G O W P R A W I E P O L S K I M 1. UWAGI WSTĘPNE 1
.
1.
Źródła prawaW następstw ie ratyfikacji konkordatu m iędzy S to licą A p ostolską a R z e c z pospolitą Polską (Dz.U. 1998, Nr 51, poz. 318) do system u praw a polskiego w prow adzona została now a instytucja „m ałż eństw a kan o n icz n eg o ze skutkam i cyw iln y m i”, zw anego m ałżeństw em k o n k o r d a to w y m 1. R egulacje d o tyczące tej instytucji zawarte są w następujących źródłach prawa:
- art. 10 Konkordatu;
- ustawie z 24 lipca 1998 r. „o zm ianie ustaw - Kodeks rodzinny i o p ie kuńczy, K odeks postępow ania cyw ilnego, Prawo o aktach stanu cyw ilnego, ustawy o stosunku P aństw a do Kościoła K atolickiego w R zeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych u sta w ” [=ustawa] (D z.U . 1998, Nr 117, poz. 757);
- rozporządzeniu M inistra Spraw W e w n ętrz n y ch i A dm inistracji z dnia 26 października 1998 r. w spraw ie szczegółow ych zasad spo rz ąd za n ia aktów stanu cyw ilnego, sposobu p row adzenia ksiąg stanu cyw ilnego, ich kontroli, przechow yw ania i zabezpieczenia oraz w zorów aktów stanu cy w ilnego, ich odpisów, zaśw iadczeń i protokołów [= rozporządzenie] (D z.U . 1998 N r 136, poz. 884).
1 Zob. J. K r u k o w s k i , K onkordaty współczesne. D o k try n a -te k sty (1964-1994), W arszaw a 1995, s. 76-181; W. A d a m c z e w s k i, M ałżeństw o we w spółczesnych um owach
- o b w iesz cze niu M inistra S praw W e w n ętrz n y ch i A dm inistracji z dnia 4 listopada 1998 r. w spraw ie ogłoszenia stanow isk, których zajm ow anie upo w ażnia do w yda nia zaśw iadczenia stanow iącego podstaw ę sporządzenia aktu m ałże ń stw a zaw artego w sposób określony w art. 1 par. 2 i 3 Kodeksu ro d zinnego i o piekuńcz ego (M.P. 1998, Nr 40, poz. 554).
- instrukcji K onferencji E piskopatu Polski z dnia 22 października 1998 r. dla duszpasterzy dotyczącej m ałżeństw a k o n k orda tow ego [=instrukcja] („Biu letyn P rasow y Katolickiej A gencji In fo rm a c y jn e j” 1998, nr 90).
1.2. D w a tryby zaw iera n ia m ałżeń stw a cyw ilneg o
Art. 10, ust. 1 konkordatu staw ia zasadę: „Od chwili zawarcia małżeństw o k an o n icz n e w y w ie ra takie skutki, jak ie pociąga za so b ą zawarcie małżeństw a zgodnie z pra w em polskim . Istotna zmiana, j a k ą wnosi ten artykuł do prawa p olskiego polega na tym, iż osoby, które za w iera ją m ałżeństw o w formie k anonicznej, nie m u s z ą p o n o w n ie zaw ierać m ałże ństw a na forum pań stw o w ym , aby uzyskać skutki cyw ilne. Zaistnienie tych skutków jest uzależnione od spełnienia trzech warunków:
1) niezaistnienie po stronie nupturientów przeszkód w ynikających z prawa polskiego;
2) złożenie przez nich podczas za w ierania m ałżeństw a kanonicznego zgod nego o św iadc zenia woli dotyczącego w y w a rcia takich skutków;
3) w pisanie faktu zaw arcia m ałże ństw a w aktach stanu cywilnego, na w n iosek prz ek az an y U rz ędow i Stanu C yw ilnego w terminie pięciu dni od z a w arcia m ałżeństw a; term in ten ulega przedłużeniu, jeżeli nie został dotrzy m any z p o w o d u siły w yższej, do czasu ustania tej prz y czy n y ” .
T akie „uznanie skutków cyw ilnych m ałże ń stw a k anonicz nego” stanowi „in stru m en t” , dzięki którem u fakt za w arc ia m ałżeństw a kanonicznego w ob ec ności d u ch o w n eg o , tzn. w p orządku społeczności kościelnej, rodzi skutki cyw ilne, czyli w porządku pra w n y m społeczności państw ow ej, bez konieczno ści p o n o w n e g o c e le b ro w a n ia m ałżeństw a c y w iln e g o 2. Taki instrument znalazł
2 Na potrzebę przeprow adzenia reform y polskiego praw a rodzinnego przy okazji ratyfikacji konkordatu zw rócili uw agę nr.in.: J. I g n a t o w i c z, N owa fo rm a zawierania m ałżeństw
(art. 10 K onkordatu), PS 1994, nr 2. s. 3-8; M. N a z a r, Zaw arcie m ałżeństw a według prawa polskiego z uw zględnieniem postanow ień podpisanego 2 8 lipca 1993 r. K onkordatu m iędzy Stolicą A postolską i R zecząpospolitą P olską, [w:] O brót p raw ny z zagranicą rv sprawach stanu cywilnego. Konkordat. M ateriały z sem inarium w L ublinie w dniach 26-28 m arca 1996 r.,
Lublin 1997, s. 89-144; A. M ą c z y ń s k i , Z aw arcie m ałżeństw a w polskim praw ie pryw at
już w cześniej zastosow anie w k onkorda ta ch zaw artych przez Stolicę A p o s to l ską z innymi państw am i, jak: z W ło ch a m i (1926 i 1983) oraz z H iszp a n ią (1976). Istnieją jednak m iędzy nimi nie tylko podobieństw a, ale ró w n ie ż - różnice, które dotyczą w a runków tego uznaw ania, a ściślej m ów iąc procedury, j a k ą należy zachować w celu spełnienia tych w arunków .
Konkordat polski nie określa tej procedury. Ustanowił j ą p ra w o d a w c a p o l ski w „ustaw ie z dnia 24 lipca 1998 r. o zm ianie ustaw - K od e k s rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postęp o w a n ia cyw ilnego, P raw o o aktach stanu c y w il nego, ustawy o stosunku P aństw a do K ościoła K atolickiego w R z e c z y p o s p o litej Polskiej oraz niektórych innych u staw ” oraz w aktach w y k o n a w c z y c h do tej ustawy. Istota zmian, jak ie zostały w prow adzone do p ra w a polskiego w celu dostosow ania go do art. 10 K onkordatu, polega na w p ro w a d z e n iu do prawa polskiego now ego trybu zaw arcia m ałże ństw a cyw ilnego. Do m o m en tu nowelizacji dokonanej na m ocy ustaw y z 2 4 lipca 1998 r. p ra w o polskie uznawało jeden tryb zaw arcia m ałże ń stw a cyw ilnego, tj. przez o św iad c zen ie woli obojga nupturientów wobec u rz ędnika stanu cyw ilnego i d w ó c h ś w ia d ków. Po wejściu w życie tej ustaw y istnieją w Polsce dw a tryby, czyli s p o s o by zaw arcia m ałżeństw a cyw ilnego.
Pierwszy z nich polega na „złożeniu przez nupturientów ośw iad c zen ia, że w stęp u ją ze sobą w zw iązek m ałżeński, w o becności kiero w n ik a u .s.c.” (art. 1 par. 1).
Drugi sposób zawarcia m ałże ństw a cyw ilnego p o lega na złożeniu o ś w ia d czenia w obecności d uchow nego i spełnieniu następujących przesłanek:
„1) ośw iadczenie przez n u pturientów woli je d n o c z e s n e g o zaw arcia m a łż e ń stwa podlegającego praw u polskiem u;
2) sporządzenie przez kierow nika urzędu stanu cyw ilnego aktu m ałżeństw a. Gdy zostaną spełnione p o w y ż sz e przesłanki m ałżeństw o u w a ż a się za zawarte w chwili o św iadczenia woli w obecności d u c h o w n e g o ” (art. 1 par. 2).
ja k o następstwa instytucji konkordatu, PiP 1994, nr 1, s. 15; P. K u g 1 a r z, F. Z o 1 1, M ałżeństwo konkordatowe. Analiza praw noporów naw cza zaw arcia m ałżeństw a w p raw ie ka n o nicznym i w praw ie polskim . Rozw ażania na tle konkordatu z 28 lipca 1993, K raków 1994;
W. G ó r a 1 s k i, M ałżeństwo konkordatow e (a rt.10, ttst.l um owy Stolicy A p o sto lskiej i R ze
czypospolitej P olskiej z 1993 r.), [w:] O brót praw ny z Zagranicą w sprawach stanu cyw ilnego. Konkordat, Lublin 1997, s. 76-88; T. S m o c z y ń s k i, Prawo rodzinne i opiekuńcze.
W arszawa 1997, s. 35-37; M. P i e t r z a k , Praw o wyznaniowe, W arszaw a 1995, s. 126; W. G ó r a 1 s k i, M ałżeństw o konkordatow e, AK 127(1996), z. 1. s. 63; A. M ą c z y ń- s k i, Skutki cyw ilne m ałżeństw a kanonicznego w św ietle Konkordatu i praw a polskiego, [w:]
O ba sposoby za w arc ia m ałże ń stw a są rów norzędne w tym sensie, iż osoby za w iera ją ce m ałżeństw o w obec duchow nego, jeżeli spełniły w arunki określone w u staw ie z 26 lipca 1998 r., są stronami zw iązku m ałżeńskiego podlegające go praw u polskiem u tak sam o j a k osoby, które zaw ierają je w obec kierow nika urzędu stanu cyw ilnego. Z aró w n o do jednych, ja k i do drugich nupturientów o d n o s z ą się te sam e p rzepisy dotyczące s k u t k ó w c y w i l n y c h .
D rugi ze sposobów za w arc ia m ałże ństw a cyw ilnego, o jakim m ów i znow e lizo w an a ustawa, je d n o c z e ś n ie w yw iera s k u t k i k a n o n i c z n e , czyli w y n ik ając e z p ra w a kanonicznego, oraz skutki cywilne, czyli wynikające z p ra w a polskiego. Skutki kanonicz ne p o zo stają w w yłącznej kompetencji w ład z y kościelnej, zaś skutki cyw ilne w kom petencji w ładzy państwowej (kan. 1059 KPK). S kutki cyw ilne m ałżeństw a p o dlegają więc wyłącznie w ła dzy państw ow ej.
Z asa d ę uznania s kutków cyw ilnych m ałżeństw a kanonicznego ustaw odaw ca polski rozszerzył na inne „m ałż eństw a podlegające praw u w ew nętrznem u K o ścio ła albo innego zw ią zk u w y z n a n io w e g o ” (art. 1 § 1 ustawy z 24 lipca 1998 r). U zn an ie to rodzi s k u t k i c y w i l n o p r a w n e , określone przez praw o polskie. Skutki te należy pojm ow ać integralnie, tzn., że obejm ują one: skutek generalny, ja k im je s t pow stanie zw iązku m ałżeńskiego na gruncie polskiego praw a, oraz w szystkie inne skutki praw ne w zględem sam ych m ał żo n k ó w i osób trzecich, będące następstw em zaw arcia małżeństwa.
U staw a z 24 lipca 1998 r. stawia wymóg, aby nupturienci przy zawieraniu m ałżeństw a kanonicznego złożyli oświadczenie w sprawie nazwiska małżonków i ich dzieci, dlatego że zm iana nazwiska nie jest skutkiem wynikającym auto matycznie z natury zw iązku m ałżeńskiego, ale zależy od woli nupturientów.
1.3. T rzy fa z y za w ie ra n ia m ałżeń stw a konkorda tow ego
Z a w a rc ie m ałże ń stw a k anonicznego ze skutkami cyw ilnym i obejm uje serię czynności i aktów p ra w nych, jak ie m a podjąć kierow nik stanu cyw ilnego oraz przedstaw iciel K ościoła, zw any w języ k u ustaw ow ym „ d u c h o w n y m ” Kościoła ka tolickiego lub innego zw iązku w yznaniow ego. Jest to sui gen eris procedura ad m in istracy jn a poleg ają ca na w spółdziałaniu podm iotu państw ow ej władzy ad m inistracyjnej, ja k im je st kierow nik urzędu stanu cyw ilnego, z podm iotem w ładzy kościelnej, zw anym w ję z y k u ustawy „ d u c h o w n y m ” K ościoła katolic kiego lub innego zw iązku w yznaniow ego. W procedurze tej należy wyróżnić trzy k o lejne fazy: 1) p o p rz e d z a ją c ą celebrow anie m ałżeństw a, 2) fazę celebro w ania m ałże ństw a, 3) n a s tę p u ją c ą po celebrow aniu m ałżeństw a.
2. POSTĘPOWANIE POPRZEDZAJĄCE CELEBROW ANIE M A ŁŻEŃSTW A
Form alności, jakie m a ją być d o pełnione przed ce le b ro w a n ie m m ałżeństw a, określa ustaw a z 24 lipca 1998 r. D o ty c z ą one k om petencji k iero w n ik a u.s.c. i duchow nego.
Działania, jak ie m ają podjąć w y m ien io n e wyżej p o d m ioty, m a ją na celu stwierdzenie, iż m iędzy konkretnym i k andydatam i do za w arcia m ałże ń stw a k anonicznego ze skutkam i cyw ilnym i nie m a przeszkód w y nikając ych z praw a p olskiego3. P ostępow anie tych podm iotów na tym etapie p rz y g o to w a n ia do zaw arcia m ałżeństw a jest zróżnicow ane w zależności od tego: czy nuptu rien c i z na jdują się w w arunkach zw yczajnych, czy w nieb ez p iecz eń stw ie śmierci.
2.1. P o stęp o w a n ie w w arunkach zw ycza jn ych
Art. 10, ust. 2 K onkordatu ogólnie postanaw ia, iż „ P rz y g o to w an ie do zaw arcia m ałżeństw a kanonicznego o bejm uje p ouczenie nuptu rien tó w o n ie ro zerw alności m ałżeństw a kanonicznego oraz o p rz ep isach p ra w a p o lskiego dotyczących skutków m ałże ń stw a” . U sta w o d a w c a p ań stw o w y w p ro w ad ził w tym przedm iocie rozróżnienie m iędzy k o m p eten c ja m i d u ch o w n eg o i k o m p etencjam i kierow nika u.s.c.
2.1.1. O bo w ią zki duchow nego
U staw o d a w ca polski nakłada na d u c h o w n y c h K ościołów , których wierni m o g ą zaw rzeć m ałżeństw o w yzn an io w e ze skutkam i cyw ilnym i, aby „przed zawarciem m ałżeństw a podlegającego praw u w e w n ę trz n e m u K o śc io ła albo innego zw iązku w y z n a n io w e g o ” poin fo rm o w a li „osoby za m ie rza ją ce za w rzeć to m ałżeństw o o treści podstaw ow ych p rz episów p ra w a polskiego dotyczą cych zaw arcia m ałżeństw a i jego sk u tk ó w ” (art. 62 ustaw y o a.s.c. z d nia 2 4 lipca
1998 r.).
K onferencja Episkopatu Polski w' instrukcji z dn ia 22 lipca 1998 r. z o b o w iązuje nupturientów , aby zgłosili się do w łaśc iw eg o urzędu parafialn eg o na trzy m iesiące przed p lan o w a n ą d a tą zaw arcia m ałże ń stw a k a nonicz nego, aby dopełnić:
a) „form alności w ym aganych przez pra w o k o ś c ie ln e ”,
Szerzej na tem at różnic m iędzy skutkam i kanonicznym i i skutkam i cyw ilnym i m ałżeń stwa konkordatow ego zob: W. G ó r a 1 s k i. Z aw arcie m ałżeństw a konkordatow ego iv P olsce, W arszaw a 1998, s. 30-37; H. M i s z t a 1, Praw o m ałżeńskie, [w:] P raw o w yznaniow e III
b) „form alności zw iązanych z u zyskaniem skutków cyw ilnych planow anego m ałże ń stw a k a n o n ic z n e g o ” (nr 11).
D uch o w n y , do którego z w ró c ą się osoby zam ierzające zaw rzeć m ałżeństw o k o n korda tow e, m a skierow ać je do kierow nika urzędu stanu cyw ilnego, aby w yd a ł im „Z a św iadcz enie o braku okoliczności w yłączających zawarcie m ał ż e ń s tw a ” . J ed n o c ześn ie m a on o b o w iąz ek poinform ow ać nupturientów o treści p o d staw o w y c h przepisów p ra w a polskiego dotyczących zawarcia m ałżeństw a i je g o skutków (nr 12). O d b y w a się to p oprzez zapoznanie ich z art. 1, art. 8 i art. 23 K ode ksu rodzinnego i o piekuńczego, załącznik nr 2 do instrukcji KEP). U staw a z dnia 24 lipca 1998 r. i instrukcja K onferencji Episkopatu P olski z 22 paź dziernika zo b ow iązuje w ięc duchow nego do ścisłej współpracy z k ierow nikie m u.s.c. w celu p rz y g o to w an ia nupturientów do zaw arcia m a ł ż e ń stw a k o nkordatow ego.
2.1.2. K o m p eten c je kiero w n ika u.s.c.
U sta w o d a w c a polski n akłada na k ierow nika u.s.c. następujące obowiązki: - U dzielenie osobom za m ie rza ją cy m zawrzeć m ałżeństw o pouczenia o doniosłości zaw iązku m a łże ńskie go i poinform ow anie ich o przepisach regulu j ą c y c h p ra w a i o bow iązki m ałżo n k ó w , o nazw isku m ałżonków i ich dzieci
(art. 3 § 3 k.r.o.);
- P rze p ro w ad z en ie czynności zm ierzających do ustalenia stanu wolnego k a n d y d a tó w do za w arcia m ałże ń stw a oraz braku innych przeszkód przew idzia nych przez praw o polskie (art. 3 k.r.o.);
- W y d a n ie osobom za m ie rza ją cy m zaw rzeć m ałżeństw o w sposób określo ny w art. 1 § 2 i 3 zaśw iad cz en ia stw ierdzającego brak okoliczności w yłącza ją c y c h zaw arcie m ałżeństw a o ra z treść i datę złożonych przed nim o św iad czeń w spraw ie naz w isk przyszłych m ałżonków i ich dzieci (art. 4 k.r.o.). Z aś w ia d cze n ie to traci m oc po upływ ie trzech miesięcy od dnia jego wydania;
- P o in fo rm o w a n ie nupturien tó w o dalszych czynnościach koniecznych do za w arc ia m ałżeństw a.
K iero w n ik u.s.c. m o że o d m ó w ić w yda nia zaśw iadczenia osobom za m ierza ją c y m za w rzeć m ałże ń stw o k ościelne w razie stw ierdzenia istnienia p rzeszko dy, a w razie w ątpliw ości co do istnienia przeszkód m a zw rócić się o roz strzygnięcie do sądu (art. 5 k.r.o.).
K iero w n ik u.s.c. m a sporządzić zaśw iadczenie zgodnie z w ym ogam i okreś lonym i w art. 1 8 roz porzą dzenia M inistra S praw W ew nętrznych i A dm inistra cji z dn ia 26 paź dziernika 1998 r. w spraw ie szczegółow ych zasad sporządza nia aktów stanu cyw ilnego. W ym o g i te s ą następujące:
- „Zaśw iadczenie, o którym m o w a w art. 4 1 K odeksu rodzinnego i opie kuńczego, stw ierdzające brak okoliczności w yłączających zaw arcie m a łże ń stwa i zaświadczenie, o którym m o w a w art. 8 par. 2 K ode ksu rodzinnego i opiekuńczego, stanow iące p o d staw ę s porządzenia aktu m ałże ństw a zawartego w sposób określony w art. 1 par. 1 i 3 K odeksu rodzinnego i opiekuńczego, sporządza się według w zoru stanow iąc ego załącznik do ro z p o rzą d zen ia” (ust. 1).
- „Zaśw iadczenie stw ierdzające brak okoliczności w yłąc zając ych zawarcie m ałżeństw a kierow nik urzędu stanu cy w ilnego s p orządza w czterech e g z e m plarzach, z których trzy w y d a je nupturientom , celem d o rę cze n ia d u c h o w n e m u ” (ust. 2).
G dyby w późniejszym czasie u jaw nione zostało, iż w chw ili zaw arcia m ałżeństw a (tj. w chw ili złożenia o św iadc zeń o kreślonych w art. 2 k.r.o.) istniała przeszkoda p rz ew idziana przez praw o polskie, w ów c zas m ałże ń stw o cywilne podlegać będzie uniew ażnieniu. G d y b y zaś o św iad c zan ia co do woli uzyskania skutków cy w ilnych zostały złożone bez o k azania d u c h o w n e m u zaśw iadczenia określonego w art. 4 1 k.r.o., w ów czas n iem ożliw e będzie sp o rządzenie przez k ierow nika urzędu stanu cy w ilnego aktu m ałże ń stw a z p o w o du braku dokum entów , które stan o w ią p o d s taw ę sp orządzenia tego aktu (art. 61 praw a o a.s.c.).
Jeżeli nupturienci nie o k a ż ą d u c h o w n e m u zaśw iad cz en ia w y d a n eg o przez kierow nika u.s.c., d uchow ny nie m oże przyjąć od nich o św iad c zeń p rz e w i dzianych w art. 1 par. 2 k.r.o., a tym sam y m nie m oże odbyć się c e rem o n ia zawarcia m ałżeństw a k anonicznego ze skutkam i cyw ilnym i.
N ow ym elem entem w ustaw ie z 24 lipca 1998 r. jest w p ro w a d z e n ie k o n troli sądowej nad czynnościam i k iero w n ik a urzędu stanu cy w ilnego. N ow a regulacja dotyczy takiej sytuacji, w której k ie row nik urzędu stanu cyw iln eg o odm aw ia w ykonania czynności (w tym przew idzianej w art. 4 1 k.r.o.), o k re ś lonych w art.7 praw a o a.s.c. Należy zaznaczyć, iż ustaw a u zależnia są d o w ą kontrolę zasadności tej o d m o w y od inicjatyw y osób za interesow anych.
2.2. O bow iązki ducho w n eg o w n ieb ezp ie czeń stw ie śm ierci
W w ypadku zaistnienia n ieb ez p iecz eń stw a śm ierci po stronie p rz ynajm nie j jednego z nupturientów zaw arcie m ałże ń stw a k o n k o rd a to w eg o m oże nastąpić bez zaśw iadczenia k ierow nika u.s.c. (art. 9 par. 2 k.r.o.). Jeżeli w n ie b e z p ie czeństw ie śmierci nupturienci nie m o g ą przedstaw ić d u ch o w n em u z a św ia d c z e nia stw ierdzającego brak p rz eszkód w yłąc zając y ch w ażne za w arc ie m a łż e ń stwa cyw ilnego, w ów czas duch o w n y m a przyjąć od stron ośw iad c zen ie co do
braku przeszkód w y łąc zając ych zawarcie m ałże ństw a w prawie polskim. Z po w od u braku z a św iad cz en ia k ierow nika u.s.c., w którym byłyby pełne dane personalne co do tożsam ości osób, duch o w n y m oże ustalić w szystkie te dane na p o dstaw ie d o k u m e n tó w tożsam ości n u pturientów i sporządzić zaśw iadcze nie o zaw arciu m ałże ń s tw a kanonicznego ze skutkam i cyw ilnym i.
U s ta w a nie stanow i norm y w kwestii, czy d u chow ny asystujący przy za w arciu m ałże ń stw a konk o rd a to w eg o w niebezpieczeństw ie śmierci m oże przy jąć o ś w iad c zen ie stron o n az w iskach m ałżonków i ich dzieci. Istnieje więc
luka w praw ie do ty czą cy m tej sprawy. N ależy sądzić, iż w takiej sytuacji d u c h o w n y m o że po słu ży ć się ana logią legis, czyli zastosow ać norm ę zawartą w art. 25 par. 2 k.r.o w wersji znow eliz o w an e j ustaw ą z dnia 24 lipca 1994 r., d o ty c z ą c ą ko m p eten c ji kierow nika u.s.c. D uchow ny m oże więc prz y jąć od stron ośw iad c zen ie rów nież w spraw ie n azw iska ich i ich dzieci, jeżeli
w danej sytuacji p rz em aw ia za tym ta sam a racja, tj, zaradzenie interesom n u p tu rien tó w i ich dzieci (np. potrzeba legitym acji potom stwa).
3. P O S T Ę P O W A N I E P O D C Z A S C E R E M O N I I Z A W A R C IA M A Ł Ż E Ń S T W A
O pisane wyżej form alności, p oprzedzające zaw arcie m ałżeństw a stanowią tylko g w a ra n c ję p re w e n c y jn ą w a żnego zaw arcia m ałżeństw a. Z aw arcie m ał że ństw a następuje w m o m en cie cele b ro w a n ia m ałżeństw a, tj. złożenia przez n u p tu rien tó w o ś w iad c zen ia swej woli w odpow iedniej formie. Oryginalność k o n k o rd a tu polskiego p o leg a na tym, że postan aw ia on, iż strony powinny w y ra zić d w a o ś w iad c zen ia woli w celu za w arcia m ałżeństw a kanonicznego ze s kutkam i cy w ilnym i, a mianowicie:
1) o św ia d c z e n ie woli co do zaw arcia m ałże ństw a kanonicznego, czyli zgodnie z p ra w em w e w n ę trz n y m K o ścioła katolickiego bądź zgodnie z pra w em w e w n ę trz n y m innych K ościołów i zw iązków w yznaniow ych, w yliczo n ych w ro z p o rz ą d z e n iu M inistra S praw W e w n ętrz n y ch i Adm inistracji;
2) o ś w iad c zen ia woli co do w y w a rcia skutków cyw ilnych. 3.1. Z ło że n ie o św ia d czeń w oli co do zaw a rcia m ałżeństw a
3.1.1. O św ia d czen ie w o li zaw arcia m a łżeń stw a w fo r m ie ka n o n iczn ej Z a w a rc ie m a łż e ń stw a k anonicz nego ze skutkam i cyw ilnym i następuje, gdy nupturienci w y ra ż ą zg o d n e o św iadc zenie w form ie kanonicznej. W tym sensie na m ocy art. 10 k o nkorda tu nastąpiła recepcja przepisów kościelnych doty c z ący c h fo rm y za w a rc ia m ałżeństw a. P oza re cep c ją p ozostają natom iast prze
pisy odnoszące się do przeszkód m ałże ń sk ic h i w ad zgody na zaw arcie m a ł żeństw a kanonicznego.
Należy zauważyć, iż K PK w y ró ż n ia d w ie form y za w ierania małżeństwa: zw yczajną i nadzwyczajną.
1) Form a zw yczajna polega na w y rażeniu przez nuptu rien tó w zgody na zawarcie m ałżeństw a w w arunkach z w y cza jn y c h wobec prz ed staw iciela K o ś cioła, jak o świadka urzędow ego, którym m o że być ord y n a riu sz lub proboszcz, bądź inny kapłan lub diakon przez nich d elegow any, oraz w obec dw óch św iadków zw ykłych (kan. 1108). Funkcję św iadka zw y k łe g o m oże pełnić zarówno m ężc zyzna jak i kobieta, zarów no osoba oc h rz c z o n a j a k i nie- ochrzczona, która w razie potrzeby m o że za św iadczyć o fakcie za w arcia m a ł żeństwa.
2) F orm a nadzw yczajna zaś p o lega na w y rażeniu zgody na za w arcie m a ł żeństw a przez nupturientów w n a d z w y cz ajn y ch o k o licznośc ia ch w o becności sam ych św iadków zw ykłych, a m ianow icie: gdy osoba kom p eten tn a do a s y s towania w charakterze św iadka urz ęd o w eg o jest nieo siąg a ln a lub nie m o żn a udać się do niej z pow odu pow ażnej niedogodności, a istnieje n ie b e z p ie c z e ń stwo śmierci lub roztropnie p rzew iduje się, że takie okoliczności b ę d ą trwały miesiąc czasu (kan. 1116). Z aw arc ie m ałże ń stw a w edług form y n ad z w y cz ajn ej m oże nastąpić tylko w w ym ien io n y ch w yżej w y jątkow yc h okolicznościach.
U staw odaw ca polski zajął w tej spraw ie stanow isko, iż p rz ed m io te m u z n a nia m ałżeństw a ze skutkami cyw ilnym i m o że być m ałże ń stw o za w arte w n ie bezpieczeństw ie śmierci, ale tylko w obecności d u c how nego. Isto tn ą racją, dla której ustaw a z 24 lipca 1998 r. zaw ęż a zakres form y n adz w ycz ajnej zaw arcia m ałżeństw a kanonicznego, jest dosto so w an ie p ra w a polskiego do p o stanow ień konwencji now ojorskiej, której art. 1 w yra źnie w ym aga, aby o św iadc zenia o zawarciu m ałżeństw a były składane przed w ła śc iw ą w ładzą. U s ta w o d a w c a polski stawia więc wym óg, aby m ałże ń s tw a ze skutkam i cyw iln y m i były zawierane wobec przedstaw iciela w łaśc iw eg o K o ścio ła lub innego zw iązku w yznaniow ego.
3.1.2. O św iadczenie w oli w yra żo n e zg o d n ie z p ra w em w ew nętrzn ym innego zw iązku w yzna niow ego
W celu rozszerzenia konkordatow ej zasady uzna nia skutków cyw ilnych m ałżeństw a kanonicznego na inne zw iązki w y z n an io w e - zgo d n ie z k o n sty tu cyjną zasadą rów noupraw nienia K ościo łó w i innych zw iązków w y z n a n io w y c h - do ustawy z dnia 26 lipca 1998 r. w pisan o term in „m ałżeństw o p o dlegające praw u w ew nętrznem u K ościoła albo innego zw iązku w y z n a n io w e g o ”.
„T erm in ten m a zasto so w an ie do m ałżeństw zaw artych w Kościołach i innych zw iązkach w y z n an io w y ch , m ających status prawny uregulow any w form ie ustaw y Z g o d n ie z art. 2 § 3 k.r.o. zastosow anie nowej regulacji, określonej w z n o w eliz o w an y c h przepisach k.r.o. i łączących się z nimi prze pisach p ra w a o a.s.c., zależy od tego, czy ustaw y, regulujące status prawny działających w Polsce K o ścio łó w i zw iązków w yznaniow ych, przew idują w y w o ła n ie przez m ałże ń stw o p odlegają ce praw u w e w nętrznem u danego K o ś cioła lub zw ią zk u w y z n a n io w e g o takich skutków , jak ie praw o polskie łączy z za w arc iem m ałże ń stw a przed kierow nikiem urzędu stanu cywilnego. W zw ią zk u z tym d o k onano n o w elizacji ustawy z dnia 17 m aja 1989 o sto sunku P ań s tw a do K ościoła K a tolickiego w R zeczypospolitej Polskiej (art. 15a) oraz innych ustaw indyw id u aln y ch dotyczących sytuacji praw nej innych K ościo łó w i zw ią zk ó w w yz n an io w y ch , których w ładze wyraziły za interesow a nie tak ą regulacją, oraz ustaw y o gw aran cja ch w olności sum ienia i wyznania. N a le ży sądzić, iż w m iarę ro z szerzania listy zw iązków w yznaniow ych o ure g ulow anej o d rę b n y m i ustaw a m i sytuacji praw nej nastąpi dalsze rozszerzenie zakresu z a sto so w an ia now ej regulacji bez konieczności zmiany przepisów k.r.o. oraz ustaw y o a.s.c.
W celu w y k o n a n ia p o w y ż sz e g o postan o w ien ia ustawy, M inister Spraw W e w n ę trz n y c h i A dm inistracji w ydał dnia 26 p aździernika 1998 r. ob w ie szc zenie (M .P. N r 40, poz. 554), w którym ogłosił w ykaz stanowisk w p o szc zeg ó ln y ch K ościołach, których z a jm ow a nie upow a żn ia do w ydania za ś w iad c zen ia stanow iąc ego podstaw ę do sporządzenia aktu m ałżeństw a za w ar tego w sposób o k re ślony w art. 1 § 2 i 3 k.r.o. Z a sa d ą uznania skutków c y w iln y ch objęte zostały - p o z a K ościołem K atolickim - rów nież m ałżeństw a zaw iera n e w następ u ją cy ch K ościołach i Z w iąz k ach w yznaniow ych: 1) Polski A uto k efaliczn y K ościół P raw o sła w n y , 2) K ościół Ew angelicko-A ugsburski, 3) K ościół E w a n g e lic k o -R e fo rm o w a n y , 4) K ościół E w angelicko-M etodystycz- ny, 5) K ościół C hrześcijan B aptystów , 6) K ościół A dw entystów D nia S ió d m e go, 7) K ościół Polskokatolicki; 8) K ościół S tarokatolicki M ariawitów , 9) Z w ią z e k G m in W y z n a n io w y c h Ż ydow skich, 10) Kościół Z ielo n o św iąt kowy.
3.2. O św ia d czen ie w o li co do w yw arcia sku tkó w cyw ilnych
D ru g im w a ru n k ie m u zn a n ia skutków cyw ilnych, jaki stawia art. 10, ust. 1, pkt 2, k o nkorda tu oraz art. 1 par. 2 ustawy z 24 lipca 1998 r., jest złożenie przez nu p tu rien tó w przy za w iera niu m ałżeństw a k anonicznego „zgodnego o ś w iad c zen ia woli doty czą ceg o w y w a rc ia takich sk u tk ó w ” . Art. 1, par. 2
k.r.o. stanowi: „M ałżeństw o zostaje rów nie ż zawarte, gdy m ę ż c z y z n a i k o b ie ta zaw ierający zw iązek m ałżeński podlegający praw u w e w n ę trz n e m u K ościoła albo innego zw iązku w yz naniow ego w obecności d u ch o w n eg o o ś w ia d c z ą wolę jednoczesnego zw arcia m ałżeństw a podlegającego praw u polsk iem u Taki w ym óg jest w yrazem troski K ościoła o dobro d u ch o w e tych w iernych, którzy znajdą się w szczególnej sytuacji, iż c h c ą zaw rzeć m ałże ń stw o k a n o niczne i nie są dotknięci p rz e sz k o d ą w y n ik ając ą z praw a kan o n icz n eg o , ale nie m o g ą zawrzeć m ałżeństw a cyw ilnego z pow o d u zaistnienia ja k ie jś p rz e sz kody natury pastoralnej.
W myśl art. 10 k o nkorda tu w arunkiem u zyskania skutków c y w iln y ch jest „zgodne ośw iadczenie woli o b o jg a ” za interesow anych m ałżonków . Nie w y starczy więc ośw iadczenie złożone tylko przez je d n e g o z nu p tu rien tó w naw et za w iedzą drugiego, bądź tylko za d o m y ś ln ą zgodą. W takiej sytuacji, w któ rej m ałżonkow ie nie złożą zgodnego o św iadc zenia aktu woli, iż c h c ą zawrzeć m ałżeństw o w form ie kanonicznej ze skutkam i cyw ilnym i, m ałże ń stw o ich nie będzie rodzić skutków cyw ilnych, ale tylko skutki kościelne.
O stateczną ra cją w p ro w ad ze n ia takiego w ym ogu jest p o sz a n o w a n ie takiej koncepcji św ieckości państw a, w której organy p aństw ow e z a c h o w u ją n eu tra l ną postaw ę wobec przekonań religijnych i ś w iatopoglądow yc h, a jed n o c z e ś n ie szanują praw o człow ieka do ich u ze w nętrz nia nia w życiu p u b liczn y m (por. art. 25, ust. 2 konstytucji RP). G w arancja, iż uzyskanie skutków cy w ilnych m ałżeństw a kanonicznego zależy od złożenia przez strony specjalnego oświadczenia, jak ie przew iduje art. 10 konkordatu, oznacza, że p ań s tw o nie narzuca nikom u ja k ie g o k o lw ie k w yz nania lub ideologii, ale szanuje ich praw o do sw obodnego w yboru form y za w arcia m ałżeństw a.
Osoby, które c h c ą zaw rzeć m ałżeństw o kanoniczne bez skutków c y w il nych, sam e staw iają się w niekorzystnej sytuacji. D latego K ościół katolicki dąży do tego, aby w szystkie m ałżeństw a kanonicz ne w y w ie rały skutki c y w il ne. W zw iązku z tym K onferencja E p iskopatu Polski w d niu 4 czerw ca
1998 r. postanowiła, iż:
- „W ierni K ościoła K atolickiego w P olsc e zaw ierający m ałże ń stw o k a n o niczne m ają o b ow iązek uzyskania dla niego skutków cy w ilnych, z a p e w n io nych w Konkordacie.
- Bez zgody O rdynariusza miejsca nie w olno zatem asy sto w a ć przy m a ł żeństwach nupturientów , którzy nie chcą, by ich m ałżeństw o w y w ie rało skutki w praw ie p o lsk im ” .
- O rdynariusz m iejsca m oże zezw olić na zaw arcie m ałże ń stw a bez sk u t ków cyw ilnych tylko w w y jątkow yc h p rz ypadkac h z w a żn y ch p o w o d ó w p a s toralnych (por. kan. 1071 par. 1, n. 2 KPK).
W sytuacji, w której osoby nie m o g ą zaw rzeć m ałżeństw a cyw ilnego z p o w o d u za istnienia przeszkody cyw ilnej, np. n ieukończenie 18 roku życia, du szp a ste rz nie m oże asystow ać przy zaw arciu przez nich m ałżeństw a k a n o nicznego, bez ze zw olenia o rdynariusza m iejsca (kan. 1071 § 1, n. 2). P robo szcz pow in ien „przedstaw ić spraw ę ordynariuszow i m iejsca, podając powody takiej d ec yzji n u pturientów , celem u zyskania stosownej zgody. Podobnie n ależ y postąpić, jeżeli narzeczeni przyrzekają, że skutki cyw ilne dla swojego m a łż e ń stw a kan o n icz n eg o c h c ą uzyskać przed kierow nikiem urzędu stanu c y w iln eg o dopiero po zaw arciu m ałże ń stw a w K o ście le” (nr 6 instrukcji).
3.3. M o m e n t zło żen ia ośw ia d czen ia w oli
W p ra k ty c e p ow staje k w e stia m om entu, w jakim osoby zawierające m ał że ń stw o k o n k o rd a to w e m ają złożyć o św iadczenie w sprawie uzyskania skut ków cyw iln y ch , tzn.: czy przed c e re m o n ią ślubną, czy bezpośrednio po niej? W o d p o w ie d z i na to p y tanie art. 1 § 2. ustaw y stanowi: „M ałżeństw o zostaje [...] zaw arte, gdy m ęż c z y z n a i k o bieta zaw ierający zw iązek małżeński p odle gający p ra w u w e w n ętrzn e m u K o ścioła albo innego zw iązku wyznaniow ego w o b ec n o ś ci d u ch o w n eg o o ś w ia d c z ą w olę jedn o cz esn eg o zawarcia m ałże ń stw a p o d le g a ją c e g o p ra w u polskiem u [...]” .
Z tego w ynika, iż o św iadc zenie nupturientów w spraw ie uzyskania skut ków c y w iln y c h m a być złożone w m o m en cie sporządzania aktu zawarcia m a łż e ń stw a k anonicznego. Instrukcja K onferencji Episkopatu Polski z 22 p a ź d ziern ik a 1998 r. dokładnie poucza, iż nupturienci m ają swoje o św iadcze nie w y ra zić bezpo śred n io przed ce le brac ją m ałżeństw a wobec świadków i w o b ec n o ści d u c h o w n e g o oraz potw ierdzić je podpisem ( Nr 19).
3.4. P isem n a fo r m a o św ia d c zen ia w oli co do uzyskania skutkó w cyw ilnych U s ta w a z 2 4 lipca 1998 r. staw ia w ym óg, aby ośw iadczenie woli nuptu rientów w celu uzy sk a n ia skutków cy w ilnych zostało sporządzone w formie d o k u m en tu . O ś w iad c zen ie to p o w in n o być złożone na piśm ie i potw ierdzone p o d p isam i o b o jg a m ałżonków , d u ch o w n eg o i dwóch pełnoletnich świadków zw y k ły c h (art. 8 § 2).
In s tru k c ja K onfe renc ji E p iskopatu Polski z 22 października (nr 19) n ak a zu je, aby o ś w iad c zen ie to zostało przez nupturientów w yrażone w obecności św iad k ó w i w obec ducho w n eg o , który będzie asystow ał przy zawieraniu m ałże ń stw a. O św iad c zen ie to m a być sporządzone na form ularzu „Z aśw iad cz en ia o zaw arc iu m a łż e ń stw a ”, który p o d p isu ją nupturienci, świadkowie i k ap łan asystujący przy zaw ieraniu m ałżeństw a, na w szystkich trzech eg z em
plarzach. Przy tym d uchow ny m a złożyć swój podpis dopiero po zaw arciu m ałżeństw a konkordatow ego. Instrukcja nakazuje, aby ośw iad c zen ie było składane tylko przez nupturientów , którzy chcą, aby ich m ałże ń stw o w yw arło skutki cywilne. Stawianie w ym ogu, aby o św iad c zen ie składali rów nie ż nuptu- rienci, którzy nie chcą, aby ich m ałże ń stw o w yw ierało skutki cyw ilne, byłoby całkow icie zbędne.
4. TRZECIA FAZA PROCEDURY - WPIS DO AKT STANU CYW ILNEGO
Trzecia faza p o stępow ania o bejm uje czynności, jakich należy dokonać w celu spełnienia ostatniego w arunku uzyska nia skutków cyw iln y ch m ałżeństw a kanonicznego, to jest w pisu do re jestru a.s.c., n a podstaw ie przedłożonego z a w i a d o m i e n i a przek az an eg o w term inie pięciu dni od zawarcia m ałżeństw a; term in ten uleg a przedłużeniu, jeżeli nie został dotrzym any z pow odu siły w yższej, do czasu ustania tej p rzyczyny (art. 10, ust. 1 pkt 3 konkordatu).
4.1. O bow iązki duchow nego
D uchow ny m a sporządzić zaśw iad cz en ie w spraw ie dok o n an ia w pisu do rejestru cyw ilnego. Z aśw iadczenie to m a być sporz ądzone przez d uchow nego, w obecności którego został zaw arty zw iązek m ałżeński p odlegają cy praw u w ew nętrznem u Kościoła lub innego zw iązku w y z n a n io w e g o (art. 8 § 2-3 k.r.o.).
- „Z aśw iadczenie to m a być sporz ądzone na piśm ie i p o d p isan e przez duchow nego, m ałżonków i d w óch pełnoletnich św iad k ó w o b ec n y ch przy złożeniu tych ośw iadczeń (§ 2).
- „Zaświadczenie, o którym m ow a w par. 2, wraz z za św iadcz eniem s p o rządzonym przez kierow nika urzędu stanu cy w ilnego na podstaw ie art. 4, par. 1, duchow ny p rzekazuje do urzędu stanu cy w ilnego [...]” (§ 3).
W ym ogi te są k o n sek w e n cją przyjętej w praw ie polskim zasady, iż stan cywilny stwierdza się w yłącznie na p o dstaw ie aktów sporz ądzonyc h w u rz ę dach stanu cywilnego. Z aśw ia d cze n ie sporządzone przez d u ch o w n eg o trak to wane jest więc analogicznie, ja k za św iadcz enie sp o rz ąd zo n e w urz ęd ac h stanu cywilnego.
M inister Spraw W ew n ętrz n y ch i A dm inistracji w obw iesz cze n iu z dnia 4 listopada 1998 r. (M.P. 1998, n r 40, poz. 554) zam ieścił „ W y k az stanow isk, których zajm ow anie upow a żn ia do sporz ądze nia zaśw iad cz en ia stanow iącego
p odstaw ę sporz ądze nia aktu m ałże ń stw a zaw artego w sposób określony w art. 1 par. 2 i 3 K o d e k su rodzinnego i opiekuńczego. Stanow iska te w p o szczególnych K ościołac h są następujące: 1) w K ościele Katolickim: ordyna riusz miejsca, proboszcz, a d m inistrator parafii, w ikariusz w zastępstw ie pro boszcza, d uchow ny w zastępstw ie proboszcza; 2) w Polskim Autokefalicznym K ościele Praw osław nym : biskup, proboszcz, w ikariusz z upow ażnienia pro boszcza; 3) w K oście le E w angelicko-A ugsburskim : biskup, proboszcz, adm i nistrator, w ikariusz; 4) w K oście le E w angelicko-R eform ow anym : wszyscy o rdyn o w a n i duchow ni; 5) w K oście le Ew angelicko-M etodystycznym : pastor parafii; 6) w K ościele C hrześcijan Baptystów: prezbiter, kaznodzieja; 7) w K ościele A d w e n ty stó w D nia Siódmego: duchow ni starsi; 8) w Kościele Polsko-K atolickim : proboszcz, adm inistrator parafii; 9) w Zw iązku Gmin W y z n an io w y ch Żydow skich: rabin, podrabin; 10) w Kościele Starokatolickim M ariaw itów : biskup naczelny, ordynariusz, biskup, proboszcz, adm inistrator parafii; 11) w K oście le Z ielonośw iątkow ym : prezbiter.
Z aś w ia d cze n ie to m a być sporządzone na odpow iednim form ularzu, które go w z ó r zam ie szcz o n y został w rozporządzeniu M inistra Spraw W ew n ętrz nych i A d m inistracji z dnia 26 października 1998 r. „w spraw ie szczegóło w ych zasad sporz ądza nia aktów stanu cyw ilnego, sposobu prow adzenia ksiąg stanu cy w ilnego, ich kontroli, prz e c h o w y w a n ia i zabezpieczenia oraz wzorów aktów stanu cyw iln eg o , ich odpisów , zaśw iadczeń i p ro to k o łó w ” (Dz.U. 1998, n r 136, poz. 884).
4.1.1. O b o w ią zki d u ch o w n eg o w sytu a cji zw ycza jn ej
Na d u ch o w n eg o , który asystuje przy zaw arciu m ałżeństw a w sytuacji zw y czajnej (w edług form y zw yczajnej), Konferencja Episkopatu Polski nakłada różne o b o w iąz k i w zależności od tego: czy duchow ny asystuje przy zawarciu m ałże ń stw a kan o n icz n eg o na m ocy uprawnień w ynikających z urzędu czy na p o dstaw ie delegacji, czy na p o d staw ie licencji.
1) D u c h o w n y asystujący przy zaw arciu m ałże ństw a kanonicznego na mocy u p ra w nień w yn ik ając y ch z urzędu (proboszcz, adm inistrator parafii, wikariusz parafii) w z glę dem sw oich parafian osobiście sporządza zaśw iadczenie i prze kazuje je kiero w n ik o w i u.s.c.
2) D u c h o w n y asystuje przy zaw ieraniu m ałżeństw a na podstaw ie delegacji, po w ypełnieniu form alności, o których m ow a w n. 18 niniejszej instrukcji, m a o b o w iąz ek n iezw ło c zn eg o przek az an ia trzech egzem plarzy „Zaśw iadczenia o zaw arciu m a łż e ń s tw a ” p ro b o sz czo w i parafii, od którego otrzym ał delegację, który po ich pod p isan iu p rz ek aż e je d e n egzem plarz m ałżonkom (bezpośrednio
lub p o c z tą poleconą), drugi do urzędu stanu cy w ilnego, w łaśc iw eg o ze w z g lę du na m iejsce zawarcia m ałżeństw a, a trzeci z a c h o w a w aktach parafii, celem d o konania wpisu w księgach parafialnych.
3) D uchow ny, który asystuje przy zaw ieraniu m ałże ństw a na podstaw ie licencji, zobow iązany je st do sporządzenia zaśw iad cz en ia o zaw arciu m a łż e ń stwa kanonicznego i do przesłania go w łaśc iw em u kierow nikow i u.s.c.
4.1.2. O bow iązki d uchow nego w n ieb ezp ie czeń stw ie śm ierci
D uchow ny, obecny przy zaw arciu m ałże ństw a kon k o rd a to w eg o w n i e b e z p ieczeństw ie śmierci, pow inien sporządzić „Z a św iadczenie o zaw arciu m a łż e ń stw a”, przy czym pow inien zaznaczyć, że m ałżeństw o zostało za w arte zgodnie z art. 9 par. 2 K odeksu rodzinnego i o p iekuńczego.
Jeżeli przy zaw ieraniu m ałżeństw a był obecny d u chow ny, o którym m ów i kan. 1116 par. 2 K P K i kan. 832 par. 2 K K K W , po im ieniu i nazw isk u d u chow nego, zamiast stanow iska podaje się formułę: d uchow ny w zastępstw ie proboszcza, obecny przy m ałżeństw ie zaw artym w nieb ez p iecz eń stw ie ś m ie r ci (nr 26). D uchow ny obecny przy zaw arciu m ałże ń stw a kan o n icz n eg o w niebezpieczeństw ie śmierci pow inien zaw iadom ić k iero w n ik a u.s.c.
4.2. K om p eten cje w łaściw ego kierow nika u.s.c.
O rganem kom petentnym do sporządzenia aktu za w arcia m ałże ń stw a k o n k ordatow ego jest w łaściw y kierow nik u.s.c. Jest nim kiero w n ik u.s.c. m ie js c o wości, na której terenie d o k onano aktu za w arcia m ałże ństw a k a n o n icz n eg o (art. 12 ust. 3 ustawy o a.s.c. z 2 4 lipca 1998).
Z aśw iadczenie stw ierdzające zaw arcie m ałże ń stw a k anonicznego, s p o rz ą dzone w sposób określony przez M inistra S praw W ew n ętrz n y ch i A d m in is tr a cji, ma być przesłane do k ierow nika u.s.c. w łaśc iw eg o ze w zględu na m iejsce zaw arcia m ałżeństw a kanonicznego.
R egulacja pow yższa jest zgodna z k a rd y n aln ą z a sa d ą o aktach stanu c y w il nego, w myśl której o w łaściw ości urzędu m ając ego za rejestrow ać zdarzenie z dziedziny stanu cyw ilnego decyduje m iejsce tego zd a rze n ia (u bi fa c tu s , ibi actus). T ak a regulacja u m ożliw ia szybkie i łatw e prz ekaz anie prz ez urząd parafialny Kościoła katolickiego lub odpow iedni urząd innego zw iązku w y z naniow ego do w łaściw ego k ierow nika urzędu stanu cyw ilnego d o k u m e n tó w stanow iących podstaw ę s p orządzenia aktu m ałże ń stw a cy w ilnego zaw artego w sposób określony w art. 2 k.r.o.
4.3. T erm in za w ia d o m ien ia o za w a rciu m ałżeń stw a kano niczneg o
K onkorda t w art. 10, ust. 1, pkt 3, stanowi, iż wniosek zawiadamiający o zaw arciu m ałżeństw a m a być przekazany do urzędu stanu cyw ilnego w ter m inie p ię c iu dn i od dnia zawarcia m ałżeństw a kanonicznego. U staw a z 24 lip- ca 1998 naz y w a ten w niosek zaw iadom ieniem (art. 8 § 3 k.r.o. w wersji zno w elizow anej ustaw ą z 24 lipca 1998 r).
T e rm in pięciu dni je s t term inem zaw itym , którego sam ow olnie nie m ożna przedłużać. D la ślubów zaw artych w sobotę termin zaw iadom ienia upływa więc w czw arte k następnego tygodnia, dla ślubów zaw artych w niedzielę - w piątek. G d y b y ostatni dzień term inu przypadł w dniu ustaw ow o wolnym od pracy - ostatnim dniem zaw iad o m ien ia jest najbliższy dzień roboczy. W sytuacji n ad z w y cz ajn ej bieg term inu ulega przedłużeniu na czas trwania prz eszkody, zw anej „siłą w y ż sz ą ” (art. 10, ust. 1, pkt 3 konkordatu; art. 8 § 3 k.r.o).
W świetle k.c. pod pojęciem „siła w y ż sz a ” należy rozum ieć zdarzenie, którego nie m ożna było przew idzieć i którem u nie m ożna było się oprzeć. Przez term in „siła w y ż sz a ” należy zatem rozum ieć pow ażną przyczynę un ie m o ż liw ia ją c ą przesłanie takiego zaw iadom ienia. Jako siłę w yż sz ą można zakw alifik o w ać śm ierć lub c ię ż k ą c h o ro b ę duchow nego, odpow iedzialnego za nie p rz e k a z a n ie takiego z a w iad o m ien ia w określonym czasie. W razie zaistnie nia takiej p rzyczyny term in ten pod leg a przedłużeniu do czasu jej ustania. W razie prz e k a z a n ia zaśw iad cz en ia o zaw arciu m ałżeństw a kanonicznego w term inie d łu ższy m od pięciu dni z pow odu zaistnienia siły w yższej, kie ro w n ik u.s.c. m o że prz ep ro w a d zić postęp o w a n ie w yjaśniające, czy podana p rz y c z y n a spełnia z n a m io n a siły w yższej uzasadniającej zaw ieszenie tego term inu (art. 22 p ra w o o a.s.c.).
K iero w n ik u.s.c. m a p ra w o o dm ów ić wpisu do rejestru m ałżeństw cyw il nych, jeże li za w ia d o m ie n ie nadeszło po tym terminie. Z n o w e liz ow any art. 2 k.r.o. p ostanaw ia , że sp orządzenie aktu zaw arcia m ałżeństw a, m im o niezacho w a nia prz ep isan y ch ustaw o w o w arunków , czyli po upływie legalnego terminu, m oże być zaskarżone do sądu przez każdego, kto ma w tym interes prawny. T ytuł takiej skargi ok re śla ustaw a ja k o u s t a l e n i e n i e i s t n i e n i a m a ł ż e ń s t w a . S kargę o o rz ecz enie nieistnienia m ałżeństw a na leży odróżnić od skargi o u n iew ażnienie m ałżeństw a.
4.4. T erm in sp o rzą d zen ia aktu m a łżeń stw a cyw ilnego
K iero w n ik u.s.c. m a o bow iązek sporządzić akt zaw arcia m ałżeństw a n ie zw łocznie, nie p ó źniej niż w następnym dniu roboczym po dniu, w którym
do urzędu stanu cyw ilnego nadeszły dokum enty określone w ust. 1. Jako datę zawarcia m ałżeństw a w pisuje się datę złożenia o św iadc zeń przew id zian y c h w art. 1 § 2 Kodeksu rodzinnego i o piekuńczego (art. 61 a ust. 2).
Po sporządzeniu aktu przekazane dokum enty w łącza się do akt z biorow ych rejestracji stanu cyw ilnego (ust. 3).
Jeżeli zaświadczenie, o którym m o w a w ust. 1, prz ek az an e do urzędu stanu cyw ilnego przez nadanie jak o p rz esyłka p olecona w polskim urzędzie p o c z to wym zostało utracone przed dotarciem do urzędu stanu cyw ilnego, kierow nik tego urzędu, na w niosek osoby zainteresow anej, zw róci się do d u ch o w n eg o 0 potw ierdzanie treści utraconego za św iadcz enia oraz d o s tarczenie dow o d u nadania przesyłki. Na tej podstaw ie kierow nik urzędu stanu cy w ilnego sp o rz ą dzi akt m ałżeństw a, jeżeli stwierdzi, że zachow any został termin, o którym m owa w art. 8 §3 K odeksu rodzinnego i o piekuńcz ego (ust. 4).
K ierow nik urzędu stanu cyw ilnego o d m aw ia s porządzenia aktu m ałżeństw a, jeżeli dokum ent, o którym m ow a w ust. 1, przekazano do urzędu stanu c y w il nego po upływie term inu określonego w art. 8 § 3 K ode ksu ro dz inne go 1 opiekuńczego (ust. 5).
4.5. In fo rm a cje w zaw iadom ieniu
W dokum encie zaw iadam iającym urząd stanu cyw ilnego o zaw arciu m a ł żeństw a wobec duchow nego w celu doko n an ia wpisu do rejestru m ałżeństw przez kierow nika urzędu stanu cyw ilnego, duch o w n y ma stw ierdzić, iż w jego obecności nupturienci złożyli:
1) ośw iadczenia woli dotyczące za w arcia zw iązku m ałżeńskiego p o d le g a ją cego prawu w e w nętrznem u Kościoła;
2) ośw iadczenia woli w yw arcia skutków cyw ilnych zaw iera n eg o m a łż e ń stwa.
Z aśw iadczenie o tym fakcie wraz z treścią o św iadczeń, ja k ie nupturienci złożyli wobec kierow nika u.s.c. o braku przeszkód do za w arc ia m ałże ń stw a (art. 8 §1-2 ) i co do nazw iska stron i ich dzieci.
R ozporządzenie M inistra Spraw W e w n ętrz n y ch i A dm inistracji z dn ia 26 października 1998 r. w art. 18 pkt 3 w tej spraw ie zaleca: „Z a św iadczenie stanowiące podstaw ę sporządzenia aktu m ałże ństw a d u ch o w n y sporządza w trzech egzem plarzach, z których jed en przezn a czo n y je s t dla kiero w n ik a urzędu stanu cyw ilnego sporządzającego akt m ałżeństw a, drugi - dla m a łż o n ków, a trzeci pozostaw ia się w aktach jednostki o rg anizacyjnej K ościoła lub związku w yznaniow ego, w której zaw arto m a łż e ń s tw o ” .
N iezw łocznie po złożeniu tych ośw iadczeń duchow ny asystujący przy zaw ieraniu m ałże ń stw a sp orządza więc zaśw iadczenie potw ierdzające ten fakt. Z a św ia d c z e n ie to w inno być sporządzone na form ularzu określonym przez M inistra S praw W e w n ę trz n y c h i A dm inistracji. P o dpisują je: nupturienci, dw aj pełnoletni św iad k o w ie i asystujący duchow ny (art. 8 par. 2 k.r.o.). Z a św iadczenie to, jeśli chodzi o m ałżeństw o zaw arte w K ościele katolickim, zaw sze pow inno być podpisane także przez proboszcza, adm inistratora lub w ikariusz a parafii, na terenie której zostało zaw arte m ałżeństw o (niezależnie od fa k tycznego m iejsca cerem onii ślubnej (kościół parafialny czy kościół rektoralny, zakonny, kaplica) oraz opatrzone ok rą g łą pieczęcią parafialną.
Z aw ia d o m ie n ie to m a być na form ularzu, który nupturienci dostarczyli z u.s.c. Inform acje te obejm ują:
- naz w isk a i im iona osób zaw ierających małżeństw o, ich n azw iska rodo we, stan cyw ilny, m iejsce i datę urodzenia oraz miejsce zam ieszkania, miejsce i d atę za w arcia m ałżeństw a;
- naz w isk a i im iona oraz naz w isk a rodow e rodziców każdej z dw ojga osób zaw ierających m ałżeństw o:
- na z w isk a i im iona św iadków ;
- nazw isko, które b ę d ą nosić dzieci pochodzące z m ałżeństw a, wpisuje się na podstaw ie pisem nych o św iadc zeń złożonych przed kierow nikiem u.s.c. i w pisanyc h do w y d a n eg o prz ez niego zaświadczenia.
4.6. Sposób za w ia d o m ie n ia
Z aw ia d o m ie n ie to m oże być przekazane przez posłańca lub d ro g ą p ocz to wą. Jeżeli d uchow ny w ybra ł tę d ru g ą drogę, to zaw iadom ienie pow inno być n ada ne w form ie przesyłki poleconej (art. 8 § 3 k.r.o. w wersji wpisanej do ustaw y z 24 lipca 1998). N iez achow anie term inu pięciodniow ego skutkuje tym, iż nie m oże być s porządzony akt m ałżeństw a w księgach u.s.c. i w takim w y pa dku spra w a m o że trafić do sądu cywilnego.
4.7. K o n tro la są d o w a o dm ow y w pisu do a kt stanu cyw ilnego
U staw a z 24 lipca 1998 r. g w arantuje s ądow ą kontrolę decyzji adm inistra cyjnej k ierow nika u.s.c. zw ią zan y c h z zaw arciem m ałżeństw a, w tym decyzji zw ią zan y c h z zaw arciem m ałże ń stw a kanonicznego ze skutkam i cywilnymi. Art. 7a, pkt 2 ustaw y o a.s.c. w brzm ieniu znow elizow anym ustaw ą z 24 lipca 1998 r. w tej spraw ie stanowi: „O soba zainteresow ana w terminie 14 dni od dnia d o ręczenia jej p is m a kierow nikow i urzędu stanu cyw ilnego może w ystąpić z w nioskiem do sądu rejonow ego w łaściw ego ze w zględu na sie
dzibę urzędu stanu cyw ilnego o rozstrzygnięcie, czy okoliczności p rz e d s ta w io ne przez kierow nika urzędu stanu cyw ilnego uza sad n iają o d m o w ę d o konania czynności. P raw om ocne p o stanow ienie sądu w iąże k iero w n ik a urzędu stanu cyw iln eg o ” .
D ecyzja kierow nika u.s.c. o o dm ow ie s porządzenia aktu m a łż e ń stw a z p o wodu niespełnienia jednej z prz esłan ek p rz ew idzianyc h w art. 10, ust. 1, pkt 1-3, a zw łaszcza z pow odu nied o trz y m a n ia p ię ciodniow e go term inu p rz e w idzianego na pow iadom ienie w celu dok o n an ia w pisu p o d leg a zatem za s k a r żeniu w trybie zw ykłego zaskarżania decyzji adm inistracyjnych.
4.8. W alor p ra w n y w pisu m a łżeń stw a ko n k o rd a to w eg o do a kt sta nu c y w ilnego
W zw iązku z realizacją art. 10 k o nkorda tu w polskim po rz ąd k u pra w n y m powstaje kwestia, jaki jest w alor praw ny w pisu m ałże ństw a k o n k o rd a to w eg o do rejestru cyw ilnego, sporządzony przez kiero w n ik a u.s.c. na podstaw ie zaśw iadczenia o zaw arciu m ałże ństw a k anonicz nego n ad e sła n eg o p rz ez d u chownego.
W celu w yjaśnienia tej kw estii w procesie p o w staw a n ia m a łż e ń stw a k o n kordatow ego należy wyróżnić d w a elementy:
1) szc zególną czynność praw ną, k tóra dok o n u je się w m o m e n c ie zgodnego ośw iadczenia przez nupturientów swej woli zaw arcia m a łż e ń stw a k a n o n ic z n e go ze skutkam i cywilnymi;
2) akt adm inistracyjny, jak im jest akt woli k ierow nika u.s.c., ja k o p rz e d stawiciela władzy państw ow ej, w m o m e n c ie sporządzenia w pisu tej czynności do rejestru cyw ilnego.
Art. 10, ust. 1 konkordatu stanowi, że m ałżeństw o k o n k o rd a to w e istnieje „od chwili zaw arcia m ałżeństw a k a n o n ic z n e g o ” , jeśli z o sta n ą spełn io n e trzy warunki, z których ostatnim jest doko n an ie w pisu do akt stanu cyw iln eg o na podstaw ie przedstaw ionego wniosku. Z tego wynika, że elem e nte m k o n sty tu tywnym m ałżeństw a cyw ilnego zaw artego w trybie k o n k o rd a to w y m są zgodne ośw iadczenia stron co do za w arcia m ałże ń stw a kan o n icz n eg o ze skutkam i cyw ilnym i. J ednak z woli ustaw odaw cy o św iadc zenia te pełny w a lo r u z y sk u ją dopiero z ch w ilą spełnienia się ostatniego, czyli wpisu do akt stanu c y w il nego.
Posługując się argum entem a contrario należy sądzić, iż w sytuacji, w której w term inie ustaw ow ym nie sp orządzono aktu m ałże ń stw a w u.s.c., m ałżeństw o konkordatow e należy traktow ać ja k o nieistniejące. S k u te k praw ny ośw iadczenia przez nupturientów woli za w arcia m ałżeństw a, jak i zaistniał
w m o m e n c ie złożenia przez nich swych ośw iadczeń woli, przestaje więc istnieć z pow o d u niespełnienia ostatniego z tych w arunków , jakim jest wpis do akt stanu cyw ilnego. Z takiej konstrukcji norm y wynika, iż niesporządze- nie aktu za w arc ia m ałże ń s tw a w określonym term inie jest w arunkiem uni cestw ia jący m (con d itio d isso lu tiva ) m ałżeństw o w porządku państwowym . D o p iero wpis zaw artego m ałże ń stw a k o n korda tow ego do akt stanu cywilnego n ad a je m u pełny w a lo r prawny.
TH E PR O C ED U RE O F R EC O G N IZIN G THE C IV IL CO N SEQU EN CES OF A C A N O N IC A L M A RRIA G E IN TH E PO LISH LAW
S u m m a r y
As result o f conclusion o f a concordat betw een the A postolic See and Poland, the institu tion o f “canonical m arriage w ith civil consequences” , called a concordat m arriage, has been introduced into the Polish law system . The considerations contained in the present paper are concerned w ith an analysis o f legal acts and actions that should be taken by "the priest o f the C atholic C hurch or another religious association” - recognized by the law - and the head of the registry w hen such a m arriage is contracted, according to the requirem ents established in art. 10 o f the concordat and the law o f July 24, 1998 about changing the laws: Family and T u telar C ode, the relations betw een the C atholic C hurch and the State, and some other ones. The author distinguishes three stages in the procedure:
1) the stage preceeding contraction of m arriage; 2) the stage o f celebrating m arriage;
3) the stage follow ing contraction o f m arriage.
