Wybrane uwarunkowania przyrodnicze projektu
zagospodarowania dawnej kopalni srebra Amalie
w Srebrnej Górze
Malwina Kobylańska1), Krzysztof Chudy1), Jan Duerschlag2) 1)
KGHM CUPRUM sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe, Wrocław, mkobylanska@cuprum.wroc.pl, kchudy@cuprum.wroc.pl
2)
Eskade-System, Rybnik, eskade@eskade.pl
Streszczenie
W artykule przedstawiono historię odkrycia wyrobisk dawnej kopalni srebra Amalie w Srebrnej Górze. Właściciele terenu, na którym znajduje się obiekt, mają dalekosiężne plany zagospo-darowania terenu, w celu przybliżenia odwiedzającym sposobu funkcjonowania takiej kopalni oraz związanych z nią innych historycznych obiektów przemysłowych. Na potrzeby tych prac przeprowadzono kwerendę materiałów geologicznych oraz wykonano terenowe badania hydrogeologiczne, aby ocenić możliwość udostępnienia wyrobisk kopalni turystom. Wyniki przeprowadzonych prac wskazują, że mamy do czynienia z lokalnym systemem wodono-śnym, którego wodonoścem są gnejsy oraz kataklazyty licznie zuskokowane tektonicznie. Są to wody typowe dla takich systemów, w których znaczącą rolę odgrywają jony Ca2+ i HCO3-. Słowa kluczowe: kopalnia srebra, Amalie, Srebrna Góra, hydrogeologia, wody
powierzch-niowe i podziemne
Selected natural conditions of the project concerning the
development of the former silver mine Amalie in Srebrna Góra
AbstractThe article presents the history of the discovery of former silver mine Amalie in Srebrna Góra. The owners of the land on which the facility is located, have a far-reaching plans for land development in order to familiarize visitors with the way of functioning of the mine and related other historical industrial facilities. For the purpose of this activities the geological query and hydrogeological fieldworks were carried to assess the possibility of access for tourists to the mine excavations. The results of conducted works indicate that we are dealing with local aquifer system, whose water-bearing formation consists of gneiss and cataclasite, often tectonically faulted. These waters are specific to the systems in which Ca2+ and HCO3
-ions are playing a vital role.
Key words: silver mine, Amalie, Srebrna Góra, hydrogeology, surface and underground water
Wstęp
Odkrycie dawnej kopalni srebra i ołowiu w Srebrnej Górze (gmina Stoszowice, po-wiat ząbkowicki, woj. dolnośląskie) 13 listopada 2015 r. było dużym wydarzeniem medialnym, jak i przyczynkiem do szeregu wstępnych badań tego ciekawego obiektu,
dokonanych m.in. przez zespół badaczy dolnośląskich obiektów pogórniczych. Ze-społem kierował p. Jan Duerschlag, właściciel terenu, na którym dokonano odkrycia, miłośnik ziemi srebrnogórskiej i zabytków techniki. Historyczna kopalnia Amalie została odkryta około 150 m na NE od Przełęczy Srebrnej, w górnej części Srebrnej Góry, przy ul. Wąskiej (rys. 1). Od momentu odkrycia w obiekcie przeprowadzono m.in. wstępne prace rozpoznawcze, badania geologiczne, wstępne badania dendro-chronologiczne i mikromykologiczne [6]. Badania hydrogeologiczne przeprowadzili w obiekcie 6 maja 2016 r. pracownicy Zakładu Geologii KGHM CUPRUM sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe, a ich wyniki są przedmiotem niniejszego artykułu.
Rys. 1. Lokalizacja kopalni Amalie w Srebrnej Górze (na podst. https://www.google.pl/maps)
1. Charakterystyka odkrytego obiektu 1.1. Historia kopalni i odkrycie obiektu
Poszukiwania obiektu rozpoczęły się w 2009 r. i przebiegały w kilku etapach. Roz-poczęły się od kwerend archiwalnych, w tym analiz map z połowy XIX wieku (sygn. OBB III 4730, OBB III 4658), znalezionych w Archiwum Państwowym w Katowicach (rys. 2). W wyborze miejsca rozpoczęcia prac eksploracyjnych zasadniczą rolę ode-grały pomiary geodezyjne i wyznaczenie dokładnego miejsca poszukiwań (utrudnie-niem były rozbieżności danych w materiałach kartograficznych). Wszystkie prowa-dzone prace przebiegały pod nadzorem archeologicznym oraz konserwatorskim.
Kopalnia Amalie
Rys. 2. Fragment mapy z 1858 roku z uproszczonym planem kopalni (Archiwum Państwowe w Katowicach)
Prace ziemne prowadzono z przerwami do roku 2014. Odkrycia obiektu w listopadzie 2015 r. dokonano niespodziewanie. W pierwszej kolejności przewie-trzono kopalnię, wstępnie ją zinwentaryzowano oraz zabezpieczono. W wyrobiskach odnaleziono szereg drobnych, ale cennych artefaktów, m.in.: elementy skórzane, stalowy klin, naczynia szklane i emaliowane.
Dużym wyzwaniem okazało się historyczne rozpoznanie obiektu. W dokumen-tach źródłowych istnieje szereg rozbieżności co do lokalizacji i nazewnictwa kopalń srebra i ołowiu w Srebrnej Górze oraz ich wyrobisk. W połowie XVI w. takich kopalń było tu 12 [5]. Dokumenty kartograficzne dotyczące kopalń Xaver i Friedrich Wilhelm z 1858 r. wskazują na istnienie w miejscu odkrycia sztolni historycznej kopalni (rys. 2). Po analizie zachowanych dokumentów, drogą eliminacji kopalń działających na terenie Srebrnej Góry do XX w., ustalono, że odkryty obiekt to kopalnia Amalie, pro-wadząca w okresie XVI-XVIII w. wydobycie srebra i ołowiu [5]. Potwierdza to Karta Ewidencji Stanowiska Archeologicznego z 1984 r. Według dokumentacji Wojewódz-kiego rzędu Ochrony Zabytków obiekt ten (stanowisko Srebrna Góra 3) od 15 lutego 1971 r. wpisany jest do rejestru zabytków (nr rejestru 536/Arch/71/82).
Wstępne badania, w tym dendrochronologiczne, pozwalają datować odkryte wy-robiska najpóźniej na XVIII w. [4], zachowane materiały źródłowe i szereg przesła-nek wskazują jednak na XVI-wieczny rodowód odkrytej kopalni. Warto dodać, że w związku z turystycznym zainteresowaniem twierdzą fryderycjańską w sąsiedztwie kopalni (rys. 1) już na początku XX w. powstał plan udostępnienia obiektu dla zwie-dzających, lecz nie został on ostatecznie zrealizowany. Główna sztolnia odkrytego obiektu i inne części kopalni noszą ślady ręcznego urabiania za pomocą perlika
i żelazka, co może potwierdzać datowanie części wyrobisk na wiek XVI w. Na naj-niższym dostępnym poziomie kopalni w wyrobisku chodnikowym doskonale zacho-wał się przodek, w którym ślady ręcznego urabiania skał są szczególnie widoczne. W centralnej części czoła tego przodka widoczny jest bardzo dobrze zachowany włom, potwierdzający wysoki poziom umiejętności posługiwania się tymi narzędzia-mi przez ówczesnych górników (rys. 3).
Inne ślady wskazują na prowadzenie prac eksploatacyjnych w obiekcie również za pomocą materiałów wybuchowych, co potwierdza, że kopalnia funkcjonowała w różnych okresach. Z tego powodu różne więc może być nazewnictwo badanego obiektu w materiałach archiwalnych.
Rys. 3. Ślady ręcznego urabiania z użyciem perlika i żelazka wraz z charakterystycznym włomem w jednym z wyrobisk kopalni (fot. M. Kobylańska)
1.2. Układ wyrobisk
Wyrobiska kopalni zostały wstępnie rozpoznane na dwóch poziomach. Poziom gór-ny – dużo bardziej rozległy – tworzy sztolnia z szeregiem chodników od niej odcho-dzących, komora w części północnej z zalanym szybikiem i prawdopodobnie zasy-panym drugim szybikiem na końcu najdłuższego chodnika, biegnącego w kierunku południowo-wschodnim (rys. 4).
Rys. 4. Plan wyrobisk kopalni w Srebrnej Górze (pomiary: S. Kostka, M. Jóźków, oprac. S. Kostka, grudzień 2015), publikowany w: [6]
Na poziom dolny składa się druga obszerna komora z szybikiem i chodnik skie-rowany na zachód. Wyrobiska niższego poziomu różnią się rozmiarami od wyrobisk poziomu wyższego, co również może wskazywać na ich powstanie w innym okresie. Rozpoznane wyrobiska kończą się przodkami lub zawałami, co uniemożliwia dalszą penetrację kopalni. Długość drożnych wyrobisk określa się obecnie na około 220-230 m. Chodniki są dość wąskie i wysokie, często o trapezowym przekroju po-przecznym (rys. 5).
Rys. 5. Trapezowy profil wyrobiska na górnym poziomie kopalni (fot. M. Kobylańska)
1.3. Geologia obszaru Srebrnej Góry
Kopalnia Amalie znajduje się w obrębie silnie stektonizowanego skraju kry gnejso-wej skał osadowych struktury bardzkiej i kry gnejsognejso-wej Gór Sowich [3]. Od północ-no-wschodniej strony przebiega główna jednostka dyslokacyjna – sudecki uskok brzeżny oddzielająca masyw serpentynitowy Braszowic. W odległości około 150 m na południe od wejścia do kopalni przebiega Przełęcz Srebrna (rys. 6). Wyrobiska są wydrążone w kompleksie skał gnejsowych i kataklazytów o różnym stopniu prze-obrażenia, pociętych licznymi uskokami o kierunku biegu 106-120° i zapadaniu 85-90° [6]. Głównymi składnikami mineralnymi są skalenie, kwarc, biotyt i muskowit o słabo widocznej strukturze kierunkowej i teksturze granoblastycznej. W wyrobi-skach kopalni Amalie zidentyfikowano sześć stref uskokowych, będących przedmio-tem historycznej eksploatacji. Obserwować można lokalnie również przejawy mine-ralizacji rudnej.
Rys. 6. Uproszczona mapa geologiczna rejonu Srebrnej Góry na podst. mapy geologicznej wg SMGS, Ark. Nowa Ruda, Bardo Śląskie [2]. Zmylonityzowane i skataklazowane gnejsy
krawędzi bloku Gór Sowich, utwory osadowe Gór Bardzkich: dziki flisz dolnego karbonu, platforma węglanowa górnego dewonu, gabra i diabazy masywu Nowej Rudy
2. Badania hydrogeologiczne w kopalni Amalie 2.1. Metodyka badań
Terenowe prace hydrogeologiczne zostały przeprowadzone w kopalni Amalie 6 maja 2016 r. i objęły swym zakresem pomiary podstawowych parametrów fizyko-chemicznych wód występujących w jej wyrobiskach. W ich trakcie pobrano również 4 próby wody do badań składu chemicznego.
Właściwości fizykochemiczne wód, tj.: temperatura wody, odczyn pH, przewod-nictwo właściwe wody, wykonano za pomocą wieloparametrycznego miernika elek-tronicznego YSI Profesional+ z zespoloną elektrodą PRO 1030 ISE-COND-T.
W celu pełniejszej charakterystyki jakości wód powierzchniowych i podziemnych wykonane zostały analizy chemiczne wody. W pobranych próbach oznaczono: su-chą pozostałość, zasadowość, barwę, jony wapnia, magnezu, sodu, potasu, man-ganu, żelaza, siarczanowe, chlorkowe, wodorowęglany, azotany, glin, cynk. Ozna-czenia wykonane zostały w Pracowni Gruntoznawczej Zakładu Geografii Fizycznej Uniwersytetu Wrocławskiego metodą absorpcyjnej spektrofotometrii atomowej (AAS) z użyciem urządzenia „Avanta Σ” firmy GBC.
2.2. Skład chemiczny wód powierzchniowych
Wody dopływające do wyrobisk kopalni pochodzą z lokalnego systemu krążenia i mają genezę w wodach opadowych infiltrujących poprzez sieć spękań i szczelin w obręb górotworu. Na powierzchni nad obszarem kopalni praktyczne nie występują wody powierzchniowe oraz brakuje punktowych wypływów wód podziemnych. Jedy-nie w południowo-wschodnim rejoJedy-nie występuje Jedy-niewielka młaka o powierzchni ok. 0,3 m2, o wydajności ok. 0,1 l/s.
Wody wypływające w tym punkcie są wodami 3-jonowymi typu Cl-Na-HCO3-Ca
(rys. 8), o przewodnictwie właściwym wody wynoszącym 774 µS/cm, odczynie za-sadowym i temperaturze 13,4 oC. W kładzie jonowym dominują wodorowęglany (do 206 mg/dm3; tabela 1), chlorki (136,54 mg/dm3) oraz sód (do 85,19 mg/dm3). Zano-towano tu też najwyższe wartości azotanów, dochodzące do 85,19 mg/dm3, co związane jest z rozkładem materii organicznej, przez którą przepływa woda. Metale ciężkie występują w śladowych ilościach.
2.3. Skład chemiczny wód podziemnych występujących w wyrobiskach kopalni
W wyrobiskach kopalni Amalie objawy dopływu wód do wyrobisk są niewielkie, prze-jawiające się głównie zawilgoceniem ścian i stropów. Wypływem punktowym ze szczeliny jest wypływ oznaczony P1, położony w wyrobisku w południowej części dawnej kopalni (rys. 7).
Rys. 7. Punkty poboru wód podziemnych do badań w wyrobiskach kopalni Amalie. Legenda jak w rys. 4
Wody wypływające w tym punkcie są wodami 2-jonowymi typu Ca-HCO3,
zasa-dowymi (o pH 7,91), o przewodnictwie właściwym wody wynoszącym 465 µS/cm i temperaturze 7,9 oC (tabela 1). Wśród jonów przeważają wodorowęglany (174,0 mg/dm3), siarczany (44,80 mg/dm3) oraz chlorki (33,47 mg/dm3). Zanotowano tu najwyższe spośród wszystkich analizowanych wód w kopalni zawartości sodu (16,05 mg/dm3). Wśród metali na uwagę zasługuje glin występujący w ilościach 111,94 µg/dm3 oraz cynk (do 13 µg/dm3).
P3
P1
___________________________________________________________________________
Tabela 1. Wyniki badania składu chemicznego wód powierzchniowych (młaka) i podziemnych w punktach pomiarowych (P1-P3) w wyrobiskach kopalni Amalie
Pkt pH Przew. T HCO3 Cl SO4 Na K Mg Ca Fe Mn NH4+ NO2- NO3 Al Zn uS/cm oC mg/dm3 ug/dm3 Młaka 8,18 774 13,4 206,00 136,54 34,04 85,19 7,22 11,91 68,96 0,000 0,036 0,016 0,015 8,374 56,18 0,29 P1 7,91 465 7,9 174,00 33,47 44,80 16,05 8,12 6,39 67,54 0,013 0,000 0,000 0,006 4,142 111,94 13,07 P2 7,58 356 8,2 198,00 10,28 48,51 9,03 6,59 7,52 69,16 0,000 0,000 0,017 0,011 5,263 209,57 9,63 P3 8,40 456 8,4 188,00 12,79 55,22 11,26 4,64 7,65 71,55 0,000 0,000 0,006 0,003 2,581 65,99 38,60 7 2 K o b yl a ń ska M ., C h u d y K ., D u e rsch la g J ., W yb ra n e u w a ru n ko w a n ia p rzy ro d n icze p ro je k tu … ________ __ ____ ______ ______ ______ __ _ ___ __ _ ___ _ ____ ________ ______ ______ _____ _ _
Kolejna próba wody została pobrana w centralnej części kopalni z niewielkiego cieku płynącego po dnie wyrobiska – punkt P2 (rys. 7). Są to wody 2-jonowe typu Ca-HCO3, o przewodnictwie właściwym wody 198 µS/cm i temperaturze 8,2
o
C, zasadowe (pH 7,58). Wśród kationów dominuje wapń (69,16 mg/dm3) i magnez (7,52 mg/dm3), a wśród anionów dominują wodorowęglany (198 mg/dm3) i siarczany (48,51 mg/dm3). W punkcie tym stwierdzono najwyższe notowane koncentracje glinu (do 209 µg/dm3) i najniższe cynku (9,63 µg/dm3).
Najniższy poziom kopalni został opróbowany w punkcie P3 (rys. 7). Poboru wód dokonano na początku zalanego chodnika, wypełnionego wodą w 80-85%. Wystę-pują tu wody 3-jonowe typu Ca-HCO3-SO4, zasadowe (pH 8,4), o przewodnictwie
właściwym wody 456 µS/cm i temperaturze 8,4 oC. Wśród jonów dominują wodoro-węglany (188 mg/dm3), wapń (71,55 mg/dm3), siarczany (55,22 mg/dm3). W wodach tych zachodzi odwrotna sytuacja w stosunku do punktu P2 – są najwyższe koncen-tracje cynku (38,60 µg/dm3) i najniższe glinu (65,99 µg/dm3) spośród tych 3 punk-tów.
Wody podziemne dopływające do wyrobisk starej kopalni pochodzą z lokalnego systemu krążenia wód podziemnych, a w związku z tym czas ich kontaktu ze skałą jest na tyle krótki, że ich skład nie ulega większym zmianom składu chemicznego. Widoczna jest jednak jego ewolucja na drodze przepływu z powierzchni do wyro-bisk, co uwidacznia się na diagramie Pipera z naniesionymi wynikami analiz składu chemicznego wód (rys. 8).
Rys. 8. Diagram Pipera, przedstawiający skład chemiczny wód powierzchniowych i podziemnych w rejonie kopalni (strzałkami zaznaczono trend zmian składu chemicznego
Wody opadowe infiltrujące (reprezentowane przez wody młaki) w płytkiej strefie aeracji zostają wzbogacone w jony chlorkowe i sodowe oraz mają podwyższone koncentracje różnych form azotu (tabela 1), wskazujące na zachodzenie procesów rozkładu materii organicznej w strefie przypowierzchniowej.
Wody dopływające bezpośrednio do kopalni (P1) nie mają już tak wysokich kon-centracji azotu, jonów chlorkowych i sodowych. W wodach tych brak azotu amono-wego, który jest wskaźnikiem rozkładu materii organicznej. Azot azotynowy wystę-puje w 3-krotnie niższej koncentracji, gdyż jest formą nietrwałą i w warunkach tleno-wych ulega utlenieniu do azotanów, które występują w wodach podziemnych. Poja-wienie się azotu amonowego w wodach pobranych w punktach P2 i P3 może wska-zywać na zachodzenie procesów butwienia i rozkładu drewna używanego do za-bezpieczenia ociosów i stropów kopalni. W trakcie penetracji wyrobisk widoczna była duża ilość fragmentów obudów drewnianych rozrzucona na dnie wyrobisk.
Na uwagę zasługuje również zmienność stężenia jonów glinu w zależności od miejsca poboru próby do badań (tabela 1). Glin jest jednym z najpowszechniejszych pierwiastków występujących w litosferze, budującym wiele minerałów. Jego prze-chodzenie do wody reguluje jednak szereg czynników, które powodują, że w wo-dach jest to składnik podrzędny. Głównym czynnikiem warunkującym mobilność glinu w układzie skała – woda jest odczyn wody pH. Ważnym czynnikiem jest też czas kontaktu i powierzchnia oddziaływania wody i skał. W rejonie opisywanej ko-palni czas kontaktu wody ze skałą jest krótki ze względu na płytkie położenie wyro-bisk górniczych. Wzrost koncentracji glinu w wodach między P1 a P2 można wiązać właśnie z powierzchnią oddziaływania woda – skała. Wody wypływające w P1 płyną do punktu P2 w rumoszu skalnym znajdującym się na spągu wyrobisk. Po przepły-nięciu kilkudziesięciu metrów wypływają w punkcie P2 wzbogacone znacznie w jony glinu. Dodatkowo wypływ w punkcie P2 zlokalizowany jest na największej strefie dyslokacyjnej, z mączkami uskokowymi, w której zachodzą dodatkowo procesy wzbogacania wód. Ważnym czynnikiem może być również osuszanie profilu glebo-wego po wiosennym impulsie infiltracyjnym powodującym wymywanie glinu z przy-powierzchniowej strefy do wód infiltrujących. Z takimi procesami mamy do czynienia w płytkich strefach zwietrzelinowych gnejsów sowiogórskich, co wykazały badania w rejonie Rzeczki [1]. Dokładne rozpoznanie tych procesów wymaga dalszych ba-dań z zastosowaniem modelowania hydrogeochemicznego.
3. Plan zagospodarowania wyrobisk i terenu wokół kopalni Amalie
Właściciele działki, na której odkryto historyczną kopalnię Amalie, państwo Iwona i Jan Duerschlag, praktycznie już od momentu dokonania odkrycia informowali o planach udostępnienia obiektu dla ruchu turystycznego. Poza doskonałą lokaliza-cją (bliskość twierdzy srebrnogórskiej, parkingu i szlaków turystycznych, brak po-dobnego obiektu w sąsiedztwie) na celowość działań w tym kierunku wskazuje duża wartość historyczna i naukowa kopalni, stanowiącej górnicze dziedzictwo Srebrnej Góry. Główny zamysł koncepcji zagospodarowania obiektu związany jest z jego przystosowaniem do zwiedzania w formie jak najbardziej zbliżonej do tej, w jakiej kopalnia Amalie funkcjonowała w minionych epokach. Podstawowym problemem będzie zabezpieczenie górotworu i przystosowanie wyrobisk do ruchu turystyczne-go. Założono wyposażenie kopalni w narzędzia górnicze (oryginalne, jak i repliki) oraz pokazy sposobów ręcznego urabiania skał. Powierzchnia działki związanej z planowanym projektem to 1,78 ha, co stwarza warunki do realizacji większego
przedsięwzięcia, a mianowicie zagospodarowania tej powierzchni poprzez utworze-nie skansenu górnictwa i hutnictwa tego regionu. Istutworze-nieje rówutworze-nież plan utworzenia muzeum srebra. Naziemna infrastruktura pod względem architektonicznym, jak i jej wyposażenia, odpowiadać będzie realiom epoki. Zakłada się również odtworzenie obiektów towarzyszącym działalności górniczo-hutniczej w okolicach Srebrnej Góry, m.in. kuźni i mennicy, co pozwoli na organizację warsztatów historycznych i innych wydarzeń, związanych z ginącymi zawodami.
Odkryta kopalnia i teren wokół niej objęte są ochroną konserwatorską w ramach Fortecznego Parku Kulturowego w Srebrnej Górze, ale inicjatorzy przedsięwzięcia uzyskali już zapewnienie wsparcia swoich działań przez władze lokalne i służby konserwatorskie. W ostatnim czasie państwo Duerschlag uporządkowali teren wokół kopalni oraz wytyczyli dróżki i ścieżki o łącznej długości 1,3 km na obszarze plano-wanego projektu. Ważnym posunięciem było również założenie Fundacji Amalie Iwony i Jana Duerschlag, której głównym celem jest zabezpieczenie i udostępnienie górniczego dziedzictwa Srebrnej Góry oraz rewitalizacja obszaru kopalni Amalie i jej otoczenia.
Zakończenie
Prace poszukiwawcze, prowadzone w rejonie Srebrnej Góry, przyniosły bezcen-ne odkrycie pozostałości historyczbezcen-nego górnictwa podziembezcen-nego srebra i ołowiu w tym rejonie. Jak wskazują wstępne studia geologiczne, wyrobiska kopalni Amalie warto byłoby udostępnić do zwiedzania, wiążące dla tego przedsięwzięcia będą jednak opinie geomechaniczne. Na pewno niezbędne będzie zabezpieczenie odcin-ków, na których mogą wystąpić zagrożenia związane ze słabymi parametrami wy-trzymałościowymi skał stropowych (np. w miejscu przebiegu uskoków tektonicz-nych).
Wyniki badań hydrogeologicznych, przeprowadzonych w maju 2016 r., wskazują, że wody znajdujące się w wyrobiskach dawnej kopalni Amalie pochodzą z płytkiego, lokalnego systemu krążenia wód podziemnych i nie stanowią zagrożenia dla planów udostępnienia wyrobisk dla zwiedzania. W toku dalszych prac konieczne wydaje się rozpoznanie miejsca wypływu wód z dolnych poziomów kopalni do lokalnych poto-ków – wskazywać na to może fakt utrzymywania się w miarę stałego poziomu wód na dolnym poziomie.
Przeprowadzone prace wskazują na brak przeszkód ze strony czynników geolo-gicznych dla planów zagospodarowania terenu przedstawionych przez jego właści-cieli. Jak wskazują inne przedsięwzięcia związane z turystycznym wykorzystaniem dawnych kopalń, m.in. w Sudetach (np. Złoty Stok), odpowiednio przygotowane i wypromowane obiekty związane z prowadzeniem dawnej eksploatacji górniczej, zarówno odkrywkowej, jak i podziemnej, mogą stać się miejscami niezwykle cenny-mi edukacyjnie, jak i społecznie. Dobrze funkcjonujący produkt turystyczny, bazują-cy na dziedzictwie geologicznym i/lub górniczym, ma szansę stać się czynnikiem rozwoju regionu poprzez napływ odwiedzających oraz promowanie wartości histo-rycznych i przyrodniczych jego otoczenia.
Bibliografia
[1] Chudy K., Marszałek H., 2010, Zmienność stężeń glinu w wodach strefy aeracji gnejsów Gór Sowich (Wielka Sowa, Sudety Środkowe) – wyniki wstępne, Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, nr 442 Hydrogeologia, z. 11, s. 21-25.
[2] Cwojdziński S., Kozdrój W., 2007, Sudety – przewodnik geoturystyczny, PIG Warszawa. [3] Oberc J., Badura J., Przybylski J., Jamrozik L., 1994, Szczegółowa mapa geologiczna
Sudetów, Arkusz Bardo Śląskie, Wydawnictwo Polska Agencja Ekologiczna S.A. War-szawa.
[4] Stysz M., Szychowska-Krąpiec E., 2016, Dawne górnictwo Srebrnej Góry w badaniach dendrochronologicznych i radiowęglanowych; sztolnia Amalie – próba datowania wyro-biska, Materiały I. Warsztatów Dziedzictwo i Historia Górnictwa, Złoty Stok, 14-15 IV 2016, Wydział Geoinżynierii, Górnictwa i Geologii Politechniki Wrocławskiej, s. 54-57. [5] Wójcik D., Drab M., 2016, Jaką kopalnię odkryto w Srebrnej Górze?, Odkrywca, Numer
2 (205), luty 2016, s. 10-15.
[6] Zagożdżon P.P., Madziarz M., Battek M. (red.), 2015, Historia, udostępnienie i wyniki wstępnych badań kopalni srebra w Srebrnej Górze, Hereditas Minariorum, Wydział Geo-inżynierii, Górnictwa i Geologii Politechniki Wrocławskiej, vol. II, s. 179-188.
