Widok Zarządzanie krajobrazem dźwiękowym miast

Pełen tekst

(1)Acta Universitatis Wratislaviensis No 3366. Sebastian Bernat Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Zarządzanie krajobrazem dźwiękowym miast. Prace Kulturoznawcze XIII Wrocław 2012. Zarządzanie to działalność organizacyjna i kierownicza oparta na wiedzy, prowadzona w celu skutecznego oraz efektywnego wykorzystania zasobów organizacji — ludzkich, kapitałowych i materiałowych. Zarządzanie środowiskiem jest nauką i działalnością praktyczną zajmującą się projektowaniem, wdrażaniem i koordynowaniem procesów gospodarowania środowiskiem (użytkowanie bezpośrednie, pośrednie, ochrona środowiska, kształtowanie ekosystemów i krajobrazu). Przedmiotem zarządzania jest także krajobraz, czyli system informacyjny środowiska geograficznego. W ujęciu geograficznym, wywodzącym się z kierunku krajobrazowego (geografia człowieka), krajobraz rozumiany jest jako: historycznie ukształtowany fragment przestrzeni geograficznej powstały z zespolenia oddziaływań środowiskowych i kulturowych, tworzących specyficzną strukturę, objawiającą się regionalną odrębnością, postrzeganą jako swoista fizjonomia1. Europejska Konwencja Krajobrazowa (2000)2 definiuje krajobraz jako obszar postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działalności i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich. Gospodarowanie krajobrazem to działanie z perspektywy trwałego i zrównoważonego rozwoju, mające na celu zapewnienie regularnego podtrzymania krajobrazu tak, aby kierować i harmonizować jego zmiany wynikające z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych. Istotne jest też planowanie krajobrazu, czyli prowadzenie skutecznych działań perspektywicznych, które mają powiększyć, odtworzyć lub utworzyć krajobrazy. Konieczne jest podejście do ochrony krajobrazu w sposób aktywny i niejako wyprzedzający, lepsze jest zapobieganie niż reagowanie na zagrożenia. 1. U. Myga-Piątek, Spór o pojęcie krajobrazu w geografii i dziedzinach pokrewnych, „Przegląd Geograficzny” 73, 2001, z. 1–2, s. 163–176. 2 Europejska Konwencja Krajobrazowa 2000 (Dz.U.06.14.98).. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. Prace kulturoznawcze_13_B.indb 19. 2012-04-02 14:59:47.

(2) 20. Sebastian Bernat. Współczesne czasy charakteryzuje wszechobecność hałasu, czyli niepożądanych, nieprzyjemnych bądź uciążliwych dźwięków zazwyczaj o nadmiernym natężeniu (zbyt głośne) w danym miejscu i czasie. Problem ten dotyczy przede wszystkim miast, gdzie obserwujemy narastające zagrożenie hałasem, wpływające na obniżenie jakości środowiska, a zatem i jakości życia mieszkańców. Efektem długotrwałego oddziaływania niepożądanych dźwięków są uszkodzenia słuchu oraz pogorszenie sprawności psychicznej i ogólnego stanu zdrowia. Hałas wkroczył również do parków miejskich, czyli miejsc projektowanych po to, aby mogli w nich wypoczywać mieszkańcy miast. Cisza, rozumiana jako słyszalność dźwięków przyrody, staje się wartością bardzo poszukiwaną. Istotne okazuje się zarządzanie krajobrazem dźwiękowym, czyli zróżnicowaną jakościowo warstwą krajobrazu pojmowanego kompleksowo, ale wyodrębnianego na podstawie dźwięków3. Celem pracy jest przedstawienie działań w zakresie zarządzania jakością dźwiękową krajobrazu. Autor poszukuje w niej odpowiedzi na pytania badawcze: jak pomnożyć wartości krajobrazów dźwiękowych, jakie instrumenty stosować, kto powinien uczestniczyć w zarządzaniu. Artykuł oparto głównie na analizie dostępnej literatury i stron internetowych. Zwrócono uwagę na ochronę obszarów cichych oraz projektowanie akustyczne przestrzeni publicznych. Empiryczną częścią pracy jest analiza ankiet na temat krajobrazów dźwiękowych Lublina.. Klimat akustyczny i obszary ciche jako przedmiot zarządzania Klimat akustyczny rozumiany jest jako zespół zjawisk akustycznych, które zachodzą w środowisku, wywołanych hałasem (dźwiękiem niepożądanym, uciążliwym) ze źródeł znajdujących się w środowisku i/lub poza nim, określony za pomocą odpowiednich parametrów (wskaźników) akustycznych w funkcji częstotliwości, czasu i przestrzeni4. Klimat akustyczny kształtowany jest pod wpływem różnych czynników. Istotna jest między innymi odległość od źródła dźwięku, ukształtowanie terenu, warunki atmosferyczne (temperatura, wilgotność powietrza, siła i kierunek wiatru), użytkowanie terenu, charakter zabudowy (wysokość, gęstość), obecność i charakter terenów zielonych. W Polityce ekologicznej państwa w latach 2009–2012 (dokumencie strategicznym wskazującym kierunki działań zmierzających do poprawy jakości środowiska i realizacji rozwoju zrównoważonego) zauważono, że hałas jako zanieczyszczenie środowiska nie doczekał się dotąd nadania mu wystarczająco dużego 3. S. Bernat, Krajobraz dźwiękowy doliny Bugu, „Annales UMCS” 54, sec. B, 1999, s. 297–. 309.. 4. Z. Engel, J. Sadowski, Hałas i wibracje w środowisku, Warszawa 1992.. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. Prace kulturoznawcze_13_B.indb 20. 2012-04-02 14:59:47.

(3) Zarządzanie krajobrazem dźwiękowym miast. 21. znaczenia. Ważna jest między innymi likwidacja źródeł hałasu przez tworzenie stref wolnych od transportu, wykorzystanie planowania przestrzennego do rozdzielenia potencjalnych źródeł hałasu od terenów mieszkaniowych. O hałasie w środowisku, na który ludzie narażeni są szczególnie na obszarach zabudowanych, w publicznych parkach lub na innych terenach otwartych w aglomeracji, w cichych obszarach terenów otwartych, blisko szkół, szpitali itd., traktuje Dyrektywa 2002/49/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie oceny i zarządzania poziomem hałasu w środowisku (Dyrektywa hałasowa). Celem Dyrektywy jest między innymi przyjęcie przez państwa członkowskie planów działania dla zachowania poziomu hałasu w środowisku, na obszarach, gdzie jego jakość jest dobra (ochrona cichych miejsc w terenie otwartym). Prawo Unii Europejskiej (Dyrektywa hałasowa) wymogło konieczność sporządzania dla miast strategicznych map akustycznych, polegających na powiązaniu warstw emisyjnych z warstwami wpływającymi na warunki propagacji dźwięku w środowisku zewnętrznym. Mają one służyć do ogólnej diagnozy hałasu z różnych źródeł na danym obszarze oraz do prognozowania zmian klimatu akustycznego5. Istotne okazuje się zarządzanie klimatem akustycznym, uwzględniające między innymi rozkład wskaźników określających stopień zagrożenia hałasem, liczbę narażonych osób, funkcje terenu. Mapy akustyczne mają być podstawą do sporządzenia programu ochrony środowiska przed hałasem. Treścią programu powinno być zwłaszcza określenie podstawowych kierunków i zakresu działań niezbędnych do przywrócenia dopuszczalnego poziomu hałasu w środowisku6. Program posługuje się wskaźnikiem klasyfikacji obszarów zagrożonych hałasem (M)7, wiążącym wielkość przekroczeń dopuszczalnego poziomu hałasu z liczbą ludności przebywającej na obszarach, na których te przekroczenia występują. Wskaźnik M stosuje się do oceny efektywności ekologicznej danego rozwiązania hałasowego (Eekol = M – M´/M · 100%, gdzie M´ oznacza wartość wskaźnika po zastosowaniu odpowiedniego środka redukcji hałasu). Jeżeli w wyniku działań naprawczych nastąpiłoby wyeliminowanie przekroczeń poziomów dopuszczalnych na danym obszarze, to efektywność ekologiczna zastosowanego rozwiązania wyniesie 100%. W większości polskich miast występują obszary charakteryzujące się znacznym potencjałem przyrodniczym, w tym terenów otwartych, a zatem obszarów niezabudowanych, które powinny umożliwiać mieszkańcom wypoczynek z dala 5 A. Lipiński, Ochrona przed hałasem — znowelizowane Prawo Ochrony Środowiska, „Bezpieczeństwo Pracy” 2005, nr 7–8, s. 10–14. 6 Dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku reguluje Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz.U. 07.120.826). 7 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 października 2002 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinien odpowiadać program ochrony środowiska przed hałasem (Dz.U. 02.87.796).. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. Prace kulturoznawcze_13_B.indb 21. 2012-04-02 14:59:47.

(4) 22. Sebastian Bernat. od hałasu współczesnego miasta. Czy ten potencjał jest wykorzystywany należycie? Czy chronione są obszary o zachowanych standardach akustycznych (obszary ciche8)? Analiza projektów programów ochrony środowiska przed hałasem dla polskich aglomeracji wykazała, że ochronę przed hałasem ogranicza się często do obudowania głównych arterii komunikacyjnych ekranami akustycznymi bądź wymiany stolarki okiennej9. Zapomina się o bardzo ważnej roli planowania przestrzennego, wydzieleniu stref ciszy czy obszarów cichych, wyłączeniu bądź ograniczeniu ruchu pojazdów, wspieraniu komunikacji pieszej czy też projektowaniu akustycznym przestrzeni publicznych. Jedynie dla trzech miast: Warszawy (3), Szczecina (11) i Gdyni (4) wyznaczono obszary ciche. W przypadku Warszawy dodatkowo zaproponowano tzw. ciche enklawy, jako efekt systematycznej działalności planistycznej w kierunku ograniczania hałasu w mieście. Wyznaczenie obszarów cichych na podstawie uchwały rady powiatu jest wiążące dla instrumentów planowania i zagospodarowania przestrzennego (art. 73 oraz 118b), co oznacza, że miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu) nie może przeznaczyć takiego obszaru na działalność, która mogłaby powodować zwiększenie poziomu hałasu10. Ustanowienie obszarów cichych daje pozytywny efekt ekologiczny poprzez zachowanie bioróżnorodności i terenów biologicznie czynnych, przyczynia się także do poprawy jakości życia mieszkańców. W kreowaniu oaz ciszy (stref rekreacyjnych) w mieście ważne jest też wykorzystanie projektowania urbanistycznego11. Ani Prawo ochrony środowiska, ani inne akty prawne nie precyzują, jakimi kryteriami należy się posługiwać przy identyfikacji obszarów cichych. Autorzy raportu Definition, Identification and Preservation of Urban and Rural Quiet Areas (2003)12 za kryterium identyfikacji obszarów cichych przyjęli wskaźnik LDWN = 50 dB. Wskazana wartość uwzględnia poziom hałasu umożliwiający od8 W świetle ustawy Prawo ochrony środowiska (Dz.U.2001.62.627) „obszar cichy na terenie aglomeracji” to obszar, na którym nie występują przekroczenia dopuszczalnych poziomów hałasu wyrażonych wskaźnikiem hałasu LDWN (długookresowy średni poziom dźwięku A wyrażony w decybelach w ciągu wszystkich dób roku, z uwzględnieniem pory dnia, pory wieczoru oraz pory nocy). 9 S. Bernat, Obszary ciche w aglomeracjach, [w:] Obszary metropolitarne we współczesnym środowisku geograficznym. 58. Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego, red. M. Barwiński, t. 2, Łódź 2010, s. 305–314. 10 A. Lipiński, op. cit. 11 B. Lebiedowska, Urbanistyczne i architektoniczne możliwości kreowania stref rekreacyjnych w środowisku miejskim, [w:] Turystyka i rekreacja w mieście, red. M. Lisowski, Białystok 2008, s. 187–196. 12 Report on the Definition, Identification and Preservation of Urban and Rural Quiet Areas. Final Report 4E 59492. Symonds Group Ltd, East Grinstead, UK, http://www.scribd.com/ doc/11959563/Report-on-the-Definition-Identification-and-Preservation-of-Urban-and-Rural-Quiet -Areas (dostęp: maj 2010).. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. Prace kulturoznawcze_13_B.indb 22. 2012-04-02 14:59:47.

(5) Zarządzanie krajobrazem dźwiękowym miast. 23. poczynek i kontemplację przyrody czy spokojną rozmowę, głośność dźwięków przyrody, obecność naturalnych elementów krajobrazu oraz poziom hałasu powodujący rozdrażnienie. Obszarami cichymi mogą być parki miejskie, skwery, cmentarze, ogrody zoologiczne, miejsca kultu religijnego, promenady i deptaki spacerowe (tereny o charakterze rekreacyjno-wypoczynkowym). W świetle metodyki wyznaczania obszarów cichych, zamieszczonej w projekcie Programu ochrony środowiska przed hałasem dla m.st. Warszawy, podstawowym kryterium akustycznym jest nieprzekraczanie dopuszczalnego poziomu hałasu13: w przypadku hałasu komunikacyjnego 60 dB w porze dziennej (wartość preferowana 55 dB) i 50 dB dla pory nocnej, w przypadku zaś hałasu przemysłowego odpowiednio 55 dB i 45 dB (wartość preferowana 50 dB). Dodatkowo zastrzeżono, że żaden obszar eksponowany na hałas lotniczy nie powinien być kwalifikowany do kategorii obszarów cichych. Pierwszym etapem poszukiwania potencjalnych obszarów cichych jest analiza mapy akustycznej. Kolejnym krokiem jest przeprowadzenie analiz ludnościowych (mapa gęstości zaludnienia oraz bezwzględnej liczby mieszkańców). W przypadku przyjęcia za dopuszczalny poziom dźwięku wartości LDWN = 55 dB gęstość zaludnienia nie powinna być większa niż 30 osób/ ha (wariant optimum). Trzecim etapem poszukiwania potencjalnych obszarów cichych jest rozpoznanie ewentualnych konfliktów z kierunkami oraz planami zagospodarowania przestrzennego. Ponieważ lokalizacja obszaru cichego nie powinna kolidować z planami zagospodarowania przestrzennego, przyjęto zasadę, że potencjalnych obszarów cichych należy poszukiwać tam, gdzie nie ma planów lub plany są w pierwszej fazie tworzenia. W obrębie obszarów cichych powinny obowiązywać dodatkowe ograniczenia i wymagania. W zakresie wykorzystania terenów położonych na obszarach cichych preferowana jest ekstensywna zabudowa jednorodzinna. Sieć uliczno-drogowa obsługująca jednostki osiedleńcze na obszarze cichym powinna składać się z jednej lub dwóch maksymalnie dróg zbiorczych wyprowadzających ruch mieszkańców poza obszar cichy. Granice obszaru cichego powinny być oddalone od znaczących obecnych i planowanych źródeł hałasu (min. 250 m od dróg krajowych i wojewódzkich, min. 500 m od linii kolejowych). Obszary ciche w mieście mogą także obejmować obszary chronione ustawą o ochronie przyrody. W świetle zaproponowanej metodyki przy identyfikacji i tworzeniu obszarów cichych w miastach wskazana byłaby współpraca akustyka z urbanistą. Ostatnio zauważa się, że stosowanie wskaźników hałasu w oparciu o pomiary jest niewystarczające dla ochrony przed hałasem. Wynika stąd konieczność uzupełnienia pomiarów o subiektywną ocenę uciążliwości dźwiękowej. Konieczne jest także stosowanie podejścia jakościowego, uwzględniającego zna13 Program ochrony środowiska przed hałasem dla miasta stołecznego Warszawy, IOŚ, BMT Cordah 2009, http://mapaakustyczna.um.warszawa.pl/dokumenty/wstepna_wersja_programu.pdf (dostęp: maj 2010).. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. Prace kulturoznawcze_13_B.indb 23. 2012-04-02 14:59:47.

(6) 24. Sebastian Bernat. czenie dźwięku dla mieszkańców14. Badania ankietowe zastosowane w celu przygotowania programu ochrony przed hałasem miasta Poznania pozwoliły jednoznacz nie wskazać punkty, gdzie problemy hałasowe są najpilniejsze. Te wskazania nie zawsze pokrywają się z wartościami wskaźnika LDWN. Niedostrzeganie potrzeb mieszkańców jest powodem konfliktów społecznych związanych z lokalizacją obiektów — potencjalnych źródeł hałasu. W Lublinie mieszkańcy stanowczo sprzeciwili się zakłócaniu ciszy przez zawody motocrossowe odbywające się w pobliżu ich posiadłości, doprowadzając do całkowitego zarzucenia pomysłu o lokalizacji toru w granicach miasta. Podobnie w Warszawie, konflikt dotyczący zachowania ciszy w Lesie Bielańskim (sąsiedztwo rezerwatu przyrodniczego) w związku z juwenaliami UKSW zakończył się przeniesieniem koncertów w inne, mniej inwazyjne w stosunku do przyrody, miejsce. W Poznaniu i sąsiednich miejscowościach nadal problemem są przelatujące nad terenami zabudowanymi myśliwce F-16. Wszystkie te sytuacje pokazują, jak bardzo pożądana jest cisza niezakłócana żadnym uciążliwym dźwiękiem. Wielu ludzi uświadamia sobie jej wartość dopiero wówczas, kiedy zostanie zastąpiona hałasem. Bierne wcześniej osoby, niezwracające zbytnio uwagi na kwestie związane z komfortem akustycznym, zaczynają wówczas bronić swojego (i przyrody) prawa do spokojnej egzystencji. Gdyby zauważać tę wartość na etapie podejmowania decyzji o lokalizacji działalności będącej potencjalnym źródłem hałasu, wiele konfliktów nie zaistniałoby.. Krajobraz dźwiękowy jako przedmiot projektowania Od kilkunastu lat prowadzone są badania krajobrazu dźwiękowego (soundscape studies). Są one wynikiem potrzeby przeciwstawienia się inwazji hałasu poprzez badanie różnych jakości dźwiękowych i rozwijanie działalności pedagogicznej uwrażliwiającej na dźwięk. Termin „krajobraz dźwiękowy” (soundscape) został pierwszy raz użyty w szerokim znaczeniu przez kanadyjskiego muzykologa i kompozytora R.M. Schafera (1976)15, który pojmował go zarówno jako kompozycję muzyczną, jak i w kategoriach środowiska dźwiękowego wraz z jego kontekstem percepcyjnym i historyczno-społecznym. Dzięki inicjatywie Schafera mamy dziś do czynienia z międzynarodowym ruchem ekologii akustycznej, przejawiającym się podejmowaniem w wielu krajach badań krajobrazu dźwiękowego i współpracą w ramach Międzynarodowego Forum na rzecz Ekologii Dźwiękowej (World Forum for Acoustic Ecology). Badania ekologii dźwiękowej znala14. M. Raimbault, D. Dubois, Urban soundscapes: Experience and knowledge, „Cities” 22, 2005, nr 5, s. 339–350. 15 R.M. Schafer, The Tuning of the World, Toronto 1976.. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. Prace kulturoznawcze_13_B.indb 24. 2012-04-02 14:59:47.

(7) Zarządzanie krajobrazem dźwiękowym miast. 25. zły zastosowanie między innymi w projektowaniu przestrzeni publicznej miast (Francja), zarządzaniu obszarami chronionymi (Stany Zjednoczone) oraz ochronie wiejskiej równowagi (Wielka Brytania). Liczne badania wykazały, że oprócz bodźców wizualnych dużą rolę w percepcji krajobrazu odgrywają bodźce dźwiękowe. Dźwięki mogą poprawić ocenę krajobrazu, jeśli są związane na przykład z roślinnością i wodą16. Mogą też wzmocnić ocenę negatywną, jeśli na przykład chaotycznej i gęstej zabudowie towarzyszy hałas. Ważna rola dźwięku w percepcji krajobrazu została doceniona poprzez studia krajobrazów dźwiękowych (soundscapes), w których wydziela się jednostki dźwiękowe zwane sonotopami. Są to warstwy informacyjne uwzględniające zróżnicowanie geologii, hydrologii, użytkowania, rozchodzenia się dźwięku oraz percepcję17. Badanie sonotopów, ułatwione przez rozwój technik geograficznych systemów informacyjnych, ma zastosowanie w planowaniu przestrzennym18. W ostatnich latach wzrasta zainteresowanie kształtowaniem przestrzeni publicznych w miastach. Przestrzeń publiczna zaczęła bowiem nabierać coraz większego znaczenia w świetle powrotu do tożsamości, specyfiki i niepowtarzalności miejsc. Atrakcyjne miasta oferują wysoki komfort swoim mieszkańcom. Następuje powrót do wielofunkcyjności, złożoności i rozwiązań interaktywnych, ważną rolę przypisuje się czynnikom społecznym, historycznym i kulturowym, rewitalizacji centrów miejskich, wzmocnieniu konkurencyjności przestrzeni. W centrach polskich miast powstają deptaki z wkomponowanymi elementami małej architektury (fontanny, ławeczki, drzewka). W konsekwencji poprawia się jakość krajobrazu dźwiękowego. Z reprezentacyjnych budynków rozlegają się hejnały (sygnały rozpoznawcze), na placach, deptakach coraz częściej można usłyszeć muzykę. Przestrzeń publiczna miast zaczyna brzmieć wielogłosowo. Jednak nie wszystko jest harmonijnie wpisane w przestrzeń. Często jest przypadkiem, ubocznym produktem innych działań19. W przedstawionym kontekście wzrasta znaczenie projektowania akustycznego. Jego podstawę powinno stanowić rozpoznanie dźwięków pięknych, wartościowych, znaczących lub niemiłych oraz identyfikacja miejsc szczególnych20. Istotne jest przy tym uwzględnianie opinii publicznej, co oznacza, że projektowanie akustyczne nigdy nie powinno być projektowaniem odgórnym. W ramach projek16. J.L. Carles, I.L. Barrio, J.V. de Lucio, Sound influence on landscape values, „Landscape and Urban Planning” 43, 1999, s. 191–200. 17 P. Hedfors, Landscape architecture in the light of sound. “Acta Universitatis agriculturae Suecie. Agraria” 407, doctor thesis, Swedish University of Agriculture Sciences, Uppsala 2003. 18 P. Hedfors, P.G. Berg, The sounds of two landscape settings: Auditory concepts for physical planning and design, „Landscape Research” 28, 2005, nr 3, s. 245–263. 19 S. Bernat, Projektowanie akustyczne w planowaniu przestrzennym, [w:] Waloryzacja środowiska przyrodniczego w planowaniu przestrzennym. Problemy ekologii krajobrazu, red. M. Kistowski, B. Korwel-Lejkowska, t. 19, Gdańsk-Warszawa 2007, s. 43–50. 20 Ibidem.. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. Prace kulturoznawcze_13_B.indb 25. 2012-04-02 14:59:48.

(8) 26. Sebastian Bernat. towania akustycznego dokonywana jest ocena nowych dźwięków przed ich wprowadzeniem, ocena zgodności funkcji z istniejącym lub oczekiwanym krajobrazem dźwiękowym, ochrona pewnych dźwięków charakterystycznych (soundmark) oraz tworzenie atrakcyjnego, bodźcowego środowiska akustycznego poprzez użycie różnorodnych dźwięków. Projektowanie akustyczne następuje w fazie planowania projektu, w przeciwieństwie do kontroli hałasu, która następuje po procesie planowania. Projektowanie akustyczne wprowadza trzeci wymiar w procesie planowania, uwzględnia interaktywne funkcje, zwraca uwagę na subiektywne i estetyczne aspekty, doceniane jest ludzkie doświadczenie, znaczenie dźwięków dla mieszkańców. Dzięki projektowaniu akustycznemu ułatwiona jest rozpoznawalność miejsc, wzmacniana jest ich geograficzna i kulturowa tożsamość, specyfika i niepowtarzalność, krajobraz zyskuje nową jakość. Dźwięki powinny odznaczać się wysoką jakością brzmienia, stosownym czasem trwania, powinny łączyć się z otoczeniem i być akceptowane przez mieszkańców; konieczne jest dostrzeganie informacyjnej zawartości dźwięku. Uwzględnianie projektowania akustycznego w urbanistyce i planowaniu przestrzennym jest potrzebą współczesności zdominowanej przez hałas. Zasadne jest prowadzenie rewitalizacji akustycznej, czyli kompleksowych działań odnoszących się do przebudowy przestrzeni, ożywienia społeczno-gospodarczego i kulturowego w zdegradowanych częściach miast, ze szczególnym naciskiem na kształtowanie nowej jakości dźwiękowej, mających na celu poprawę warunków życia ludzi, przywrócenie ładu przestrzennego, ożywienie gospodarcze i odbudowę więzi społecznych. Proces ten może odegrać ważną rolę w uporządkowaniu przestrzeni przy uwzględnieniu uwarunkowań naturalnych, takich jak zróżnicowanie rzeźby, pokrycie, warunki meteorologiczne, oraz kontekstu kulturowego właściwego danemu miejscu. Pierwszeństwo wskazanych działań przysługiwać powinno obszarom zaniedbanym, umożliwiającym tworzenie wyjątkowych przestrzeni publicznych. Przy prowadzeniu rewitalizacji akustycznej trzeba uwzględniać to, że percepcja krajobrazów dźwiękowych przebiega w określonym kontekście. Niedostrzeganie tego faktu skutkuje powstaniem konfliktów społecznych. Przykładem jest spór, który wywiązał się wiosną 2010 w związku z projektem postawienia na osiedlu Skarpa w Lublinie rzeźby przedstawiającej wiązkę maków, trzech rozkwitłych i dwóch pąków o wysokości około 6 metrów. Amerykański architekt Bill Gould wybrał maki, bo mak to kwiat, który jak żaden inny kojarzy mu się z Polską, ale także z Kalifornią, choć tam są nie czerwone, lecz żółte i pomarańczowe. Mak jest więc dla artysty symbolem obu miejsc, które są mu bliskie. Ceramiczne płatki, przewidziane jako element dekorujący powierzchnię otwartych kwiatów, miały być umocowane tak, aby pod wpływem wiatru rzeźba wydawała przyjemne dźwięki. W zaprojektowanie i wykonanie płatków mieli być włączeni zainteresowani mieszkańcy osiedla. Nadarzyła się niepowtarzalna okazja, żeby dzięki hojności przyjaciela osiedla za darmo uczynić je atrakcyjniejszym dla mieszkańców i gości. Jednak brak pełnej informacji medialnej sprawił, że obawa przed zakłócaniem ciszy przez potencjalnie „brzęczące drzewo” wywołała konflikt społeczny. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. Prace kulturoznawcze_13_B.indb 26. 2012-04-02 14:59:48.

(9) Zarządzanie krajobrazem dźwiękowym miast. 27. Badania świadomości krajobrazów dźwiękowych Lublina Badaniami ankietowymi przeprowadzonymi w 2009 roku objęto 110 respondentów w wieku od 20 do 78 lat, reprezentujących dwie grupy społeczne: emerytów — słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku (UTW) oraz studentów Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej (UMCS) w Lublinie. Pierwszą grupę stanowiło 11 osób (kobiety) w wieku 62–78 lat, mieszkających w Lublinie od co najmniej 38 lat. Druga grupa reprezentowana była przez 50 studentów geografii, 11 studentów turystyki i rekreacji oraz 38 studentów ochrony środowiska w wieku 20– 24 lat. Liczebność przedstawicieli poszczególnych płci była nieproporcjonalna (79 kobiet, 20 mężczyzn). Większość respondentów mieszka w Lublinie krócej niż 5 lat (56 osób), pozostali mieszkają tam od co najmniej 10 lat (22 osoby) bądź codziennie dojeżdżają na studia (21 osób). Ankieta umożliwiła zidentyfikowanie miejsc przyjemnych i nieprzyjemnych pod względem fonicznym21. Jako najatrakcyjniejsze fonicznie miejsce wytypowano Ogród Botaniczny UMCS (6 emerytów, 47 studentów) i Zalew Zemborzycki (1 emeryt, 52 studentów) (ryc.1). Ponadto często wskazywano Ogród Saski (2 emerytów, 40 studentów), Muzeum Wsi Lubelskiej, czyli skansen (2 emerytów, 12 studentów). Wymieniane są również cenne obiekty przyrodnicze (lasy, wąwozy, poligon, dolina Bystrzycy) oraz dzielnice Lublina (m.in. Czuby, LSM, Czechów, Kalinowszczyzna, Sławin, Śródmieście, Wieniawa, Majdanek, Węglin, Konstantynów, Abramowice). Niektóre miejsca są wskazywane wyłącznie przez jedną grupę, co związane jest z odmiennością ścieżek życiowych. Są to między innymi cmentarz przy ul. Lipowej i na Majdanku (emeryci), miasteczko akademickie i Stare Miasto (studenci). Jako przyczyny atrakcyjności podawane są głównie cisza, spokój, obecność przyrody (obszary zielone, ptaki). Dźwięki są łagodne, przyjemne, sprzyjają odprężeniu, odcięciu się od zgiełku miasta. Nieprzyjemne pod względem fonicznym są natomiast okolice dworca autobusowego (3 emerytów, 32 studentów) i dworca kolejowego (3 emerytów, 9 studentów) oraz ulice o dużym natężeniu ruchu, zwłaszcza Al. Racławickie, al. Kraśnicka, al. Tysiąclecia, al. Warszawska, ul. Krakowskie Przedmieście, ul. Kunickiego. Wskazywane jest też Śródmieście, hipermarkety, miasteczko akademickie, targ pod zamkiem i na ul. Ruskiej. Główną przyczyną obniżenia atrakcyjności wymienionych miejsc jest intensywność hałasu komunikacyjnego związanego z dużym natężeniem ruchu pojazdów. Człowiek czuje się zagubiony, dźwięki drażnią, zakłócają spokój. Przed hałasem ankietowani uciekają do miejsc wskazanych jako atrakcyjne, ale także do domu, kościoła, kawiarni, albo wyjeżdżają z miasta. 21 S. Bernat, Zarządzanie jakością dźwiękową w przestrzeni publicznej, [w:] Czynniki społeczne w gospodarce przestrzennej i planowaniu przestrzennym. Space — Society — Economy, red. E. Klima, t. 9, Łódź 2009, s. 101–112.. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. Prace kulturoznawcze_13_B.indb 27. 2012-04-02 14:59:48.

(10) 28. Sebastian Bernat. Ryc. 1. Atrakcyjność foniczna Lublina. Większość ankietowanych uznała, że najbardziej charakterystycznym zjawiskiem fonicznym dla Lublina jest hałas komunikacyjny, ale wskazywane są także: hejnał, odgłos trolejbusów, muzyka uliczna itd. Stąd najbardziej charakterystycznymi miejscami pod względem fonicznym są między innymi okolice dworca PKS i główne ulice oraz Stare Miasto, Śródmieście z deptakiem. Ponadto wskazywany jest Ogród Saski i Ogród Botaniczny UMCS. Jeden z ankietowanych studentów zaproponował jako najbardziej charakterystyczny Majdanek — miejsce, gdzie można usłyszeć własne myśli. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. Prace kulturoznawcze_13_B.indb 28. 2012-04-02 14:59:48.

(11) Zarządzanie krajobrazem dźwiękowym miast. 29. Najbardziej odpowiednimi porami dnia pod względem akustycznym są w świetle opinii ankietowanych: wieczór (4 emerytów, 35 studentów), poranek (4 emerytów, 32 studentów), noc (1 emeryt, 29 studentów). Większość ankietowanych uznała, że warunki akustyczne w Lublinie pogorszyły się w ciągu ostatnich 5 lat (6 emerytów, 28 studentów). Żadnych zmian nie zauważyło 30 studentów, 1 emeryt. Bardzo cenne są propozycje redukcji hałasu i tworzenia nowej jakości dźwiękowej. Najczęściej wymieniane rozwiązania to: budowa obwodnicy, ekranów akustycznych, wyłączenie pewnych obszarów z ruchu pojazdów lub jego ograniczenie, zakładanie parków i terenów zielonych. Dostrzegana jest ważna rola instrumentów planistycznych: wydzielenie deptaków izolowanych od komunikacji samochodowej, lepsze zagospodarowanie terenu. Ponadto proponowane jest upowszechnienie trolejbusów, komunikacji rowerowej, wprowadzenie zakazu reklam dźwiękowych czy też egzekwowanie kar pieniężnych od osób hałasujących. Dostrzegana jest także ważna rola akcji edukacyjnych, na przykład Europejski Dzień bez Samochodu. Przedstawione propozycje działań zostały wykorzystane do sformułowania zasad kształtowania nowej jakości dźwiękowej krajobrazu Lublina w ramach inicjatywy obywatelskiej popierającej starania miasta o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 201622.. Wnioski i uwagi końcowe Zarządzanie to najogólniej sztuka osiągania celów. W odniesieniu do krajobrazów dźwiękowych zarządzanie można rozumieć jako sposób przemyślanego, uporządkowanego, skutecznego działania prowadzącego do celu, jakim jest zachowanie i pomnożenie wartości krajobrazów dźwiękowych. Efektywność zarządzania zależy zarówno od wiedzy i umiejętności profesjonalistów, jak i poparcia społeczeństwa (w tym urzędników). Przedmiotem zarządzania powinna być także jakość dźwiękowa krajobrazu. Zarządzanie jakością dźwiękową związane jest z partycypacją społeczeństwa w jego kształtowaniu. Przy projektowaniu przestrzeni publicznych konieczne jest spytanie mieszkańców, jakie dźwięki chcą słyszeć w przestrzeni publicznej, które źródło hałasu jest szczególnie uciążliwe, które miejsca są atrakcyjne pod względem fonicznym, a które nieatrakcyjne? Subiektywna ocena uciążliwości hałasowej i projektowanie akustyczne przestrzeni publicznych powinny być integralnym elementem programów ochrony środowiska przed hałasem i programów rewitalizacji. Bardzo ważną rolę odgrywa edukacja społeczeństwa i decydentów w zakresie projektowania akustycznego, szczególnie poprzez akcje skierowane na kształtowanie wrażliwości dźwiękowej z wykorzystaniem możliwości Internetu. Kluczem do sukcesu jest także otwartość władz na problemy akustyczne, zaufanie społeczeństwu i wypracowanie długofalowej 22. http://teatrnn.pl/ulublin/.. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. Prace kulturoznawcze_13_B.indb 29. 2012-04-02 14:59:48.

(12) 30. Sebastian Bernat. strategii działań. Pamiętać przy tym należy, że zarządzanie krajobrazem dźwiękowym zaowocuje podniesieniem jakości życia mieszkańców. Dźwięk pomaga zrozumieć miejsce, ułatwia orientację, ożywia przestrzeń publiczną, sprzyja odpoczynkowi (kojące przestrzenie, strefy pozornej ciszy), wzmacnia bądź obniża doznania estetyczne. Hałas i cisza są obecne w naszych miastach. Ważne jest jednak, aby hałas nie był zagrożeniem dla obszarów cichych i miejsc o wysokiej jakości akustycznej. W tym celu niezbędna jest współpraca środowiska naukowego i samorządów lokalnych. Szansę dla kształtowania nowej jakości krajobrazu dźwiękowego stwarza uwzględnienie projektowania akustycznego i ochrony obszarów cichych w polityce miejskiej. Konieczne jest powiązanie wskazanych działań z planowaniem przestrzennym, rewitalizacją, ochroną środowiska, kulturą i sportem oraz edukacją. Zarządzanie jakością dźwiękową krajobrazu to wyzwanie dla miast związane z troską o jakość życia oraz kreowaniem przyjaznego wizerunku miasta.. Managing the urban soundscape Summary The aim of the paper is to present actions related to the management of the sound quality of landscapes. The author tries to answer the following research questions: how to increase the value of soundscapes, what instruments to use, who should be involved in the management process? The article is based mainly on an analysis of the available literature and internet websites. The author examines the protection of quiet areas as well as the acoustic design of public spaces. The empirical part of the paper includes an analysis of surveys concerning soundscapes in the city of Lublin. Sound quality management is associated with the participation of the society in the process. What is essential in this process is the cooperation between academic circles and local governments. An opportunity for creating a new quality of soundscapes is provided by the inclusion of acoustic design and protection of quiet areas in urban policies. What is necessary is an integration of measures indicated by the author with spatial planning, revitalisation, environmental protection, culture, sports and education. Management of sound quality is a challenge for cities related to the concern for quality of life and to the creation of a friendly image.. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. Prace kulturoznawcze_13_B.indb 30. 2012-04-02 14:59:49.

(13)