JERZY LISZKOWSKI
Instytut Hydrogeologii i Geologii inżynierskiej UW
KOPALNY
PROFIL
WIETRZENIOWY WAPIENI I MARGLI
GÓRNOJURAJSKICH
{DOLNOKIMERYDZKICH SPRZED
TRANSGRESJI ALBSKlEJ Z 02AROWA
Niniejsza krótka notatka jest zaa~Tesowana do uczestni'ków tegorocznego Zjazdu Polskiego Towa-rzystwa Geologicznego, szczególnie do uczestników wycieczki zjazdowej IB: Starachowice - Bałtów -Ożarów - Ćmielów - Starachowice. Dotyczy ona nowego, odsłoniętego dopiero w ostatnich miesią cach, a więc już po opracowaniu i złożeniu do druku przewodnika XLVIII Zjazdu PTG, interesującego
pr<>filu kontaktu utworów jury i ·kredy. Profil te. jest interesujący przede wszystkim ze względu na duże rozmtiary odkry·wki oraz występowanie miąż szej, dobrze zachowanej, eluwialnej pokrywy wie -trzeniowej na wapieniach i marglach górno jurajskich. Może warto go obejrzeć?
Sygnaliz{)wany profil (ryc. 1) odsłonięto w
trak-cie prac ziemnych prowadzonych przy bu~owie
ce-mentowni Ożarów, woj. tarnobrzeskie. Wymiary od-krywki wynoszą (wg stanu z maja br.) 15+20 m X X250+300 m. Odkrywka odsłoniła na długości po-nad 250 m pOwiierzchnię kon.taktu wapieni, margli i iłowców marglistych dolnego k'imery<lu (datowanie na pod tawie licznie występującej tu Exogyra vir-gula oraz danych litostratygraficznych) z piaszczysto--żwirowymi, wyżej piaszczystymi i mułowcowo-mar gHstymi, fosfory1l;onośnymi osadamłi górnego albu z fauną żarłaczy (rodzaje Lamna, Oxyrhina), małżów (rodzaj AucelLina) i belemnitów (rodz. Neohybolites).
W kierunku północno-wschodnim kontakt jury i
kre-dy zapada stopniowo poniżej dna wykopu, a
odkryw-Ryc. 1. Widok ogólny na ścianę zachodnią wykopu
w
Ożarowie. Z lewej strony widoczna niecka osia-dania, z prawej - normalna, nie zaburzona atekto-49:l
UKO 550.822.2:551.311.234 :552.541/.542:551.762.33(213.12)(438-35 Ożarów)
ka przecina coraz młodsze ogniwa kredy górnej -cenoman oraz najniższe serie dolnego turonu.
W części południowo-zachodn'iej odkrywki układ warstw został zaburzony ate'ktonicznymi deformacja-mi z.wiązanymi przyczynow<> ze zjawiSkami kraso-wymi (ryc. 1). Występuje tu duża (o średnicy 120 m) niecka osiadań, wypełniona osadami górnego albu w pozycji in situ, rozcięta w środku pionowym komi-nem krasowym o średnicy 25 m, wypełnionym
ce-glasto-różowymi, różnoziarn'istymi piaskami .. formier-skimi", lokalnie z nagromadzeniem ostrakrawędzi stych brył opoki odwapruonej oraz krzemieni turoń skich o średnicy oMuchów dochodzącej do 40 cm. Te~tura omawianych piasków ,,formierskich" wska-zuje, że stanowią one wtórne wypełnienie wąskiej, głębokiej studni krasowo-zapadowej. Powstanie za-padliska poprzedziło osiadanie (ugięcie) warstw.
W części północno-wschodniej wykopu układ
warstw jest (atektonicznie) nie zaburzony (ryc.
n.
Powierzchnia stropu jury zapada pod kątem 9,5+ +100 w kierunku N650E. Bardzo zbliżony (8+9°) upad mają warstwy górnego albu i cenomanu, przy możliwych odchyleniach ±0,5 0+1 o. Upady warstw kimerydu wynoszą 8,5+9 o w Iderunku. N650E.Cechy litogenetyczne transgresywnego cyklu se-dymentacyjnego górnego albu wskazują, że trans-gresja wkroczyła na silnie zrównany obszar i po-stępowała dość szybko. Wskazuje na to brak oligo-miktytowego zlepieńca podstawowego (ryc. 2), brak
nicznymi procesami powierzchnia kontaktu jury kredy (linia falista).
Ryc. 3. Fragment zachodniej ściany odkrywki. K.o
-palny profil wietrzeniowy wyksztalcony na
wapte-niach i marg~ach kimerydu. Objaśnienia symbolów
na ryc. 4. Skala l: 12.
Ryc. 2. Fragment ukazujący kontakt zwietrzelin mar
-gH kimerydu (a) z piaszczysto-glaukonitowymi
OSI1-dami górnego albu (b). W górnej części widoczna
naj-niższa warstwa fOSJ01'ytowa (c) transgre~ywnego
cy-klu sedymentacji górnego albu. Należy zwró::ić uwagę
śladów rozmycia, wydrążeń po skałotoczach i innych
organizmach oraz szybk·ie zmniejsz€'llie się średniej
średnicy ziarn osadów albu w kierunlm pionowym.
Ważne jest, że brak żył klastycznych z wtórnego wypełnien~a, co wskazuje na brak tektogenicznych
spękań typu ciosu w utworach jury sprzed trans-gresji grónego albu. Materiał albskl wnika lokalnie
w głąb jury do głębokości 0,6-7-0,8 m, lecz jedynie spękaniami wietrzeniowymi i międzyławicowymi.
Najbar<lziej interesującym faktem jest zachowanie
się w profilu omawianej odkrywki prawie peł'nego
profilu kopalnej pokrywy wietrzeniowej sprzed
transgersji k,redowej (ry.c. 3). Profil ten obejmuje
poziomy AB, B!, Ben, B/C i C. Jego ł~czna mi~
7.-na brak zlepieńca podstawowego. Skala ok. 1: 5.
CHARAKTERYSTYKA MORFOLOGICZNA KOPALNEGO PROALU WIETRZENIOWEGO Z OŻAR(N{A
.
' .. .
o.CO
. : •• -. -.' ~. . '. ". ~ • • Płask, 9Ia""onit~ % los1orytami (alb górny)
:
..
~~
:.:
~;
:. '
rl(I
'
~~
' :
~t\
:
~
·
~~
·-:·:·::
t
AB btqzowy do.
cI.lTr<lInI~
~4~~~')~~~~~~=Y~
L' , I' I \ B brQzowy do ~z~ (7SYR.4/J) SłaliOViQpnt;tytCiiCo;3+5'" ~'IQ aDpryzrna.)'CZf/!I .tnAcU'c; f~~ł 1 1I05le na powifl2<hnlach CJ9!'O!l"lćw gltbowy<h, lICzne mycelia weglancwe; SIM ~ zwarly; spdcarv. :lopn ... ~ przojście ., 0.20
0.80
IJ..
H
}
.
(
'u I( josno-szoro-b<qZowy 10VR 5,612+3), siM wapr;sty ,I'; masywny lub spękany z licznymi m1~ktm, konkrtC)omi
'. -- B (~dohlcmi) waPłtmym" wyjqlkOM> zwarły, brak sładów aklywllOŚCi bIologIaneJ; Sl~ prztJŚCie w
I
~
'
:
'
~
:~r-
---'---
~
----
--~
~~J,
B~,
~PJ&tcrj
m
i
I.CO
lasno-s%ary (JOYR 7/2) S,lnle wapnlSly ,l z bardzo licznymi, 9ęsl0 upakowonyml, lwardyml korl<rtCJOm, ~
o fJ do 30 cm, masywny, lecz rozpodo s~ w%glfdn. lalwo na gruboblokowt łrogm<nIy; WVJQlkowo Lwcrly;
brak śladów oklywności biologic%neJ. slopniowe prz.,ście w
I
---~---~----.----~----.---jasna-uary (lOYR 71Z)do blafego (lOVR 8/2) silnie wapnisly I~ % -+I~I ---S,IM wewntlrznle zwielrzolymi, mlt!<k,ml ~ okruchami margli; masywny, wy)atkowo Z'NOrty; granica 05110 lub nitwyrazno I falista;
S\opniowe prztjsc'e w I 120 1.60 __ BC '-o . 1.80
margle i ,Iowce margliste (kimoryd dolny)
~ 13
Ryc. 4. Cechy morfologiczne kopalnego profilu wie-trzeniowego z Ożarowa.
6 - litorelikty, 7 - konkrecje wapienne, twarde, 8 - kon-krecje wapienne, miękkie, 9 - struktura masywna, lO -struktl!ra blokowa lu~ pryzmatyczna, Il - spękania z
wy-sychania, 12 - kanaliki i makropory zoo- i Cytogeniczne, 13 - powloki plazmy Uastej na powierzchniach spękań,
l - margle, 2 - By margliste i iły war~twowane, 3 - iły,
4 - iły pylaste, 5 - piaskI glaukonitowe z fosforytami, mikrokawern itp.
Ryc. 5. Fragment poziomu akumulacji węglanu wa
-pnia Bell!. Należy zwrócić uwagę na siLną
koncentm-cję dużych rozmiarów konkrecji wapiennych (Ca).
Wieczko do obiektywu aparatu fotograficznego
po-siada wymiar 95 mm.
szość dochodzi do 2,5 m. Wstępną charakterystykę
tego profilu przedstawia ryc. 4. Wykształcenie, ściślej
poziomowa budowa omawianego profilu
wietrzenio-wego wykazuje pewne zróżnicowanie w zależności od
litologii skał podłoża. Na twardych, dość czystych SUMMARY
A preliminary paleopedological characteristics af
fassil weathering profile developed on Lower
Kim-meridgian limestones and marls and buried by mari-ne Upper Albian deposits from Ożarów (Central
Po-land) is given. The profile appears somewhat similar
to recent brown soils and,
to
some degree, dark-brown soUs from semi-desert Mediterranean regions
of the Minor Asia, Isral and Spain, as weB as
cal-careous brown soils from California and Colorado. It
suggests a predominance of subtropical semiarid
climate in that region in times before the onset of Albian marine transgression.
494
chemicznic wapicniach brak poziomu przejściowego
B/C, kontakt poziomu Bca i C jest ostry, natomiast na
marglach poziom przejściowy BIC jest wy,raźny i może osiągnąć miąższość do 0,6 m, a nawet ponad
1 m. Najbardziej charakterystyczną cechą
omawia-nego profilu jest obecność miąższego, dochodzącego do 1,8 m, poziomu a'kumulacji węglanu wapnia (ryc.
3, 4) w postaci konkrecji-pedo1itów. W górnych
par-tiach poziomu są one dość mięl~ie i porowate, w
dolnych - twarde, masywne, pocięte spękaniami
z dehydratacji, osiągają ogromne ~ozmiary. Ich śred
nica dochodzi do 30 cm i więcej (ryc. 5), Wskaz,uje
to na bardzo długi okres tworzenia się omawianego
profilu glebowego, na jego dojrzałość.
Typologicznie omawiany profil
wietrzeniowo-gle-bowy wykazuje wyraźne analogie do współczesnych gleb ciemnobrunatnych Izraela i Azji Mniejszej (1),
zajmujących pozycję pośrednią między glebami
bru-natnymi półpustynnych regionów śródziemnomorskich (2) a typowymi śródziemnomorskimi glebami
brunat-nymi (terrae fuscae) (3) oraz do wapnistych gleb
brunatnych Kalifornii i Colorado (4). Od pierwszych
rói.ni się jedynie silniejszym stopniem wyługiwania poziomów AlB i Bl oraz lepiej rozwiniętym
pozio-mem wytrącania węglanu wapnia. W całości profil
ten WSkazuje na panowanie na bada'nym obszarze
w okresie poprzedzającym transgresję albską ciepłe
go, subtropikalnego (mezotermicznego) semiaridnego klimatu. Wniosek ten stoi w pewnej sprzeczności
z dotychczaso.wymi poglądami o panowaniu w
okre·-sie dolnej kredy ciepłego, subtropikalnego
humid-nego klimatu, co nadaje omawia'nemu profilowi
szersze znaczenie. Wiek omawianego profilu
wid-trzeniowego nie jest jednakże ściśle znany.
LITERATURA
1. D a n J., Ya a lon D. H., K o y u m d j i s k y H.
-Catenary Soił Relationships in Israel. The Bet
Guvrin Catena on Chalk and Nari Limestone
Crust in the Shefela. Israel J. of Earth-Sciences,
vol. 21, (1972), no. 2.
2. D a n J., K o y u In d j i s k y H., Ya a lon D. H. - -Principles of a Proposed Classification for the
Soils of Israel. Transaction 8th lnt. Soil
Confe-n:.ncc Can. IV & V, New Zealand, 1962.
3. D u d a l R, T a v e r n i er R, O s m o n d D.
Soil Map of Europe, FAO, Rome, 1968.
4. S t o r i e R E., W c i r W. W. - Soil Series of
Californ'ia. University of California, Berkeley, Califomia, 1953.
PE3IOME
Coo6ll\emte ,l.IaeT npe,1J.Bap:wreJIbHY.IO
naJIeonc,1J.oJIo-t'l1'IeCKyIO xapaKTepHcTHKy HCKonaeMolł KOpbI Bb~ TplfilaHHJł Ha 1<!3BeCTHHKax H MepreJIJłX HM}f{HerO
KJ-I-MepH,1J.:!Ka, 3aJIeralOl.t~erO no,1J. MOPCIH1MK OCa,1J.KaMH
Bepx-Hero aJIbOa B paHOHe MecTHocTH OmapYB <UtHłTPaJIb
Han ITOJIbwa). OIlKcaH!U>IH npOcPl1JIb 06J1a,1J.aaT CXO,1J. -CTBaMI1 c COBpeMellIiblMI1 OypbIMK no "I B<ł
M.'
nOJIyny-CTblllHbJX pattoHoB Cpe,1J.K3eMHOMopbn B MaJIolł A3ID1.
ltI3paeJIc 11 MCnaHI<!}f, a TaKlKe c K3BeCl'KOBblMI1
6YPbl-MK nO'lBaMK KaJIK<P<>PHI<!)1 H KOJIopa,D,o. OH HBJIHeTCH
nOKa3aTeJIeM cy6TponW'!ecKoro BJIa'lUlOro KJlI1Marn Ha
paCCMaTplfilaeMOH reppKTOpl<!11 nepe,D, lTa'laJIOM
