OSOBY STARSZE W GOSPODARSTWACH JEDNOOSOBOWYCH

(1)

Wanda Nowak-Sapota

Szkoła W yższa im. Pawła W łodkowica w Płocku

2 O S O B Y S T A R S Z E W G O S P O D A R S T W A C H JE D N O O S O B O W Y C H

P rezentow ane opracow anie jest kontynuacją rozw ażań dotyczących rozm ieszczenia osób starszych w gospodarstw ach dom ow ych i rodzi nach. C zęść pierw sza pośw ięcona została analizie danych statystycz nych um ożliw iających dokonanie oceny zm ian w strukturze dem ogra ficznej nierodzinnych gospodarstw oraz w skazanie m iejsca, jak ie zajm ują w niej gospodarstw a dom ow e osób starszego pokolenia [N ow ak-Sapota, 2008]. W analizie uw zględniono stan i strukturę populacji osób starszych w podziale na płeć i w iek głow y gospodarstw a z w yodrębnieniem gospodarstw nierodzinnych w edług ich liczebnej w ielkości oraz składu pokoleniow ego.

C elem niniejszego opracow ania je st charak terysty ka populacji osób starszych, tw orzących gospodarstw a jed n o o so b o w e, w edług stanu cyw ilnego i sytuacji m ieszkaniow ej, szczególnie osób zam iesz k u jących w odrębnych m ieszkaniach. W ychodząc z założenia, że p ro blem starzenia się ludności je st pow ażn ym w yzw an iem dla w szy stkich krajów , w tym rów nież Polski, konieczne je s t w skazanie jeg o rozm iarów oraz zróżnicow ania w czasie i przestrzeni. W szech stronna analiza indyw idualnych i społecznych p otrzeb osób w star szym w ieku po w in n a uśw iadom ić w agę tego problem u, a w k o n se kw encji doprow adzić do zm iany postaw m łodszych generacji w obec starszego pokolenia. Stanow i rów nież w y zw anie dla instytucji odpow iedzialnych za kształtow anie działań w zakresie polityki społecznej i gospodarczej w kraju.

W opracow aniu w ykorzystano wyniki N arodow ego Spisu P o w szechnego Ludności i M ieszkań 2002 oraz dane liczbow e udostępnio ne przez G U S, specjalnie przygotow ane do realizacji celu badania.

(2)

3 6 Wanda Nowak-Sapota

2.1. Stan cyw ilny osób tw orzących gospodarstw a dom ow e

Stan cyw ilny je s t je d n ą z cech dem ograficznych, która w znacznym stopniu w pływ a na kształtowanie się zarówno liczby, ja k i struktury gospodarstw dom owych. Przekształcenia składu populacji w edług stanu cyw ilnego m a ją szczególne znaczenie w przem ianach jakościow ych struktur gospodarstw dom ow ych [Nowak-Sapota, 2002]. C echa ta rozpatryw ana je s t łącznie z w iekiem i p łcią ze w zględu na ew olucję struktur, które charakteryzują się stałymi etapam i przem ian. Zaw arcie zw iązku m ałżeńskiego kojarzy się przede w szystkim z przem ianam i procesu tw orzenia rodziny, a w następnej kolejności decyzji w zakresie tw orzenia gospodarstw a domowego. W zrost natężenia m ałżeństw najczęściej skutkuje przyrostem liczby i układu strukturalnego gospo darstw dom owych. R ozpad zw iązku m ałżeńskiego pow oduje, że m ęż czyźni i kobiety na ogół w ybierają różnorodne ścieżki organizow ania życia i zamieszkania. Głównym i czynnikami, w pływ ającym i na decyzje jest, obok płci i wieku, stan rodzinny w m om encie ustania związku.

D o m in u jącą pozycję w śród głów gospodarstw dom ow ych zajm ują żonaci i zam ężne (około 65% ), niezależnie od m iejsca zam ieszkania, przy w iększym udziale na w si (ponad 69% , w obec około 63% w m iastach). G ospodarstw em dom ow ym z p a rą m ałżeńsk ą kieruje częściej m ężczyzna, a proporcje głów gospodarstw dom ow ych w ogólnej ich liczbie s ą bardzo zbliżone na obszarach m iast i wsi (tab. 2.1).

W ogólnej liczbie ponad 13 m in gospodarstw dom ow ych w Polsce, około 35% stanow iły gospodarstw a kierow ane przez osoby w pozo sta łym stanie cyw ilnym , a odsetek ten je s t w yższy w m iastach (około 37% ) niż na w si (ponad 30% ). K ształtow anie się proporcji głów gospodarstw dom ow ych w om awianej populacji w ykazuje istotne zróżnicow anie w zależności od płci i kategorii stanu cyw ilnego. O w dow iali i rozw iedzeni m ężczyźni tw orzą około 8% ogółu gospo darstw w Polsce, przy czym odsetki te są w yższe w m iastach, szczegól nie w kategorii rozw iedzionych. K obiety pozostające w cześniej w zw iązkach m ałżeńskich s ą głowam i około 47% ogółu gospodarstw tw orzonych przez panie. Z decydow anie w yższe odsetki w idoczne są w grupie osób ow dow iałych (36,2% ), szczególnie na w si (ponad 45% ).

(3)

Osoby starsze w gospodarstwach jednoosobowych 37

Tab 2 1 Gospodarstwa domowe według płci i stanu cywilnego głowy gospodarstw a domowego oraz m iejsca zamieszkania

Stan cywilny prawny głowy gospodarstwa domowego*

G ospodarstwa domowe

Ogółem M iasta Wieś

Ogółem (w tys.) 13188 8827 4361 w procentach ogółu kawalerowie, panny 11,4 12,0 10,4 żonaci, zamężne 64,9 62,8 69,2 wdowcy, wdowy 17,0 16,7 17,4 rozwiedzeni, rozwiedzione 6,6 8,4 2,9 separowani, separowane 0,1 0,1 0,1 Mężczyźni (w tys.) 7939 5001 2938 w procentach ogółu kawalerowie 10,1 9,4 11,1 żonaci 81,8 81,2 82,8 wdowcy 4,2 4,4 4,0 rozwiedzeni 3,8 4,9 2,0 separowani 0,1 0,1 0,1 Kobiety (w tys.) 5249 3826 1423 w procentach ogółu panny 13,5 15,3 8,7 zamężne _39,4 _38,7 _41,1 wdowy _36,2 _32,9 _45,1 rozwiedzione _10,7 _12,9 _4,9 separowane _0,2 _0,2 _0,2

*bez osób o nieustalonym stanie cywilnym

Źródło. NSP 2002, Gospodarstwa domowe i rodziny, GUS, W arszawa 2003

R ozw iedzione kobiety stoją na czele niem al 11% gospodarstw do bow ych- ale odsetek ten jest przede wszystkim udziałem m iast (około

o). Ponad 11% gospodarstw dom owych tw orzą osoby w stanie przed m ą żeńskim (kawalerowie, panny), a odsetek ten w aha się w granicach od

(4)

38 Wanda Nowak-Sapota

około 10% w śród m ężczyzn do 13,5% w zbiorow ości pań. Kaw alerow ie s ą częściej głow ą gospodarstw a dom owego na wsi, chociaż różnice udziałów s ą niew ielkie (1,7 punktu procentowego), natom iast odwrotna sytuacja charakteryzuje populację kobiet. W m iastach panny s ą głowam i ponad 15% ogółu gospodarstw kierow anych przez kobiety, podczas gdy na wsi analogiczny udział wynosi 8,7%. Niew ątpliwie, istotne różnice m ożna zaobserw ow ać w strukturach gospodarstw dom ow ych według wielkości. Spośród w ielu cech różnicujących te struktury istotną rolę od g ry w ająp łeć i m iejsce zamieszkania głowy gospodarstw a (tab. 2.2).

W strukturze gospodarstw dom ow ych w edług liczby osób dom inu ją c ą p ozycję zajm ow ały gospodarstw a jed noosobow e stanow iące

niem al 25% ogółu gospodarstw w Polsce. O dsetki gospodarstw w ielo osobow ych w yk azu ją system atyczny spadek w raz ze w zrostem liczeb nej w ielkości gospodarstw a dom owego. M ałe zespoły, m ające w sw ym składzie od 2 do 4 osób, stanow ią łącznie ponad 61% ogółu gospo darstw dom ow ych, natom iast odsetek gospodarstw 5- i więcej osobo w ych kształtuje się na poziom ie około 14%.

Tab. 2.2. G ospodarstw a domowe według liczby osób oraz płci i m iejsca zam ieszkania głow y gospodarstw a

Płeć głowy gospodarstwa

Ogółem w tys.

Liczba osób w gospodarstw ie domowym

1 2 3 4 5

i więcej w procentach ogółu danej kategorii

Ogółem 13337 24,8 23,2 19,9 18,0 14,1 M ężczyźni 8013 16,9 22,4 21,6 21,8 17,3 Kobiety 5324 36,7 24,4 17,3 12,4 9,2 M iasta 8964 27,7 24,7 21,1 17,5 9,0 M ężczyźni 5069 19,6 23,9 23,6 21,9 11,0 Kobiety 3895 38,3 25,7 17,9 11,8 6,3 Wieś 4373 18,8 20,2 17,5 19,1 24,4 M ężczyźni 2944 12,1 19,8 18,2 21,6 28,3 Kobiety 1429 32,4 20,9 15,9 14,0 16,8 Źródło: ja k w tab. 2.1.

(5)

R ozkład w skaźników dla ogółu gospodarstw w ykazuje istotne zróżnicow anie w zależności od m iejsca zam ieszkania. W m iastach statystyczne gospodarstw o dom ow e liczy 2,60 osób, co je st efektem dużego udziału gospodarstw jednoosobow ych, a w następnej kolejności dw uosobow ych. N a wsi przeciętna w ielkość gospodarstw a dom ow ego kształtuje się na poziom ie 3,33 osób, co jest konsekw en cją odm iennej niż w m iastach struktury gospodarstw w edług w ielkości.

W strukturze m iejskich gospodarstw dom ow ych w idoczna je s t zde cydow ana przew aga m ałych jednostek. G ospodarstw a jednoosobow e stanow iły w 2002 roku 27,7% ogółu gospodarstw w m iastach, co czw arte je st dw uosobow e, a ponad 21% m a w sw ym składzie 3 osoby. Zespoły liczące 5 i więcej osób stanow ią zaledw ie 9% ogółu m iejskich gospodarstw dom ow ych. N a obszarach w iejskich, w strukturze gospo darstw w edług liczby osób, dom inują w iększe liczebnie zespoły. N iem al co czw arte gospodarstw o (24,4% ) m a w sw ym składzie 5 i więcej osób i je st to najw iększa grupa w śród ogółu gospodarstw w iejskich. Odsetki m ałych liczebnie zespołów (2^4-osobow ych) są niższe w porów naniu z m iastam i, ale najw iększy udział w tej grupie m ają gospodarstw a dw uosobow e (20,1% ); odsetek gospodarstw jednoosobow ych je st relatyw nie niski w porów naniu z analogicznym w m iastach.

Podsum ow ując m ożna stwierdzić, że najbardziej istotne różnice w strukturze w ielkości gospodarstw dom ow ych w zależności od m iejsca zam ieszkania dotyczą udziałów gospodarstw jednoosobow ych (18,8% na w si w obec 27,7% w m iastach) oraz najw iększych liczebnie, 5- i w ięcej osobow ych, zespołów (9% w m iastach w stosunku do 24,4% na wsi). O dsetki gospodarstw liczących od 2 do 4 osób s ą rów nież niższe w m iastach, ale różnice w ich poziom ie s ą zdecydow anie m niejsze w stosunku do wsi i w ynoszą 4,5 punktu dla gospodarstw dw uosobow ych, około 3,5 punktu dla trzyosobow ych i 1,6 punktu procentow ego w przypadku czteroosobow ych zespołów .

N astęp n ą cechą różnicującą struktury gospodarstw dom ow ych w e- ug iczby osób je st płeć głow y gospodarstw a dom ow ego. Tw orzenie gospodarstw a jednoosobow ego je st w łaściw ie dom eną kobiet i to

(6)

niezależnie od m iejsca zam ieszkania. W zbiorow ości głów gospodarstw dom ow ych p ań niem al 37% stanow ią reprezentantki jednoo sob ow ych gospodarstw , dla m ężczyzn analogiczny w skaźnik kształtuje się na poziom ie około 17%.

W m iastach om aw iane w skaźniki s ą w yższe, niezależnie od płci, a różnica udziałów dla m ężczyzn w ynosi 7,5 punktu, dla kobiet 6,4 punktu. M ężczyźni, częściej niż kobiety, k ieru ją gospodarstw em w ieloosobow ym m ającym w sw ym składzie 3 i więcej osób. W yjątek stanow ią głow y gospodarstw dwuosobow ych, w śród których w idoczna je s t przew aga płci żeńskiej zarów no w m iastach, ja k i na wsi. Przyczyn tych różnic należy dopatryw ać się w w ieku i stanie cyw ilnym osób kierujących takim gospodarstw em .

S kład liczebny gospodarstw a dom ow ego zw iązany je s t ze stanem rodzinnym osób, które k ierują gospodarstw em lub s ą jeg o członkam i. G łow am i gospodarstw dom ow ych s ą na ogół osoby dorosłe, dzieci i m łodzież w ch odzą w skład gospodarstw a w ieloosobow ego, m ając bezpośredni w pływ na jeg o liczebną wielkość. N ieo dłączną c e c h ą kształtującą strukturę gospodarstw dom ow ych w edług liczby osób, jest stan cyw ilny głow y gospodarstw a dom ow ego (tab. 2.3).

W populacji głów gospodarstw jednoosobow ych w yraźnie dom inują osoby pozostające w stanie pozam ałżeńskim . K aw alerow ie i panny tw o rzą ogółem ponad 1,5 m in gospodarstw dom ow ych (11,4% ogółu gospodarstw ), w śród których 66,6% stanow ią jednoosobow e, przy niew ielkich różnicach w edług płci (70,2% m ężczyźni, 66,3% kobiety). G ospodarstw a dw uosobow e, których głow ą je st osoba w stanie przed m ałżeńskim , częściej w ystępują w śród panien (około 21% ) niż kaw ale rów (16% ). M ożna przypuszczać, że w śród m łodszego pokolenia są to osoby tw orzące w spólne gospodarstw o z jed n y m z ow dow iałych lub rozw iedzionych rodziców , ja k rów nież (częściej) panny w ychow ujące dzieci z pozam ałżeńskiego zw iązku (w arto zaznaczyć, iż udział urodzeń pozam ałżeńskich w ykazuje d u żą dynam ikę w zrostu). N ajm niej liczna je st grupa głów gospodarstw kierujących zespołam i liczącym i 3 i więcej osób, odsetek takich gospodarstw w zbiorow ości zarów no kaw alerów , ja k i panien nie przekracza 14%.

(7)

O soby starsze w gospodarstwach jednoosobowych

Tab 2 3 G ospodarstwa domowe według liczby osób oraz płci, stanu cywilnego

3 prawnego i miejsca zamieszkania głowy gospodarstwa

Stan cywilny prawny głowy gospodarstwa domowego* Ogółem w tysiącach

Liczba osób w gospodarstw ie domowym

1 2 3 4 5 i

więcej w procentach ogółu danej kategorii stanu cywilnego

M iasta Mężczyźni 5001 19,6 23,9 23,6 21,9 11,0 kawalerowie 473 77,1 13,2 5,7 2,5 1,5 żonaci 4059 6,2 26,2 27,8 26,6 13,2 wdowcy 219 58,7 22,4 10,1 4,8 4,0 rozwiedzeni 245 75,8 13,6 6,2 2,9 1,5 separowani 5 77,2 13,0 6,4 2,4 1,0 Kobiety 3826 38,3 25,7 17,9 11,8 6,3 panny 584 69,0 20,4 6,6 2,5 1,5 zamężne 1482 9,7 26,9 28,6 23,3 11,5 wdowy 1258 57,6 24,0 9,9 4,7 3,8 rozwiedzione 494 34,7 33,7 20,3 7,4 3,9 separowane 8 25,4 30,9 26,8 10,7 6,2 Wieś Mężczyźni 2938 12,1 19,8 18,2 21,6 28,3 kawalerowie 330 52,2 20,0 15,2 6,7 5,9 żonaci 2431 3,1 20,0 19,3 24,8 32,7 wdowcy 117 54,6 18,8 10,1 6,6 9,9 rozwiedzeni 58 67,2 15,5 8,7 4,5 4,1 separowani 2 69,2 15,2 8,2 3,1 4,3 Kobiety ₁₄₂₃ _32,4 _20,9 _15,9 ₁₄ _16,8 panny 124 53,7 23,0 12,3 5,9 5,1 zamężne ₅₈₅ _5,6 _20,0 _22,0 _24,2 _28,2 wdowy ₆₄₂ _53,5 _20,5 _10,1 _6,5 _9,4 rozwiedzione 69 23,0 27,5 23,7 13,6 12,2 separowane ₃ _17,6 _21,9 _26,7 _17,9 _15,9

* bez osób o nieustalonym stanie cywilnym Źródło: ja k w tab. 2.1.

(8)

G ospodarstw a osób pozostających wcześniej w zw iązkach m ałżeń skich stanow iły 23,7% ogółu gospodarstw dom ow ych zarejestrow anych w 2002 roku w Polsce. Najliczniej reprezentow ane s ą gospodarstw a kierowane przez osoby owdowiałe (17%) i rozwiedzione (6,6%). W każdej z tych kategorii stanu cywilnego dom inują głowy gospodarstw jed no oso bowych. Odsetki w śród ow dow iałych m ężczyzn i kobiet nie odbiegają w yraźnie sw ym poziom em (odpowiednio 57,3% i 56,2% ) i s ą niższe niż w zbiorow ości kaw alerów i panien. O soby rozw iedzione s ą w 47,5% głowam i jednoosobow ych gospodarstw dom owych, ale w śród m ężczyzn odsetek ten przekracza poziom 74%, natom iast w grupie rozw iedzionych kobiet co trzecia tw orzy jednoosobow e gospodarstwo. G ospodarstw a w ieloosobow e rozw iedzionych pań to głównie m ałe liczebnie zespoły (2 -3 osoby), jedynie około 13% stanow ią gospodarstw a 4-osobow e i większe. M ałżonkow ie, pozostający w separacji, tw orzą niem al 18 tys. gospodarstw, które stanow ią zaledwie 0,1% ogólnej liczby gospodarstw dom owych. Separowani m ężczyźni w około 74% tw orzą jednoosobow e gospodarstwa, podczas gdy dla pań odsetek ten w ynosi 23,5% . W p o pulacji separow anych kobiet dom inują głowy gospodarstw dwu- i trzy osobowych, a około 21% kieruje gospodarstwem 4-osobow ym i w ięk szym. N iew ątpliw ie różnice według płci są w ynikiem sytuacji rodzinnej, jak a m iała m iejsce przed rozwiązaniem zw iązku m ałżeńskiego. W przy padku orzeczenia rozw odu czy separacji, dzieci pozostają częściej z m a tk ą a niejednokrotnie samotne kobiety, po ustaniu m ałżeństw a, przejm ują opiekę nad starszymi rodzicami.

Praw idłow ości w kształtowaniu się proporcji gospodarstw w edług w ielkości w poszczególnych kategoriach stanu cyw ilnego s ą zbliżone w m iastach i na wsi, natomiast istotne różnice w poziom ie wskaźników (wyższe w m iastach) w ystępują w podziale w edług płci (tab. 2.3). W strukturze gospodarstw dom owych kaw alerów i panien dom inują gospodarstw a jednoosobow e. W m iastach m ężczyźni w stanie przedm ał żeńskim w ponad 77%, a kobiety w około 69% tw orzą sam odzielne gospodarstwa; na wsi różnice udziałów są m niejsze, ale w yższe w śród panien (niem al 54% ) o około 2 punkty procentowe. Rozpad zw iązku m ałżeńskiego, niezależnie od przyczyn, pow iększa zbiorow ość gospo darstw jednoosobow ych zarów no w miastach, ja k i na obszarach w iej skich. N ajw yższe udziały gospodarstw pojedynczych osób charaktery

(9)

styczne są dla rozw iedzionych m ężczyzn (około 76% w m iastach i ponad 67% na wsi) w przeciwieństwie do pań, w śród których około 35% w m iastach i 23% na wsi tw orzy jednoosobow e gospodarstwo. W po pulacji osób owdowiałych, niezależnie od płci, ponad połow a m ężczyzn i kobiet jest głow ą jednoosobow ego gospodarstwa, przy czym w skaźniki te w m iastach są wyższe i oscylują wokół 58%, n a w si około 54%.

2.2. L udność w gospodarstw ach dom ow ych w edłu g stanu cyw ilnego

G ospodarstw a dom ow e w Polsce w 2002 roku skupiały w sw ym składzie 3 7 8 1 2 ,7 tys. osób, co stanow i niem al 99% ogółu ludności w kraju. Strukturę ogółu ludności w gospodarstw ach dom ow ych oraz osób w w ieku 60 i więcej lat w edług stanu cyw ilnego praw nego prezentuje tab. 2.4.

D om inującą pozycję w strukturze ogółu ludności w gospodar stw ach dom ow ych zajm ują osoby pozostające w zw iązkach m ałżeń skich, które stanow ią niem al 78% badanej zbiorow ości. D ru g ą pozycję, zarów no pod w zględem liczby, ja k i udziału, zajm ują osoby będące w cześniej w stanie m ałżeńskim (ow dow iałe w ponad 11%, rozw iedzio ne w 4,5% ), natom iast kaw alerow ie i panny stanow ią 6,4% ogółu ludności gospodarstw dom owych.

Ludność w w ieku 60 i więcej lat liczy ponad 6383 tys. osób i sta now i około 17% ogólnej liczby ludności gospodarstw dom ow ych. S truktura tej populacji w edług stanu cyw ilnego znacznie odbiega od prezentow anej dla ogółu osób zarejestrow anych w gospodarstw ach do m ow ych w Polsce. N ajbardziej istotne różnice do ty czą ludności pozo stającej w zw iązkach m ałżeńskich oraz osób ow dow iałych. W przy padku pierwszej grupy, odsetek osób w wieku 60 i więcej lat (56,6%) jest znacznie niższy od analogicznego dla całej zbiorow ości (około 7 8 /ś>). O soby ow dow iałe stanow ią około 11% ogółu ludności gospo darstw dom ow ych w kraju. A nalogiczny odsetek w populacji osób starszych je s t w yższy o niem al 25 punktów procentow ych (35,6% ).

oz leżności w poziom ie m ierników dla osób rozw iedzionych, sepa row anych oraz pozostających w stanie przedm ałżeńskim s ą niew ielkie.

(10)

4 4 Wanda Nowak-Sapota X ) ' O tA O S i N O ■ •— O 0 0 0 «3 c O -0 0 0 (L) c £ u p c 2 c/i 0 0 - 2 - a p £ pC 0 F » 0 £ c T 3 - C e 0 r * C3 * 0 g cd s 0 • Q " O 0 u a M > 0 0 0 GO b £ • gcd *•0 c vC/3 G . 0 w C 0 ■ o 0 0 CN CO O X> CO H B <u Z 60 O * >> c * a c O. C . % CN O S O , OO —^ o í OO- f"" —T o" e n e n o e n ^ CN O " U"T CN O ' Ov O SO en e n r f o s . o , CN i r T o " — ' rf O Tf vo ( N O C v O " u-> m 10 «n ~ o J2_'O 00 O JS_o 3 -c S > os O e n T f CN v { 0 0 « n o o' o o > <N - r^ONOSíNen !> vft 3 « « ^ -‘ <N • - Os is o vo • 3 ' <ü ‘O 00 o vo S O — o ' t e r - e n e n r f r e n ^ —r oC r-*' —'' o" > r - — » O O ^ 1 0 O ^ CN, *—' l O O C CN o " e n — e n — Tf os, — «o — so _{r - —}—* rf o" VO O ID en 00 en VO ^ «o o e n 00" c n — r-O Vr-O, vr-Or o. 00 r t v o u -T e n o " 1 0 e n c i * £ r I *-01 § o 2 <a c • N O 5? -a — - E 5 £ S ^ 3 '§ * '1 1 ■§ * • N £ 2 O C C3 £ O c3 Q, cú j- — c3 “ Ł CU O ‘O CÍJ o * be z os ób o n ie u st alo n y m st an ie c y w il n y m Ź ró d ło : ja k w ta b . 2 .1 .

(11)

M ożna w ięc stw ierdzić, że zbiorow ość osób w w ieku 60 lat i więcej w gospodarstw ach dom ow ych tworzą: w ponad połow ie żonaci i za m ężne w około 40% ludność będąca w cześniej w zw iązkach m ałżeń skich oraz w około 4% kaw alerow ie i panny.

Stan cyw ilny, ja k ju ż w spom niano, je st w ażnym czynnikiem w p o dejm ow aniu decyzji o tw orzeniu sam odzielnego gospodarstw a dom o w ego lub pozostaw aniu w e w spólnym gospodarstw ie z innym i osobam i (N ow ak-Sapota, 2002). D ecyzje takie dotyczą przede w szystkim osób dorosłych, niezależnie od płci i wieku, ale w każdym przypadku uw arunkow ane są na ogół innym i czynnikam i (tab. 2.5).

W populacji żonatych i zamężnych ponad 98% osób pozostaje w większych lub m niejszych liczebnie w ieloosobow ych gospodarstw ach domowych, a udział ten przyjm uje niemal taki sam poziom dla ogółu m ałżeństw w Polsce, ja k i współm ałżonków w w ieku 60 lat i więcej. Istotne różnice widoczne s ą w rozkładzie udziałów w edług liczby osób w gospodarstwie dom owym. Z poprzednich analiz wiadom o, że zdecy dowana większość par m ałżeńskich tworzy rodzinne gospodarstw a domowe. W spółm ałżonkow ie w starszym w ieku w niem al 60% tw orzą dwuosobowe zespoły, co piąta osoba w wieku 60 lat i więcej pozostaje w trzyosobow ym gospodarstwie domowym, a ponad 19% kieruje 4-osobow ym zespołem i większym. D la ogółu ludności w gospodar stwach dom ow ych w Polsce rozkład udziałów je st odwrotny. Zdecydo wana w iększość będących w stanie m ałżeńskim koncentruje się w w iększych liczebnie zespołach, natomiast w gospodarstw ach dw uoso bow ych pozostaje około 14% ogółu badanej zbiorowości. Osoby w tzw. pozostałym stanie cyw ilnym w zdecydowanej w iększości tw orzą gospodarstwa jednoosobow e, a odsetek ich jest szczególnie wysoki w śród starszego w iekiem społeczeństwa. Częstość tw orzenia gospodar stwa przez pojedyncze osoby jest wyborem lub koniecznością. Istotny wpływ w podejm ow aniu decyzji ma niewątpliwie stan cyw ilny ludności oraz zm ieniająca się wraz z w iekiem sytuacja rodzinna (tab. 2.6).

Można przypuszczać, że kawalerowie i panny często tworzą jednooso bowe gospodarstwo z konieczności, szczególnie dotyczy to osób pozostają cych w stanie przedmałżeńskim do okresu starości. Odsetek głów gospo-

tw jednoosobowych z omawianej kategorii stanu cywilnego maleje wraz z przechodzeniem do starszych grup wieku, ale nawet wśród osiągających

at i więcej kształtuje się na wysokim poziomie (niemal 60%).

(12)

4 6 Wanda Nowa/c-Sapota o OJO O 3 c cd -o c/o O >. X) W) I I 0 1 c ~o -o_o at/:_O W) c c T3 9 -J H § ¡¿

3

-w) > O * ON CO < o pj r-»* —-' no o , o" CN MD C S O S on on co *n CN 1 — Os O 00 NO co Tf CN * n CN c O ^ r í ' t K « O CN c o p-*' *5? & •9

a

C/3 O_oo ~ <D rn io ’5f 2 NCT CN no" T t ncT ON CN — CN CN cd 00 O O NO ■ 3 “ 00 o JS o cd « n c n o ^ oo^ no © oo' irT K i » - <N O S, (N r ^ r - l td M T f T i > NO NO ^ (N - (N (N fS >, <N 8 I O w u O O ---- ---Cu ^ ^ **1 V’l ^ - r-" oo" o oo" r-r ^ — 1 i/"> CN — • ■—■ cO^ co^ ^ S —T o " cT T f CO CN CN NO o ID —^ «n co o Tf irf —r oC oo" rf m NO OO CN o o c o CN , o o OO o O s NO On r o 0 0 NO OO ON O r o NO CN t—i NO co CN u - ł CN CN r- CN O ' ■^r NO c o CN co CN w £ 0> **r< 'O_OD O c a. c <u c 0 ‘Ñ *o_<L> 1 _o s 00

o

^ *N o u w -o 5 I ^ S '! s s ^ - 3 > 1 -3 s !? I § « o £ « ^ S "O N D. 2 & s S »1 * be z os ób o ni eu st alo n y m st an ie c y w il n y m . Ź ró d ło : ja k w ta b . 2 .1 .

(13)

Osoby starsze w gospodarstwach jednoosobowych 4 7

Tab 2 6 Osoby w wieku 60 lat i więcej w gospodarstwach jednoosobow ych według

3 grupy wieku i stanu cywilnego

Ogółem

Ludność w w ieku 60 lat i więcej w gospodarstwach jednoosobow ych

Stan cyw ilny prawny* _{w tym w wieku lat}

60-69 7 0-7 9 80 i więcej

w procentach ogółu gospodarstw danej grupy wieku

kawalerowie, panny 65,1 66,9 65,1 59,7

wdowcy, wdowy 49,3 49,1 51,4 45,8

rozwiedzeni, rozwiedzione 68,0 67,6 69,3 64,5

separowani, separowane 64,4 64,0 65,9 61,1

* bez osób o nieustalonym stanie cywilnym Źródło: ja k w tab. 2.1.

R elatyw nie najniższe w skaźniki w zbiorow ości pozostających w cześniej w zw iązku m ałżeńskim obserw ujem y w grupie osób o w do wiałych. Około połow y w dow ców i w dów w w ieku 6 0 -6 9 lat i 7 0 -7 9 lat decyduje się na pozostanie w odrębnym gospodarstw ie dom owym , udział jednoosobow ych gospodarstw zm niejsza się o około 5 punktów procentow ych w śród osób osiągających 80 lat i w ięcej. W strukturze gospodarstw dom ow ych osób starszych, rozw iedzionych i separow a nych w yraźnie dom inują jednoosobow e. Z w cześniejszych analiz (p. 1) w iadom o, że głowam i tych ostatnich s ą przede w szystkim m ężczyźni i to zarów no w m iastach, ja k i na wsi, co sugeruje, iż kobiety częściej p ozostają w gospodarstw ach dom ow ych z dziećm i, starszym i rodzicam i lub innym i osobam i.

C zęstość tw orzenia gospodarstw jednoosobow ych w śród osób star szych je st zróżnicow ana na obszarze kraju. Zróżnicow anie m iędzyre gionalne w intensyw ności tw orzenia gospodarstw je s t najczęściej odzw ierciedleniem różnic w przebiegu procesów dem ograficznych, poziom ie ekonom icznym i sytuacji m ieszkaniow ej. P od staw ą analizy przestrzennego rozm ieszczenia gospodarstw są udziały głów gospo- arstw jednoosobow ych w śród ogółu osób w gospodarstw ach dom o

(14)

w ych w w ieku 7 0 -7 9 lat. W ybór tej grupy w ieku podyktow any je st tym , że w tym przedziale osiągają najw yższe w artości (z w yjątkiem kaw alerów i panien), a rozkład m ierników w pozostałych grupach w ieku osób starszych w ykazuje zbliżone proporcje dla poszczególnych kategorii stanu cyw ilnego do tych w w ybranym p rzedziale wieku. Jednocześnie analiza przestrzennego rozm ieszczenia gospodarstw jed noosobow ych przeprow adzona je st w podziale na trzy kategorie. P ierw szą tw o rz ą osoby, które nie zaw ierały w cześniej form alnego zw iązku m ałżeńskiego (kaw alerow ie i panny). G ospodarstw a jednooso bow e pow stałe na skutek ustania związku m ałżeńskiego w w yniku zgonu w spółm ałżonka (wdowcy, wdowy) stanow ią drug ą grupę, a trze cią odrębną grupę, osoby rozwiedzione i separowane. U zasadnieniem dla takiego podziału je st wyraźnie w yższy poziom częstości tw orzenia gospodarstw jednoosobow ych w śród tych ostatnich, co m oże wynikać z różnych sytuacji rodzinnych po rozpadzie zw iązku małżeńskiego.

O soby starsze, pozostające w stanie w olnym przez cały okres sw o jeg o życia, często tw o rz ą jednoosobow e gospodarstw o, nie m ając

innego w yboru. W artości udziałów takich gospodarstw , w śród kaw ale rów i panien tw orzących gospodarstw a dom ow e w w ieku 7 0 -7 9 lat, p rzy jm u ją różne w artości w poszczególnych jedn o stk ach adm inistracyj nych. N ajn iższy poziom m iernika notuje się w w ojew ództw ie podkar packim (53,2% ), a najw yższy w m azow ieckim (72,7% ), przy średniej krajow ej 65,1% .

O bszar kraju, z punktu w idzenia udziałów gospodarstw jed n o o so bow ych, których głow ą je st kaw aler lub panna w w ieku 7 0 -7 9 lat, w ogólnej liczbie gospodarstw kierow anych przez tę grupę osób, podzielono na trzy jednorodne regiony charakteryzujące się zbliżonym poziom em m ierników (ryc. 2.1).

R egion legitym ujący się najniższym poziom em udziałów gospo darstw jednoo sobow ych w populacji, k tó rą tw o rzą jedn ostki pozostają ce w stanie przedm ałżeńskim do okresu starości, obejm uje pięć w oje w ództw . T rzy spośród nich to sąsiadujące w ojew ództw a leżące w trójkącie południow o-w schodniej Polski oraz odległe terytorialnie, podlaskie i w ielkopolskie. W przedziale średnich w artości m iernika znalazło się sześć w ojew ództw położonych w e w szystkich obszarach

(15)

geograficznych kraju. Terytorialnie spójny region tw orzą trzy jednostki znajdujące się na środkow o-północnym obrzeżu kraju oraz trzy pozosta łe leżące po jednym : na w schodzie, zachodzie i południu Polski. N ajw yższym poziom em odsetka gospodarstw jednoosobow ych, tw orzonych przez panny i kaw alerów w w ieku 7 0 -7 9 lat, charakteryzu je się region skupiający pięć w ojew ództw , w tym trzy z ośrodkam i

w ielkom iejskim i (dolnośląskie, łódzkie, m azow ieckie).

O soby starsze w gospodarstwach jednoosobowych_____________________________ 4 9

Ryc. 2.1. W ojewództwa w typologicznych obszarach udziałów gospodarstw jednooso bowych wśród ogółu gospodarstw kierowanych przez kaw alerów i panny w wieku 70 -7 9 lat

Źródło: dane udostępnione przez GUS.

G łów ną p rzyczyną rozpadu m ałżeństw w Polsce je st zgon jednego ze w spółm ałżonków . Zm iennym i objaśniającym i proces tw orzenia gospodarstw dom ow ych przez ow dow iałe starsze osoby s ą przede w szystkim płeć oraz stan rodzinny, a w dalszej kolejności inne czynniki natury społeczno-ekonom icznej. G ospodarstw a pojedynczych osób, orych g ło w ą je st w dow iec lub wdowa, stanow ią niem al 75% ogółu je noosobow ych gospodarstw tw orzonych przez ludność w w ieku 60

(16)

W k raju ponad połow a osób ow dow iałych (51,4% ), tw orzących gospodarstw a dom ow e w w ieku 7 0 -7 9 lat, je st głow ą jednoosobow ego gospodarstw a, a poziom tego m iernika w aha się w granicach od 38,6% w w ojew ództw ie podkarpackim (m in.) do 60% w śląskim . D o regionu najniższych udziałów , obok podkarpackiego, należy rów nież m ałopol skie i w ielkopolskie (ryc. 2.2). Najliczniej reprezentow any je s t region charakteryzujący się poziom em odsetka oscylującym w okół w artości średniej. O bszar ten obejm uje siedem w ojew ództw , w tym trzy p ołu dniow o-zachodnie (sąsiadujące ze sobą) oraz dwa, rów nież leżące w sąsiedztw ie, w północno-środkow ej części kraju, a także odległe terytorialnie podlaskie i świętokrzyskie.

Z w arty terytorialnie je st region skupiający w sw ym składzie w oje w ództw a (z w yjątkiem zachodniopom orskiego) legitym ujące się najw yższym i udziałam i jednoosobow ych gospodarstw w badanej zbiorow ości.

G ospodarstw a jednoosobow e w śród ludności w starszym wieku, z punktu w idzenia ich udziału w poszczególnych kategoriach stanu cywilnego, najczęściej tw orzą osoby rozwiedzione i separowane. W om a wianej kategorii stanu cyw ilnego gospodarstw a pojedynczych osób stan ow ią średnio w kraju 68,7% ogółu gospodarstw , których głow ą jest osoba w w ieku 7 0 -7 9 lat. O bszar zm ienności tego m iernika w edług w ojew ództw , zaw arty w przedziale od 64,7% (dolnośląskie) do 72,1% (m azow ieckie), je s t relatyw nie m niejszy niż w om aw ianych w cześniej grupach osób w stanie pozam ałżeńskim . W regionie najniższych w artości zn a jd u ją się cztery w ojew ództw a z różnych geograficznie obszarów i rów nież cztery, ale sąsiadujące w ojew ództw a, tw o rz ą typo logiczny obszar najw yższych udziałów gospodarstw jednoosobow ych w śród ogółu gospodarstw kierow anych przez osoby rozw iedzione i separow ane w w ieku 7 0 -7 9 lat (ryc. 2.3). Polow a w ojew ództw znalazła się w terytorialnie zw artym obszarze, rozciągającym się niem al w zdłuż północnej i w schodniej granicy Polski. Jest to region, w którym poziom m ierników przyjm uje w artości zbliżone do średniej krajowej dla analizow anej zbiorow ości.

(17)

O soby f arsze w gospodarstwach j ednoosobowych 51

Ryc. 2.2. W ojewództwa w typologicznych obszarach udziałów gospodarstw jednooso bowych wśród ogółu gospodarstw osób owdowiałych w wieku 70 -7 9 lat. Źródło: dane udostępnione przez GUS.

Skład typologicznych regionów zm ienia się w zależności od rozpa trywanej kategorii stanu cyw ilnego. S tałą pozycję zajm ują tylko niektóre spośród 16 wojew ództw. D otyczy to łódzkiego, m azow ieckie go i śląskiego, które s ą stałym elem entem regionów skupiających jednostki o najw yższych udziałach gospodarstw jednoosobow ych, oraz m ałopolskiego, podkarpackiego i w ielkopolskiego będących, niezależ nie od kategorii stanu cyw ilnego, w obszarze najniższej częstości tw orzenia gospodarstw jednoosobow ych.

P rzyczyn w iększej lub m niejszej skłonności do tw o rzen ia o d rę b nego gospodarstw a p rzez pojedyncze osoby, obok czynników d em o graficznych, należy dopatryw ać się w sytuacji ekonom icznej i to zarów no starszego, ja k i m łodszego pokolenia. Jednym z p o d staw ow ych elem entów um ożliw iających eg zysten cję gospodarstw a dom ow ego je s t stałe źródło utrzym ania oraz stabilna sytuacja m iesz kaniow a. O soby w starszym w ieku w dom inującym stopniu cz erp ią dochody z niezarob kow ych źródeł i d ysp o n u ją m ieszk aniem (O

(18)

bra-52 Wanda Nowak-Sapota

niak, 2006). P oziom dochodów pochodzących z rent i em erytur często nie je s t w ystarczający w stosunku do potrzeb, ale daje m inim um bezpieczeństw a. W przypadku kaw alerów i panien decyzje o tw orzeniu gospodarstw a jednoosobow ego byw ają koniecznością natom iast w zbio row ości osób pozostających po rozw iązaniu zw iązku m ałżeńskiego m og ą być uw arunkow ane sytuacją ekonom iczną i m ieszkaniow ą m łodszego pokolenia.

Ryc. 2.3. W ojew ództw a w typologicznych obszarach udziałów gospodarstw jedno osobowych w śród ogółu gospodarstw osób rozw iedzionych i separowanych w wieku 70 -7 9 lat.

Źródło: dane udostępnione przez GUS.

2.3. S ytuacja m ieszkaniow a gospodarstw jedn oosob ow ych

P odstaw ow ym param etrem charakteryzującym sytuację m ieszka n io w ą gospodarstw dom ow ych je s t sam odzielność ich zam ieszkiw ania. Na ogół p rzyjm uje się, że każde gospodarstw o dom ow e pow inno m ieć

(19)

m ożliw ość dysponow ania odrębnym m ieszkaniem . P roblem ten jest bardzo złożony i nie m ożna go odnosić do ogółu gospodarstw dom o

wych. . . . . .

Ze społecznego punktu widzema nie zawsze jest konieczne, a naw et pożądane odrębne zam ieszkiwanie w szystkich gospodarstw. Zależy to w dużej mierze od płci i wieku osób tw orzących gospodarstwo, a także od w ielkości i typu gospodarstwa (jednoosobowe, w ieloosobo we). N ie sposób również pom inąć uw arunkow ań ekonom icznych, zdro wotnych, psychologicznych, czy też wynikających z tradycji (Nowak- -Sapota, 2006). Statystyki zamieszczone w tab. 2.7 prezentują sam o dzielność zamieszkiwania gospodarstw jednoosobow ych w Polsce według w ieku głowy gospodarstwa i m iejsca zam ieszkania w 2002 roku. Tablica 2.7. Gospodarstwa jednoosobow e zam ieszkujące w m ieszkaniach według wieku

głowy gospodarstwa i samodzielności zamieszkania

Miejsce zamieszkania

Ogółem w tys.

O wieku głowy gospodarstwa* do 30 lat 30-39 4 0 -5 9 60-6 9 70 -7 9 80 lat i więcej Ogółem 3301 493 3362 919 572 666 289 Miasta 2483 421 292 712 424 449 185 Wieś 818 72 70 207 148 217 104

zamieszkałe sam odzielnie (w procentach ogółu danej kategorii)

Ogółem 62,0 33,1 47,5 65,5 73,3 73,1 70,6

Miasta 61,9 34,3 48,6 65,2 75,0 75,1 71,4

Wieś 62,2 25,0 42,9 66,7 68,2 69,1 69,2

* bez osób o nieustalonym wieku

Źródło. NSP 2002, Warunki mieszkaniowe gospodarstw domowych i rodzin, GUS, w arszaw a 2004.

W Pojsce, spośród ponad 3301 tys. gospodarstw jednoosobow ych, o o o 6 2 /o zam ieszkuje sam odzielnie, przy niew ielkich różnicach w m iastach i na wsi. W populacji osób m łodych (do 30 lat) co trzecia je s g ow ą gospodarstw a jednoosobow ego zam ieszkującego w odręb nym m ieszkaniu, przy w yższym udziale w m iastach (34,4% ) niż n a wsi

(20)

(25% ). G łow am i gospodarstw jednoosobow ych m ieszkających sam o dzielnie s ą najczęściej w tej grupie w ieku kaw alerow ie i p a n n y ,1 w m niejszym stopniu - osoby rozw iedzione, a w yższy poziom w skaź ników każdej z grup je st w yższy w m iastach. O drębne mieszkanie] użytkuje niem al połow a pojedynczych osób w w ieku 3 0 -3 9 lat miesz-j kających w m iastach i około 43% na obszarach w iejskich. Poziom om aw ianych w spółczynników zdecydow anie w zrasta w śród osób tw orzących gospodarstw a jednoosobow e w w ieku 4 0 -5 9 lat i wykazuje n iew ielk ą przew agę na wsi. U żytkow anie sam odzielnego m ieszkania je st je d n a k d om eną starszych, sam otnych osób. N ajw yższe odsetki zam ieszkujących w odrębnym m ieszkaniu w idoczne s ą w śród głów gospodarstw jednoosobow ych w w ieku 6 0 -6 9 lat oraz 7 0 -7 9 lat (w yższy w m iastach) i w ykazują niew ielki spadek w śród osób w wieku 80 lat i więcej w m iastach (o około 4 punkty) przy stabilizacji na wsi. ■ S am odzielność zam ieszkiw ania gospodarstw jednoosobow ych osób starszych je s t relatyw nie w ysoka we w szystkich w ojew ództw ach, a obszar ich zm ienności je s t najw iększy w p rzedziale w ieku 80 lat i w ięcej. W skaźniki obliczone dla osób w ieku 6 0 -6 9 lat przyjm ują najniższy poziom w w ojew ództw ie opolskim 69,9% , a najwyższy! w podkarpackim (76,8% ). W grupie typologicznej najniższych wartościj m iernika, obok opolskiego, znajdują się cztery w ojew ództw a położonej w różnych częściach kraju: m ałopolskie na południu, lubelskie i ma-j zow ieckie w obszarze środkow o-w schodnim oraz pom orskie, znajdują ce się pośrodku północnego wybrzeża. R egion charakteryzujący się najw yższą sam odzielnością zam ieszkiw ania obejm uje siedem w oje wództw , w tym: dw a na południow o-zachodniej granicy kraju, trzyj w p asie środkow o-południow ym i dw a leżące na przeciw ległych krańcach w schodniej granicy. O bszar charakteryzujący się średnimi poziom em analizow anego m iernika tw orzą cztery, na ogół rozproszone terytorialnie, w ojew ództw a (ryc. 2.4).

W skaźniki sam odzielności zam ieszkiw ania w edług w ojew ództw ! w grupie gospodarstw jednoosobow ych tw orzonych przez osoby w w iekil 7 0 -7 9 lat, p rzyjm ują w artości od 70,3% (m in.) w zachodniopom orskinl do 78,3% (m aks.) w podlaskim .

W regionie najw yższych w artości m iernika, obok podlaskiego! znalazło się tylko podkarpackie. Pozostałe w ojew ództw a tw o rz ą dwaj

(21)

O soby starsze w gospodarstwach jednoosobowych 55

sąsiadujące ze so b ą regiony koncentrujące w sw ym składzie po siedem jednostek, na ogół spójnych terytorialnie, dzielące obszar kraju granicą biegnącą przez środek od północy na południe Polski. Typologiczny obszar, charakteryzujący się najniższym poziom em sam odzielności zam ieszkiw ania, rozciągający się od zachodnio-północnego i środko w ego w ybrzeża poprzez W ielkopolskę do południow o-zachodniej granicy kraju, tw orzy sześć sąsiadujących ze so b ą w ojew ództw oraz, znajdujące się na południu, w ojew ództw o m ałopolskie. W regionie w artości w skaźników oscylujących w okół poziom u średniego znaj duje się sześć zw artych terytorialnie w ojew ództw w pasie środkow o- -w schodnim , biegnącym z północy na południe oraz, położone w części środkow o-zachodniej, w ojew ództw o lubuskie.

Ryc. 2.4. W ojewództwa w typologicznych obszarach samodzielności zam ieszkania gospodarstw jednoosobowych kierowanych przez osoby w wieku 6 0 -6 9 lat Zródlo: dane udostępnione przez GUS.

N ajw iększym zróżnicow aniem w skaźników sam odzielności za- m iesz ania charakteryzuje się zbiorow ość osób tw orzących gospodar-mierni,v ' n °i°S0'3? We W w ’e ^ *at 1 więcej. O bszar zm ienności

7arlir,H ° W SZta tU^C W Przec*ziale ° d 65,1% (m in.) w w ojew ództw ie zachodniopom orskim do 78,5% (m aks.) w podkaipackim (ryc. 2.6).

(22)

56

I I 72,8-75,7

[] 75,8 i więcej

Wanda Nowak-Sapo

do 72,7

Ryc. 2.5. W ojew ództwa w typologicznych obszarach sam odzielności zamieszkania gospodarstw jednoosobow ych kierowanych przez osoby w wieku 7 0 -7 9 lat

W podziale typologicznym w ojew ództw tylko trzy jedn ostk i tw o rz ą obszar charakteryzujący się najw iększą sam odzielnością zam iesz kiw ania sam otnych osób po 80 roku życia. W regionie tym zn ajd u ją się w ojew ództw a: sąsiadujące podkarpackie i św iętokrzyskie oraz, położo ne na północnym w schodzie - podlaskie. O bszar najniższych wartości m iernika tw o rz ą trzy w ojew ództw a północnego w ybrzeża oraz dwaj sąsiadujące, leżące na południow o-zachodniej granicy, dolnośląskie i opolskie. Połow a spośród w szystkich w ojew ództw tw orzy spójnyj terytorialnie obszar o w artościach m ierników zbliżonych do poziom u średniego.

W analizie sytuacji m ieszkaniow ej gospodarstw dom ow ych nieH zm iem ie w ażnym elem entem je st ocena param etrów określających w arunki zam ieszkiw ania, szczególnie pod w zględem ich dostosow ania do potrzeb starszego pokolenia. M ożna przypuszczać, że gospodarstw a jed noosob ow e zam ieszkujące w spólnie z innym i osobam i m o g ą liczy<3 w trudnych sytuacjach na pom oc w spółlokatorów , którym i s ą najczę ściej osoby spokrew nione lub spow inow acone. Takiej m ożliw ości m ogą

(23)

Osoby f arsze w gospodarstwach je d n o o s o b ^ 5 7

Ryc. 2.6. W ojewództwa w typologicznych obszarach sam odzielności zamieszkania gospodarstw jednoosobowych kierowanych przez osoby w wieku 80 lat i więcej Źródło: dane udostępnione przez GUS.

być pozbaw ione głow y gospodarstw jednoosobow ych, m ieszkające sam otnie z dala od rodziny lub bliskich osób. P roblem ten dotyczy przede w szystkim osób starszych w tzw. pozostałym stanie cyw ilnym , w śród których dom inują m ieszkające sam odzielnie kobiety.

Jednym z istotnych elem entów , zw łaszcza ze w zględu na poczucie bezpieczeństw a, je st tytuł praw ny zajm ow anego m ieszkania. W Polsce dom inująca część gospodarstw dom ow ych jednoo sob ow ych jest w łaścicielem m ieszkania (38,2% ) lub posiada praw o do lokalu spół dzielczego (29,1% ), około 23% zam ieszkuje w w ynajętych pom iesz czeniach m ieszkalnych znajdujących się w budynkach o różnych rodzajach w łasności (spółdzielcza, gminna, skarbu P aństw a i inne), a niem al 9% użytkuje m ieszkanie z tytułu pokrew ieństw a [GUS, 2003]. Poziom om aw ianych m ierników zależy od w ieku głow y gospodarstw a oraz m iejsca zam ieszkania. W m iastach jedynie 27,2% ogółu gospo darstw jednoosobow ych posiada własne m ieszkanie, podczas gdy na wsi w skaźnik ten osiąga poziom 71,4% . G łów ną p rzy czyn ą tak dużych

(24)

różnic je s t niew ątpliw ie odm ienna struktura budow nictw a m ieszkanio w ego w ynikająca, m iędzy innym i, z praw nego tytułu użytkow ania gruntów. W m iastach dom inuje budow nictw o spółdzielcze, w strukturze zajm ow anych m ieszkań przez pojedyncze osoby zajm uje ono 38,3% ogółu zasobów , na wsi zaledw ie około 1% (tab. 2.8).

O dsetek m ieszkań stanow iących w łasność gospodarstw jed n o o so bow ych w ykazuje tendencję rosnącą w raz z przechodzeniem do starszych przedziałów w ieku ludności. W m iastach - najw yższy poziom osiąga w śród osób w w ieku 7 0 -7 9 lat oraz 80 lat i w ięcej, na wsi dom inanta w idoczna je s t w w ieku 6 0 -6 9 lat i niew ielki, system atyczny spadek w śród starszych roczników , przy zdecydow anie w yższym poziom ie m ierników na wsi w każdym przedziale w ieku głow y gospo darstw a.

Spółdzielcze praw o do lokalu jest cechą charakterystyczną m iejskich zasobów m ieszkaniow ych. Udziały gospodarstw jednoosobow ych, dysponujących takim m ieszkaniem, są najw yższe w śród osób w średnim w ieku (około 43% ) oraz w przedziale 6 0-6 9 lat (42,4% ), po czym obni ż a ją się w śród starszej w iekiem ludności. W yjaśnieniem takiej sytuacji m oże być fakt, że osoby osiągające w iek 70 lat, pozostające wcześniej w zw iązkach małżeńskich, przekazują praw nie lokal spółdzielczy dzieciom, zachow ując jednocześnie prawo użytkow ania m ieszkania.

Z decydow ana w iększość użytkow anych sam odzielnie m ieszkań, zarów no w m iastach, ja k i na wsi, w ybudow ana została przed 1945 rokiem . D otyczy to przede w szystkim zasobów stanow iących w łasność, czyli ponad 32% m ieszkań użytkow anych przez pojedyncze osoby w m iastach i około 68% na wsi. A nalogiczne udziały, obliczone dla ogółu gospodarstw jednoosobow ych zam ieszkałych sam odzielnie, kształtu ją się na poziom ie około 27% w m iastach i 56,6% na wsi. Z decydow anie w iększe dysproporcje w idoczne są w strukturze zasobów w edług w ieku głow y gospodarstw a dom ow ego. U działy użytkow anych w łasnych zasobów , w ybudow anych przed 1945 rokiem , w śród osób starszych m ieszkających sam odzielnie, sięgają ponad 40% w m iastach i ponad 70% na obszarach w iejskich, a poziom tych m ierników jest rów nież w yższy niż dla ogółu gospodarstw jednoosobow ych.

(25)

T ab . 2 .8 . Gos pod ars tw a d o m o w e je d n o o so b o w e zamiesz ku jąc e samodzielnie w ed łu g w ie ku gł ow y go spodarstwa i ty tu łu zajm owania m ie sz k a n ia

1)

&

o s 5

CN

co t»T vo r-" o" oo" CN »O —^ rrcd" Os CD

© 0 3 o" Tt o -CN TD_O D. 0 1 £ " O vo" N c o c o ( N O CD, rt * o" «rT O cd t o cd ■ s i o CO o -o 3 3 rf o r-r 8 O OO 8 o" CL CN rf oo CN u~T o " T t CN o s c o " o " 0) £ o »Ti o *? x: O — Tf cT o" «/■> oo o' CN »n — ^ oo, ^ ^ c n o" no" © oo" CN CN rf CN oo, rf O —" oo" r-" o" —" —" CN CO CN —« O co CNSD O ro U-> CN O sO o O CNO ON t »O o CO r- o o r*« *n oo CN CN r- - o - CN o ti- OnCN oo to SOCN

10

O CN CO o , o\ oo^ cn^ r-'-" cn" r-" o" oC cn io — CN CO T t CN CN r-" oo" r-" o" so o" CN c o CN Os o »n so v-> vO —" £ cd £ cd O a w o O .2₃ £ N -C O W) <D_ n cd — e o cd 'B N _ cd £ £ w o 3 E w •£> O s 2 - — 3? E 3 E rt1 ° « c 5 -2 cd cd * C/J ‘ G <D £ _o (U fii) i o o -<u c c 3₃ & N - C O W) CJ _ N cd “ C a> cd

|

N . _ z s £ e- ś E 6 Z_W) O cd I M *C_W I I I Ja ” ć? O O dc C D- Cu * be z os ób o ni eu st alo n y m w ie k u Ź ró d ło : ja k w ta b . 2 .7 .

(26)

W ażnym elem entem kom fortu zamieszkiwania jest w yposażenie za sobów w instalacje techniczno-sanitam e, niezbędne w codziennym funk cjonow aniu osób starszych. W analizie posłużym y się danym i dla ogółu gospodarstw jednoosobow ych, poniew aż publikow ane statystyki nie uw zględniają grupy gospodarstw m ieszkających sam odzielnie (tab. 2.9).

Stopień w yposażenia zasobów m ieszkaniow ych w instalacje należy rozpatryw ać odrębnie w m iastach i na wsi ze w zględu na różny charakte: zabudow y oraz uzbrojenie techniczne terenów. N ajw yższym standardem w yposażenia m ieszkań jest instalacja stałych urządzeń kąpielowych, ustępu spłukiwanego oraz centralnego ogrzewania. Podstaw ow yn w arunkiem pozw alającym osiągnąć taki standard jest dostęp do zbio rowej lub posiadanie własnej sieci wodno-kanalizacyjnej.

W zasobach użytkow anych przez jednoosobow e gospodarstw a dom ow e w m iastach około 2% m ieszkań nie m a dostępu do w odociągu natom iast n a w si co piąte m ieszkanie nie posiada instalacji wodociągo- wej. M ieszkania w yposażone, poza w odociągiem , w ustęp i łazienką stanow ią niem al 88% zasobów, w tym niem al 12% nie posiada central nego ogrzew ania. Infrastruktura w odno-kanalizacyjna w systemie zbiorow ym je st w niew ielkim stopniu dostępna na obszarach wiejskich, dlatego w iększość instalacji m a indyw idualny charakter. Zasoby m ieszkaniow e gospodarstw jednoosobow ych, posiadające wodociąg z zainstalow anym i urządzeniam i kąpielow ym i i ustępem spłukiw anym stanow ią 55% ogółu użytkow anych przez pojedyncze osoby, ale a czw arte m ieszkanie nie je st w yposażone w centralne ogrzew anie.

W arunki m ieszkaniow e z punktu w idzenia w yposażenia m ieszkał w instalacje są zdecydow anie lepsze w m iastach, ale w pływ na poziom ogólnych m ierników m a w yższy standard zasobów m łodego pokolenia M ieszkania w m iastach, zamieszkiwane przez pojedyncze osoby w wieki do 30 lat, w ponad 93% są w yposażone w e w szystkie niezbędni instalacje. A nalogiczne udziały są nieco niższe dla ludności w wieki ponad 60 lat i przy jm u ją w artości 88,7% w przedziale 6 0 -6 9 lat ora; niem al 80% dla osób powyżej 80 roku życia. Podobna sytuacja charak teryzuje zasoby m ieszkaniow e zlokalizow ane na obszarach w iejskich P oziom w skaźników je s t niższy w porów naniu z m iastam i, ale i tutą w lepszych w arunkach m ieszka m łode pokolenie.

(27)

T ab . 2 .9 . Go spod arstwa d o m o w e je d n oo so bo w e zam ieszkujące w mie sz kan iac h w ed łu g w ie ku gł ow y g o sp o d a rs tw a st o p n ia wyposażenia m ie sz k ań w in st a la c je

^ U ^ &| O '> OO > 00 in o rn ^ <o rf no on_ o\ r-*' i/"T t"*' ^ m *-» »n en r - 1 0 ( N — ^ — • 0 0 ^ ^ ^ ^ 9 , H o s rn scT o - cT o" o í r-~ o m ' O m n — 0 0 m f-* ^ CN^ »/■> \0 rí ro ri r n cn~ rf rf rt ^ o c ^ o c n — — < — 0 0 ^ ^ ^ <*\ cn tn 1n o \ r f \o o s oo' o " ,=t' 10" c i r f ' O f N N - OO N , vO r- no^ o \ cn^ cn vo ^ r? 00 O'' on cT oT rf cT irf c i 0 00 no — — — 00 -C w

s

o o 2 r - ‘ O no^ T t o 00 r** o 2 o ^ 'O ^ 'O r f o" irf cn o ^ » r > nocn c * — 00 N o CO Ł ^ ^ ^ ^ °0 °° ^ s ' o ' o 0 0 h T f 0 0 no " c i ? 0 0 h - - - h 0 0 0 ^ c n «-* n o ^ e n ^ i-T o s o o «o o ' rf f-T On „ , <N H ON W ON NO CN NO O CN O r-~ Tt o o © 'O o m sV lO O h iO N O ^ iO N > » n VO CN N — 00 ( S ^ ^ °°„ <N o fS o s r-" cn o" t-^ o" o so rn no h f S h - 00 H o ( N co VO - OO^OVOON no cn in en r*^ _{~ tt* ©" —T r-T oC}

00

^ no vo r- i-H c n r

-| ś

o 5 * ■^t ■^t (N 00 cn —^ h n >n ro h ^ l"^ 00 o —■« cT rf' cT lO c i *-< 0 0 NO fN - H OO 00 fH »n NO CN^ ON_ Tt OO 00^ o in \o 00 irT cn' cT Tf' rH m NO CN N ^ 0 0 N Ź ró d ło : ja k w ta b. 2 .7 .

(28)

O cena jak o ści zam ieszkiw ania w przekroju m iasto -w ieś oraz grup pokoleniow ych nie je s t jednoznaczna, poniew aż obejm uje zasoby I w ybudow ane w różnych latach, a w m iastach dodatkow o zasoby j spółdzielcze, które na ogół p osiadają w szystkie instalacje. W łaściciela mi i lokatoram i starych zasobów są najczęściej, niezależnie od m iejsca I zam ieszkania, osoby sam otne starszego pokolenia, co sugeruje gorszej w arunki m ieszkaniow e w stosunku do osób m łodych. Z a szczególniej tru d n ą m ożna określić sytuację osób m ieszkających n a w si w zasobach w ybudow anych przed 1945 rokiem . M ieszkania takie użytkuje niem al J

180 tys. pojedynczych osób w w ieku powyżej 60 lat, czyli niem al 60% j ogółu gospodarstw jednoosobow ych. M ożna przypuszczać, że są to w znacznym stopniu zasoby stare o niskim standardzie w yposażenia. P otw ierdzeniem słuszności takiego założenia m oże być fakt, że co p iątej m ieszkanie użytkow ane przez osobę w w ieku 6 0 -6 9 lat i co trzecie - I przez osobę w w ieku powyżej 80 lat nie posiada w odociągu, c o j elim inuje m ożliw ość instalacji urządzeń sanitarnych, a zbliżona liczba m ieszkań w yposażona je s t tylko w w odociąg, w tym aż w ponad 85 % | brakuje centralnego ogrzew ania.

2.4. P od sum ow anie

E w olucja struktur gospodarstw dom owych, ja k w skazuje przepro-l w adzona analiza, m a złożony charakter. O cena w pływ u czynników

j

kształtujących ilościow e i jakościow e zm iany w układzie strukturalny gospodarstw dom ow ych w ym aga w nikliw ych badań w czasie i prze strzeni. Przem iany ilościow e są przede w szystkim w ynikiem zmian w liczbie ludności i jej strukturze w edług w ieku i płci. Praw idłow ością ch araktery zującą przem iany jakościow e struktur dem ograficznych będących w ynikiem zachow ań m atrym onialnych, je s t w zrost liczbyl i odsetka gospodarstw kierow anych przez kobiety [W ojtkiew icz i in.,[ 1990]. P rzyczyn tego w zrostu należy dopatryw ać się w podw yższaniu! się w ieku zaw ierania pierw szego, form alnego zw iązku m ałżeńskiego,! spadku liczby zaw ieranych m ałżeństw , rosnącej liczbie zw iązków! ustających na skutek rozw odu, separacji czy w dow ieństw a. C zynniki tej

(29)

Gsoby .! ! r! ; e w gospodanrt wach jednoosobowych 63

. jgtotny w pływ na proporcje gospodarstw rodzinnych i nierodzin- ^ h oraz ich liczebnej wielkości. W ażną rolę w procesie tw orzenia ospodarstw dom ow ych przypisuje się sytuacji ekonom icznej oraz mieszkaniow ej społeczeństw a. Przestrzenne zróżnicow anie struktur, obok w ym ienionych, w ynika rów nież z przyw iązania do tradycji kulturow ych i w yznaniow ych. Splot w szystkich czynników pow oduje, że proces tw orzenia gospodarstw dom ow ych je s t trudny do przew id y w ania na podstaw ie oficjalnych statystyk. Istotne znaczenie w analizach zajm uje zagadnienie kształtow ania się struktur gospodarstw dom ow ych w śród starszego pokolenia. Proces starzenia się je s t przede w szystkim w ynikiem obniżania się płodności kobiet oraz w ydłużania się przecięt nego trw ania życia (Szukalski, 2006). Pow oduje to system atyczny spadek udziału m łodych osób w ogólnej liczbie społeczeństw a oraz wzrost liczby i udziału osób dożyw ających w ieku starszego i sędziw e go. Populacja tych ostatnich je st zróżnicow ana nie tylko p od w zględem cech dem ograficznych, ale rów nież kondycji fizycznej, psychicznej, pozycji społecznej, których zaspokojenie je st niezbędne do zapew nienia godnego życia [Kow aleski, 2008], M a to bezpośredni w pływ na utrw alanie się podstaw ow ych trendów w procesie kształtow ania struktur gospodarstw dom ow ych osób starszych, szczególnie w edług ich liczebnej w ielkości. C harakterystyczną cech ą tych struktur jest w zrastający odsetek ogółu gospodarstw jednoosobow ych, w tym m ieszkających sam odzielnie.

N a zakończenie wydaje się celowe przedstaw ienie najw ażniejszych wyników z przeprowadzonej analizy danych, charakteryzujących roz m ieszczenie osób starszych w strukturze dem ograficznej gospodarstw jednoosobow ych oraz ich sytuacji m ieszkaniowej.

1 • P rzekształcenia w składzie ludności w edług stanu cyw ilnego m a j ą szczególne znaczenie w przem ianach jakościow ych struktur gospo darstw dom owych. C echa ta rozpatryw ana je st łącznie z w iekiem i p łcią ze względu na ew olucję w ym ienionych składników struktur.

2. D om inującą pozycję w śród głów gospodarstw dom ow ych zaj m ują żonaci i zam ężne (około 65%), niezależnie od m iejsca zam ieszka nia, przy w iększym udziale na wsi (ponad 69% , w obec około 63%

(30)

częściej m ężczyzna, a proporcje głów gospodarstw dom ow ych w ogól- j nej ich liczbie s ą bardzo zbliżone na obszarach m iast i wsi.

3. W zbiorow ości pozostających wcześniej w zw iązkach m ałżeń- i skich, g ło w ą gospodarstw a s ą częściej osoby ow dow iałe niż rozw ie- j dzione, a w śród każdej z tych grup dom inują kobiety.

4. P onad 11% gospodarstw dom ow ych k ieru ją osoby w staniej przedm ałżeńskim ; panny częściej w m iastach, kaw alerow ie n a wsi.

5. N ajbardziej istotne różnice w strukturze w ielkości gospodarstw I dom ow ych w zależności od m iejsca zam ieszkania d o ty czą udziałów I gospodarstw jednoosobow ych (18,8% na wsi w obec 27,7% w m iastach) oraz najw iększych liczebnie, 5-osobow ych i w iększych zespołów (9% j w m iastach w stosunku do 24,4% na wsi).

6. C ech ą różnicującą struktury gospodarstw dom ow ych według liczby osób je st płeć głow y gospodarstw a dom ow ego. T w orzenie! gospodarstw a jednoosobow ego je s t w łaściw ie d o m eną kobiet i to | niezależnie od m iejsca zam ieszkania.

7. L udność w w ieku 60 i więcej lat liczy ponad 6383 tys. osóbj i stanow i około 17% ogólnej liczby ludności gospodarstw d o m o w y ch .) Struktura tej populacji w edług stanu cyw ilnego znacznie odbiega od I prezentow anej dla ogółu osób zarejestrow anych w gospodarstw ach dom ow ych w Polsce. Najbardziej istotne różnice d o ty czą ludności] pozostającej w zw iązkach m ałżeńskich oraz osób ow dow iałych.

8. Z biorow ość osób starszego pokolenia w gospodarstw ach dom o-j w ych tw orzą: w ponad połow ie żonaci i zam ężne, w około 40% ludności będąca w cześniej w zw iązkach m ałżeńskich oraz w około 4% kawale-1 row ie i panny.

9. W strukturze liczebnej w ielkości gospodarstw dom ow ych kiero w anych przez osoby w w ieku 60 lat i więcej w yraźnie do m inu jąl jednoosobow e, a ich odsetek osiąga najw yższy poziom w w ieku 70--79J lat. C zęstość tw orzenia gospodarstw a jednoosobow ego, w grupie osób w tzw . pozostałym stanie cyw ilnym , je st najniższa w śród ow dow iałych,] a najw yższa w kategorii rozw iedzionych i separow anych.

10. Intensyw ność tw orzenia gospodarstw jednoosob ow ych przez osoby starsze w iekiem w ykazuje zróżnicow anie m iędzyregionalne

(31)

0soby carsze w gospodarstwach jednoosobowych 65

z a ró w n o w poszczególnych przedziałach wieku, ja k i kategoriach stanu

cyw ilnego.

11 Gospodarstw a jednoosobow e, w śród ludności w starszym wieku, najczęściej tw o rzą osoby rozw iedzione i separow ane. W om aw ianej kategorii stanu cyw ilnego, gospodarstw a pojedynczych osób stanow ią średnio w kraju 68,7% ogółu gospodarstw , których g ło w ą je st osoba w w ieku 7 0 -7 9 lat. O bszar zm ienności tego m iernika w edług w ojew ództw zaw arty je st w przedziale od 64,7% (dolnośląskie) do 72,1% (m azow ieckie).

12. Skład typologicznych regionów i obszarów jed no rod ny ch zm ienia się w zależności od rozpatrywanej kategorii stanu cyw ilnego. Stałą pozycję zajm ują tylko niektóre spośród 16 w ojew ództw . D otyczy to wojew ództw: łódzkiego, m azow ieckiego i śląskiego, które są stałym elem entem regionów skupiających jednostki o najw yższych udziałach gospodarstw jednoosobow ych, oraz wojew ództw: m ałopolskiego, p o d karpackiego i w ielkopolskiego, będących - niezależnie od kategorii stanu cyw ilnego - w grupie najniższej częstości tw orzenia gospodarstw jednoosobow ych.

13. W Polsce, spośród ponad 3301 tys. gospodarstw jed noosobo wych, około 62% zam ieszkuje sam odzielnie, przy niew ielkich różni cach w m iastach i na wsi. U żytkow anie sam odzielnego m ieszkania jest jed n ak dom en ą starszych, sam otnych osób. N ajw yższe odsetki za m ieszkujących w odrębnym m ieszkaniu w idoczne s ą w śród głów gospodarstw jednoosobow ych w w ieku 6 0 -6 9 lat oraz 7 0 -7 9 lat (w yższy w m iastach) i w ykazują niewielki spadek w śród osób w w ieku 80 lat i więcej w m iastach (o około 4 punkty), przy stabilizacji na wsi.

14. Sam odzielność zam ieszkiw ania gospodarstw jednooso bo w y ch osób starszych je st relatyw nie w ysoka w e w szystkich w ojew ództw ach. O bszar zm ienności m ierników kształtuje się w przedziale od 65,1% (m inim um ) w w ojew ództw ie zachodniopom orskim do 78,5% (m aksi mum ) w podkarpackim .

5. Zdecydow ana w iększość użytkow anych sam odzielnie m ieszkań zarow no w m iastach, ja k i na wsi, w ybudow ana została przed 1945 r° em ' D otyczy to przede w szystkim zasobów stanow iących w łasność,

(32)

czyli ponad 32% m ieszkań użytkow anych przez pojedyncze osoby w m iastach i około 68% na wsi. U działy użytkow anych w łasnych zasobów , w ybudow anych przed 1945 rokiem , w śród osób starszych m ieszkających sam odzielnie, sięgają ponad 40% w m iastach i ponad 70% na obszarach w iejskich, a poziom tych m ierników je st w yższy niż dla ogółu gospodarstw jednoosobow ych.

16. W ażnym elem entem kom fortu zam ieszkiw ania je s t w yposa żenie zasobów w instalacje techniczno-sanitam e, niezbędne w codzien nym funkcjonow aniu osób starszych. W zasobach użytkow anych przej jednoosobow e gospodarstw a dom ow e w m iastach około 2% mieszkań nie m a dostępu do w odociągu, natom iast na wsi co piąte m ieszkanie ni< posiada instalacji w odociągow ej. M ieszkania w yposażone, poza w odociągiem , w ustęp i łazienkę stanow ią niem al 88% zasobów , w tym niem al 12% nie posiada centralnego ogrzew ania. Infrastruktura w odno -kanalizacyjna w system ie zbiorow ym je s t w niew ielkim stopniu dostępna na obszarach w iejskich, dlatego w iększość instalacji ma indyw idualny charakter. Z asoby m ieszkaniow e gospodarstw jedn oo so bow ych, posiadające w odociąg z zainstalow anym i urządzeniam kąpielow ym i i ustępem spłukiw anym , stanow ią 55% ogółu użytkow a nych przez pojedyncze osoby, ale co czw arte m ieszkanie nie jest w yposażone w centralne ogrzewanie. O koło 10% om aw ianej kategorii m ieszkań w m iastach i niem al 24% na wsi posiada tylko instalacją w o d o c ią g o w ą co oznacza brak jednego lub obu urządzeń sanitam ycł (łazienki lub ustępu), jednocześnie około 85% m ieszkań z w odocią giem , niezależnie od m iejsca zam ieszkania, nie m a zainstalow anego centralnego ogrzew ania.

17. W łaścicielam i i lokatoram i starych zasobów s ą najczęściej, nie zależnie od m iejsca zam ieszkania, osoby sam otne starszego pokolenia, co sugeruje gorsze w arunki m ieszkaniow e w stosunku do pozostałych grup pokoleniow ych. Szczególnie jak o tru d n ą m ożna określić sytuacji osób m ieszkających na wsi w zasobach w ybudow anych przed 1943 rokiem . M ieszkania takie użytkuje niem al 180 tys. pojedynczych osót w w ieku pow yżej 60 lat, czyli niem al 60% ogółu gospodarstw jedno osobow ych. M ożna przypuszczać, że s ą to w znacznym stopniu zasoby

(33)

Osoby s t a r s z e w g o s p o d a r s t ^ 6 7

o niskim standardzie w yposażenia. Potw ierdzeniem słuszności St^r6’ za}ożenia m oże być fakt, że co piąte m ieszkanie użytkow ane

w w ieku 6 0 -6 9 lat i co trzecie - przez osobę w w ieku

przez osoDę w wi . . . .

owyżej 80 lat nie posiada wodociągu, co elim inuje m ozhw osc instala cji urządzeń sanitarnych, a zbliżone odsetki m ieszkań w yposażone są jed ynie w w odociąg, w tym aż w ponad 85% brakuje centralnego

ogrzewania.

18. Zw iększająca się liczba osób dożyw ających sędziw ego wieku stanowi wyzwanie dla samorządów terytorialnych do organizow ania różnorodnych form pom ocy społecznej w m iejscu zamieszkania, szcze gólnie w zakresie w ykonywania codziennych czynności. N iezbędne wydaje się również opracowanie strategii rozwoju ośrodków um ożliw ia jących kom pleksow ą opiekę nad osobami sam otnym i, które utraciły

m ożliwość sam odzielnego funkcjonow ania (Szweda-Lewandow ska, 2008).

Literatura

Kowaleski J. T., 2008, Struktura demograficzna starszego odłamu ludności (rozważania

metodologiczne i elementy obrazu sytuacji w województwach i pow iatach na p rze łomie stuleci, [w:] J. T.Kowaleski, P. Szukalski (red.), Starzenie się ludności Pol ski. M iędzy demografią a gerontologią społeczną, Wyd. UŁ, Łódź

Nowak-Sapota W., 2008, Osoby starsze w strukturze nierodzinnych gospodarstw

dom owych, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Starzenie się ludności Polski. M iędzy dem ografią a gerontologią społeczną, Wyd. UŁ, Łódź

Nowak-Sapota W., 2006, Osoby starsze w strukturze gospodarstw dom owych, [w:] J. T. Kowaleski (red.), Ludzie starzy w polskim społeczeństwie w pierwszych dekadach

X X I wieku, Wyd. UŁ, Łódź

Nowak-Sapota W., 2002, Zawieranie i rozpad zw iązków m ałżeńskich a zm iany

w strukturze gospodarstw domowych i rodzin, [w:] J. T. Kowaleski (red.), Repro-ukcja ludności i m obilność przestrzenna na obszarze Ziem i Łódzkiej, Wyd. UŁ,

Łodź

braniak W 2006, Struktura demograficzna i społeczno-ekonom iczna ludzi starych jV ^ i e kich miastach w Polsce w świetle spisów ludności z lat 1988 i 2002, [w:]

• ■ owaleski (red.), Ludzie starzy w polskim społeczeństwie w pierwszych de

(34)

68 Wanda Nowak-SapotQ

Szukalski P., 2006, P opulacja osób bardzo starych w społeczeństwie polskim - stan

obecny i perspektyw y, [w:] J. T. Kowaleski (red.), Ludzie starzy w polskim spole czeństwie w pierw szych dekadach X X I wieku, Wyd. UŁ, Łódź

Szweda-Lewandow ska Z., 2008, Prognoza zapotrzebowania na m iejsca w domach

p o m o cy społecznej, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Starzenie się ludno ści Polski. M iędzy demografią a gerontologią społeczną, Wyd. UŁ, Łódź

W ojtkiew icz R. A., M cLanahan S. S., Garfinkle I., 1990, The Growth o f Familie