Yu. SENKOVSKY, K. GRYGORCHUK, V. GNIDETS & Yu. KOLTUN — Geologichna Paleookeanografia Okeanu Tetis (Karpato-Chornomorsky Segment) — Geological paleooceanography of the Tethys Ocean (Carpathian-Black Sea Segment), Naukowa Dumka, Kyiv 2004, str. 171, 44 fig., lit. 108 poz., English Sum-mary
Ksi¹¿ka zosta³a wydana w roku 2004, w nak³adzie 300 egzem-plarzy, staraniem Instytutu Geologii i Geochemii Kopalin Pal-nych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy oraz Ukraiñskiego Narodowego Komitetu Karpacko-Ba³kañskiej Asocjacji Geolo-gicznej. Pomijaj¹c wstêp, ksi¹¿ka sk³ada siê z czterech roz-dzia³ów.
W rozdziale pierwszym (27 str.) opisano po³o¿enie basenu karpacko-czarnomorskiego w póŸnym mezozoiku i paleogenie. Ilustruje to mapa paleogeograficzna obszaru œródziemnomorskiego i przyleg³ych kontynentów w apcie (rys. 2 ), oparta na rekon-strukcjach Zonescheina i in. (1987) oraz Senkovskego & Glushki (1989). W tym czasie basen karpacko-czarnomorski usytuowany by³ na pó³nocno-wschodnich peryferiach Tetydy, pomiêdzy 28 a 35o
szerokoœci geograficznej pó³nocnej. W kierunku zachodnim ³¹czy³ siê on zarówno z epikontynentalnym basenem pó³noc-no-europejskim, jak i z basenem zachodnich Karpat zewnêtrznych, szelfem helweckim oraz g³êbokowodnym basem Valaise. W kie-runku wschodnim basen ten ³¹czy³ siê, poprzez basen Wielkiego Kaukazu z Oceanem Spokojnym. W tym czasie strefa subdukcji p³yty europejskiej pod mikrop³ytê Adrii (rys. 2) bieg³a wzd³u¿ basenu piemoncko-liguryjsko-po³udniowopeniñskiego. W sekto-rze wschodniokarpackim kierunek subdukcji zmienia³ siê na pó³nocny. Strefa subdukcji usytuowana by³a tutaj na po³udnie od Rodopów i Wschodnich Pontydów, które tworzy³y ³uk wyspowy. W czasie aptu–albu wschodniokarpacko-czarnomorski obszar sedymentacyjny mia³ cechy basenu zau³kowego, rozwiniêtego wzd³u¿ po³udniowo-wschodniej, pasywnej krawêdzi kontynentu europejskiego. Na wybrze¿u tym dominowa³a zachodnia, tropo-sferyczna cyrkulacja oraz zachodnie pr¹dy litoralne na szelfie. Miêdzy Krakowem i Odess¹ basen ten zasilany by³ z NE rzeka-mi usypuj¹cyrzeka-mi podmorskie sto¿ki: pra-Wis³y (w angielskim streszczeniu pra-Wis³oka?), pra-Stryja, pra-Pokucia, pra-Mo³dawy i pra-Dniestru (rys. 3). Kredowo-paleogeñskie osady wy¿ej wymie-nionych sto¿ków s¹ obecnie wkomponowane w utwory brze¿nej czêœci Karpat Wschodnich. Ewolucjê tych sto¿ków autorzy wi¹¿¹ z eustatycznymi wahaniami wzglêdnego poziomu morza, a mecha-nizmem spustowym lawinowej sedymentacji turbidytowej mia³y-by mia³y-byæ globalne obni¿enia poziomu morza.
Rozdzia³ drugi (61 str.) zawiera bardzo szczegó³owy opis œrodowisk sedymentacyjnych na obszarze karpacko-czarnomor-skiego obrze¿enia kontynentalnego w hoterywie–wczesnym apcie oraz w póŸnym albie i cenomanie. Rozdzia³ ten ilustrowany jest: 7 mapami litologiczno-facjalnymi (rys. 11, 14, 17, 18, 19, 26, 27), profilami, histogramami minera³ów ciê¿kich, diagramami sk³ad-ników ska³otwórczych oraz modelami sedymentacyjno-paleogeo-graficznymi poszczególnych basenów cz¹stkowych (przedgórze Karpat ukraiñskich, pó³nocna Bu³garia, zachodnie wybrze¿e Morza Czarnego oraz równinny Krym).
Rozdzia³ trzeci (43 str.) w ca³oœci poœwiêcony zosta³ forma-cjom upwellingowym. W czêœci ogólnej omówione zosta³y geo-graficzno-klimatyczne uwarunkowania wspó³czesnych zjawisk upwellingowych, genetyczne typy kopalnych osadów oraz ich zwi¹zek z procesami generacji wêglowodorów. Zwi¹zek ten jest szczególnie dobrze widoczny w paleozoicznych prowincjach naftowych Ameryki Pó³nocnej. Utwory pochodzenia
upwellin-gowego stanowi¹ tutaj blisko 60% wszystkich morskich ska³ macierzystych dla wêglowodorów, w tym 70% w póŸnym dewo-nie, 60% we wczesnym karbonie i 100 % w œrodkowym i póŸnym karbonie. Istotne znaczenie maj¹ równie¿ mezozoiczne i kenozo-iczne osady bitumkenozo-iczne pochodzenia upwellingowego, znane z wielu prowincji naftowych, miêdzy innymi z triasu (Shublick Fm., Alaska), kimerydu-tytonu (Basen Paryski, Morze Pó³noc-ne), póŸnej kredy i paleogenu (zachodnie wybrze¿e Afryki, od pó³nocnej Afryki po Iran) oraz miocenu (Monterey Fm., Kalifor-nia). Z osadami upwellingowymi zwi¹zane s¹ równie¿ wielkie z³o¿a fosforytów (np. USA, Maroko, Algier, platforma wschod-nioeuropejska). W drugiej czêœci rozdzia³u autorzy opisuj¹ forma-cje upwellingowe po³udniowo-zachodniej Ukrainy, które rozpoznano w utworach wendu (Naddniestrze, Ukraina i Mo³dawia), dewonu (zapadlisko przeddobrudzkie), albu (NW szelf Morza Czarnego i równinny Krym) oraz albu–cenomanu (N wybrze¿e Morza Czar-nego, œrodkowe Naddniestrze).
Szczególnie interesuj¹ce s¹ rekonstrukcje paleogeograficz-no-paleoklimatyczne wczesnodeowoñskiego zapadliska przed-dobrudzkiego (rys. 32) oraz mapy paleogeograficzne po³ud-niowo-wschodniego obrze¿enia platformy wschodnio-europejs-kiej w albie i cenomanie (rys. 37, 38). Dla albu i cenomanu do³¹czono równie¿ mapki zawartoœci wêgla organicznego i P2O5. Interesuj¹cy jest równie¿ sedymentologiczno-geochemiczny model upwellingu na prze³omie wczesnej i póŸnej kredy w brze¿nej czêœci basenu karpackiego (rys. 39).
Ostatni rozdzia³ monografii (17 str.) poœwiêcony zosta³ oce-anicznym zdarzeniom beztlenowym i ich roli w powstawaniu serii roponoœnych, ze szczególnym uwzglêdnieniem ³upków czarnych. W rozdziale tym autorzy koncentruj¹ siê na dwóch wydarzeniach beztlenowych, które nast¹pi³y we wczesnej kre-dzie (apt–alb) i oligocenie na pó³nocno-wschodnim sk³onie base-nu karpackiego. Pierwsze mia³o znaczenie globalne, drugie regionalne — ograniczone do Paratetydy. Wczesnokredowe
war-1010
Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 11, 2005
stwy szypockie i spaskie oraz oligoceñskie ³upki menilitowe uwa¿ane s¹ za potencjalne ska³y macierzyste dla wschodniokar-packiej prowincji naftowej. Na podstawie badañ geochemicz-nych autorzy opracowali dwa modele opisuj¹ce wczesnokredowe i oligoceñskie zdarzenie beztlenowe (rys. 41–42). W przypadku warstw szypockich i spaskich zawartoœæ wêgla organicznego (Corg) w czarnych ³upkach wynosi zazwyczaj od 2 do 4%, wyj¹tkowo do 8%. Piroliza (Rock-Eval) wykaza³a, ¿e ska³y te zawieraj¹ kerogen II i III typu. Potwierdzona wierceniami obec-noœæ autochtonicznych czarnych ³upków aptu–albu pod nasuniê-ciem karpackim dowodzi, i¿ beztlenowe zdarzenie mia³o miejsce nie tylko w basenie karpackim, ale równie¿ na zewnêtrznym szel-fie platformy wschodnioeuropejskiej, zw³aszcza w okresie trans-gresji. Czarne ³upki aptu–albu (Corgdo 2,5%) znane s¹ równie¿ z Krymu.
Oligoceñsko-dolnomioceñskie osady beztlenowe znane s¹ od doliny Renu, poprzez obszar karpacki, Morze Czarne, Kaukaz po Morze Kaspijskie (Mangysz³ak).
W nastêpstwie upwellingu na kontynentalnym obrze¿eniu basenu karpackiego utworzy³a siê strefa minimum tlenowego, obejmuj¹ca zewnêtrzny szelf, sk³on basenu i najwy¿sz¹ czêœæ podmorskich sto¿ków depozycyjnych. Zdaniem autorów
t³uma-czy to zarówno wysok¹ zawartoœæ wêgla organicznego, du¿e mi¹¿szoœci ³upków menilitowych oraz zazêbianie siê ³upków menilitowych z warstwami kroœnieñskimi w zewnêtrznych jed-nostkach Karpat fliszowych. W koñcowej czêœci rozdzia³u dys-kutowane s¹ paleogeograficzne uwarunkowania lawinowej akumulacji substancji organicznej.
Powy¿sza monografia, pod wieloma wzglêdami nowatorska, jest udan¹ prób¹ paleogeograficznego powi¹zania wschodniej czêœci basenu Karpat zewnêtrznych z epikontynentalnym zbior-nikiem platformy wschodnioeuropejskiej oraz obszarem Morza Czarnego; dotyczy to zw³aszcza kredy œrodkowej. Interesuj¹ce i dobrze udokumentowane s¹ pogl¹dy autorów na temat upwellin-gu i beztlenowych zdarzeñ w basenie Karpat zewnêtrznych. Oczywiœcie nadal wiele problemów dotycz¹cych paleogeografii Karpat zewnêtrznych i przyleg³ych obszarów pozosta³o spornych, wymagaj¹cych dalszych badañ. Dotyczy to miêdzy innymi obszarów zasilania basenu karpackiego. Autorzy wyeksponowali obszary zasilania usytuowane na platformie europejskiej, pomi-jaj¹c ca³kowicie wewn¹trzbasenowe Ÿród³a zasilania, w tym masyw (kordyliera) œl¹ski, którego obecnoœæ udokumentowana zosta³a w fundamentalnej pracy M. Ksi¹¿kiewicza z zespo³em (1962).
Nestor Oszczypko
J. GUNN (ed.) — Encyclopedia of Caves and Karst Science. Fitzroy Dearborn, An imprint of the Taylor and Francis Group, New York, London 2004, XVIII + 902 str.
Szybki rozwój nauki powoduje gwa³towne przyrastanie wie-dzy z czasem, w postêpie geometrycznym, przeto ca³ej dziedziny wiedzy, tym bardziej tak z³o¿onej jak kras i speleologia, nie mo¿e opanowaæ pojedynczy czytelnik, nawet bêd¹cy specjalist¹; dlate-go roœnie zapotrzebowanie na wydawnictwa encyklopedyczne i przegl¹dowe na ró¿nym poziomie i w ró¿nym zakresie. Na rynku pojawiaj¹ siê coraz czêœciej zespo³owe opracowania firmowane przez miêdzynarodowe i krajowe specjalistyczne organizacje i towarzystwa naukowe lub znane firmy wydawnicze, redagowane przez wybitnych specjalistów, których nazwiska maj¹ przyci¹gn¹æ czytelników. Wydawnictwa takie zwykle d³ugo siê rodz¹ i nie s¹ adresowane do szerokiego grona czytelników encyklopedii powszechnych, lecz do wybranych grup zainteresowanych jak¹œ dziedzin¹ wiedzy. Powstaj¹ te¿ specjalistyczne wydawnictwa adresowane do czytelników na ca³ym œwiecie, a wiêc publikowane ju¿ nie w jêzykach narodowych, nawet szeroko znanych, lecz we wspó³czesnej lingua franca, czyli w jêzyku angielskim. Przeto g³ównymi redaktorami s¹ amerykañscy lub brytyjscy specjaliœci o znanych nazwiskach, a do zespo³u autorów zapraszani s¹ naukow-cy z innych krajów.
Obecnie seriê encyklopedii nauk o œrodowisku wydaje grupa
Taylor & Francis Books Inc. W³aœnie w tej serii jako jeden z
pierwszych tomów (po Encyclopedia of Environmental Politics, 2001 i Encyclopedia of Geomorphology, 2003) ukaza³a siê pierw-sza encyklopedia o jaskiniach i krasie, wydana wspólnie z bry-tyjsk¹ firm¹ Fitzroy Dearborn. Ju¿ ta kolejnoœæ œwiadczy o wa¿noœci i aktualnoœci tematyki krasowo-jaskiniowej, spowodo-wanej tym, ¿e ze Ÿróde³ krasowych czerpie wodê oko³o jednej czwartej ludnoœci œwiata, ¿e jaskinie s¹ naturalnym muzeum
przechowuj¹cym zabytki archeologiczne i osady zawieraj¹ce zapis dawnych œrodowisk (Gunn, str. VII–VIII), co wiêcej
stano-wi¹ obiekt ostrej rywalizacji pomiêdzy coraz lepiej wyekwipowa-nymi zespo³ami groto³azów, odkrywaj¹cymi ostatni, naprawdê nie tkniêty ludzk¹ stop¹ fragment l¹dów.
Redaktorem tego tomu jest profesor geografii John Gunn z Uniwersytetu Huddersfield w Anglii, znany geomorfolog, wspó³autor i wspó³redaktor kilku ksi¹¿ek o krasie i jaskiniach,
np. Caves and Karst of the Peak District (1990), An Introduction
to British Limestone Karst Environments (1994) i The Reclama-tion of Limestone Quarries using Landform ReplicaReclama-tion (1997),
cz³onek kolegiów redakcyjnych znanych czasopism (Cave and
Karst Science i Environmental Geology) oraz przewodnicz¹cy
Komisji Krasowej Miêdzynarodowej Unii Geograficznej w kadencji 2000–2004. Do czternastoosobowej Rady Redakcyjnej weszli przedstawiciele ró¿nych dziedzin (str. II): archeolog; bio-log; geografowie; geologowie: dr A. Klimczuk (Instytut Nauk Geologicznych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy), dr D. Love (Brytyjska S³u¿ba Geologiczna), prof. A. Palmer (State Universi-ty of New York, Oneonta, USA), dr T. Waltham (Nottingham Trent University, Anglia) i dr S.R.H. Worthington (hydrogeolog, Dundas, Kanada); specjaliœci ochrony œrodowiska, historii nauki, edytorstwa i zarazem wybitni badacze jaskiñ, którzy ustalili listê hase³ i autorów.
Pierwszym i najwa¿niejszym problemem by³ dobór i objê-toœæ hase³, aby encyklopedia zawiera³a najwa¿niejsze informacje z ró¿nych dziedzin nauki o jaskiniach i krasie, a jednoczeœnie nie przekracza³a rozs¹dnych rozmiarów. Postanowiono, z pomoc¹ rady redakcyjnej, wybraæ po sto najwa¿niejszych jaskiñ i obszarów krasowych œwiata oraz najbardziej znacz¹cych hase³ dla nauk zajmuj¹cych siê jaskiniami i krasem. Po dyskusjach roz-szerzono tê listê do 351 hase³, które zgrupowano w nastêpuj¹ce dziedziny (str. XV–XVIII): archeologia, sztuka w jaskiniach i paleontologia (29 hase³); biospeleologia (78); jaskinie i gro-to³a¿enie (23); regiony jaskiniowe i krasowe (75); ochrona i zarz¹dzanie (19); nauki o Ziemi (78); historia (27) oraz zasoby i rozwój (22). Oczywiœcie wiele hase³ dotyczy kilku wymienio-nych dziedzin; dlatego w encyklopedii obok hase³ zamieszczono obszerne indeksy u³atwiaj¹ce znalezienie szczegó³owych infor-macji rozsianych w ró¿nych has³ach. Ka¿de has³o zosta³o wypo-sa¿one w odsy³acze do innych, zawieraj¹cych informacje na podobne tematy, oraz prawie ka¿de zosta³o wzbogacone biblio-grafi¹ podzielon¹ na prace cytowane i lektury uzupe³niaj¹ce. Pocz¹tkowo planowano ograniczyæ objêtoœæ hase³ do 1000 s³ów, lecz okaza³o siê, ¿e niektóre has³a musz¹ byæ obszerniejsze — do 4000 s³ów. Co wiêcej, obszerne has³a regionalne dotycz¹ce kontynentów rozbito na czêœci, np. Europa alpejska, Azja
cen-tralna, w których jeszcze wydzielono osobne has³a poœwiêcone:
ogólnej charakterystyce geograficzno-geologiczno-krasowej,
archeologii, biospeleologii i historii poznania.
1011 Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 11, 2005
