Erozyjne efekty katastrofalnych wezbrañ w dorzeczu górnej Nysy K³odzkiej
podczas powodzi 1997 i 1998 r.
Tomasz Zieliñski*
Erosional effects of catastrophic floods in the Nysa K³odzka drainage basin during the 1997 and 1998 events (SW Polska). Prz. Geol., 49:1096–1100.
S u m m a r y. Mountain creeks and rivers of the upper Nysa K³odzka River drainage basin (Sudetes, NW Poland) differently reacted to torrential floods in 1997 and 1998. Within their channel and overbank zones various erosional features formed, which were classified and interpreted. The author concludes that Nysa is a transitional river (between meandering and braided) evolving to the braided river type in conditions of considerably increased discharge.
Key words: fluvial geomorphology, sedimentology, flood, erosion, Sudetes, Poland
Sudecka katastrofa powodziowa z dwu kolejnych lat — 1997 i 1998 — nie znalaz³a do tej pory adekwatnego odbicia w literatu-rze geologicznej. A by³o to pliteratu-rzecie¿ zdaliteratu-rzenie geodynamiczne o niezwyk³ym natê¿eniu, którego prawdopodobieñstwo powtarzal-noœci szacuje siê nawet na 1000 lat (Dubicki, 1997). PowódŸ 1997 r. by³a wiêksza i charakteryzowa³a siê dwiema falami wez-braniowymi trwaj¹cymi po 5 dni. Ówczesne przep³ywy rzek przekroczy³y absolutne (tj. wszelkie dotychczasowe) maksima stanów wód (Stachy & Bogdanowicz, 1997). Wydatki przep³ywu Nysy wynosi³y wówczas 1500–2100 m3s–1, poziom wody pod-niós³ siê o kilka metrów, by³y ofiary œmiertelne. Wszystkie te fak-ty jednoznacznie dowodz¹ katastrofalnego charakteru zjawiska powodzi. Rzeki zniszczy³y budowle hydrotechniczne oraz przy-rzeczn¹ zabudowê i na czas powodzi sta³y siê w pe³ni aktywnymi geologicznie, naturalnymi œrodowiskami fluwialnymi. Powodzie da³y asumpt do przeœledzenia reakcji rzek oraz do analizy proce-sów dynamicznych zachodz¹cych w górskim i przedgórskim œro-dowisku aluwialnym.
Przedmiot badañ
Przedmiotem analizy s¹ doliny wybranych rzek i potoków górskich zlewni Nysy K³odzkiej powy¿ej zbiornika Jeziora Nyskiego. Powodzi¹ 1997 r. zosta³a dotkniêta ca³a Nysa oraz jej wiêksze prawostronne dop³ywy: Bia³a L¹decka, Wilczka, P³awna oraz potok Waliszów (ryc. 1). Ta sama powódŸ dotknê³a Bia³¹ G³ucho³ask¹ na ca³ej d³ugoœci. W roku nastêpnym lokalna, gwa³towna powódŸ mia³a miejsce w dolinie Bystrzycy Dusznic-kiej, pocz¹wszy od Dusznik Zdroju po ujœcie rzeki do Nysy.
Zakres prac
Dokumentacyjne prace terenowe polega³y na obserwa-cjach geomorfologicznych efektów powodzi w strefie korytowej oraz pozakorytowej rzek i potoków. Przeana-lizowano koryta i terasy zalewowe na ³¹cznej d³ugoœci 140 km w 93 punktach dokumentacyjnych. Dokumentowano po³o¿enie, kszta³t, wielkoœæ form erozyjnych.
Wszystkie analizowane cieki podzielono na dwie zasadnicze kategorie: potoki górskie i rzeki g³ówne (ryc. 1). Podzia³ ten wynika z faktu, ¿e zarówno jakoœciowy jak i iloœciowy charakter form erozyjnych i depozycyjnych w potokach górskich i rzekach g³ównych jest odmienny. Czynnikami decyduj¹cymi o tej sedymentologicznej odmiennoœci rzek i potoków jest g³ównie wielkoœæ przep³ywu oraz spadek koryta. Potoki górskie prowadz¹ niewielkie iloœci wód i p³yn¹ w dolinach o du¿ym spadku (> 0,01). Ich dna zbudowane s¹ ze zwiêz³ych ska³ pod³o¿a,
wyœcielone s¹ zwietrzelinami lub cienkimi pokrywami osadów aluwialnych. Strome zbocza dolin górnych odcin-ków potoodcin-ków najczêœciej pokrywaj¹ zwarte lasy œwierko-we, a dolne ich odcinki przebiegaj¹ przez tereny rolnicze. Do grupy potoków zakwalifikowano wszystkie mniejsze dop³ywy górnej Nysy (m. in. Bystrzycê, Wilczkê, P³awn¹, Waliszów) oraz górne odcinki rzek: Nysê do Boboszowa ko³o Miêdzylesia, Bystrzycê Dusznick¹ do Polanicy. Za g³ówne rzeki analizowanego terenu uznano te, których koryto ma znaczne szerokoœci (powy¿ej 5–7 m). Rzeki te p³yn¹ w szerokich dolinach zas³anych aluwiami, z dobrze wykszta³conymi powierzchniami terasowymi. Do grupy tej zaliczono Bia³¹ G³ucho³ask¹ na ca³ej d³ugoœci, Nysê od Miêdzylesia, Bia³¹ L¹deck¹ poni¿ej Stronia Œl¹skiego oraz Bystrzycê Dusznick¹ poni¿ej Polanicy.
Formy i procesy erozyjne potoków górskich
Erozja potoków górskich koncentrowa³a siê w korycie oraz na mniejsz¹ skalê zachodzi³a w strefie przykorytowej. W kory-cie erozja denna wyraŸnie przewa¿a³a nad erozj¹ boczn¹.
Erozja denna dzia³a³a szczególnie intensywnie w odcinkach zwê¿eñ dolin (ryc. 2). Sumaryczne (z wezbrañ w 1997 i 1998 r.) wciêcie koryta siêga tam do 1,5–2,5 m (np. w górnym biegu P³awnej). W tych erozyjnych odcin-kach dno koryta niemal wy³¹cznie wyœcielone by³o g³aza-mi o œrednicach wiêkszych ni¿ 30–50 cm (potoki Wilczka i Waliszów). Wszystkie drobniejsze frakcje uleg³y tam ero-zji i transportowi.
Erozja denna w strefie pozakorytowej manifestuje siê wymyciem stosunkowo w¹skich (do 4–5 m), p³ytkich kana³ów erozyjnych na terasie bezpoœrednio s¹siaduj¹cej z korytem. W strefach zakoli przep³ywy powodziowe zacho-dzi³y najczêœciej „na skróty” ponad brzegiem wewnêtrz-nym, ¿³obi¹c tam p³ytkie kana³y (np. potok Waliszów, Ÿród³owy odcinek Nysy).
Erozja boczna zachodzi³a najintensywniej w odcinkach dolin, które utraci³y swój naturalny charakter. Zaobserwo-wano, ¿e najczêœciej ulega³y rozmywaniu wszelkie nasypy drogowe biegn¹ce wzd³u¿ koryta, które s¹ sztucznymi ele-mentami zmniejszaj¹cymi pole przep³ywu powodziowego. Podobne zjawisko wyst¹pi³o w Tatrach podczas powodzi 1997 r. (Kotarba, 1998). Erozja boczna inicjowa³a równie¿ powstawanie osuwisk przykorytowych.
Charakter osadów w osuwiskach dowodzi, ¿e docho-dzi³o do wtórnego uruchamiania utworów, które ju¿ wcze-œniej (najprawdopodobniej jeszcze w plejstocenie) przesz³y koluwialn¹ redepozycjê stokow¹. S¹ to bowiem bardzo s³abo wysortowane, masywne mieszaniny (diamik-tony) wszelkich frakcji: g³azowej, ¿wirowej, piaszczystej i pylastej. Potoki górskie, eroduj¹c bocznie, podcina³y dolne *Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet Œl¹ski, ul. Bêdziñska 60,
41-200 Sosnowiec, e-mail: zielu@us.edu.pl
partie zboczy zbudowane z tych diamiktonów. W ten spo-sób uruchamia³y redepozycjê osuwiskow¹. Strome, ods³oniête stoki osuwisk maj¹ z regu³y wysokoœæ do 10 m (sporadycznie do 20–25 m: górny odcinek Bystrzycy i prze³om Bystrzycy Dusznickiej powy¿ej Polanicy) i schodz¹ we wszystkich przypadkach do koryta potoku. Jedynie w jednym przypadku, na stromych zboczach gór-nego biegu Bystrzycy Dusznickiej w rejonie Dusznik, zanotowano powstanie pierwotnych osuwisk (z niszami i jêzorami osuwiskowymi), których geneza by³a zwi¹zana z katastrofalnym opadem 1998 r.
Liczba i skala osuwisk przykorytowych wykazuje bar-dzo silny zwi¹zek z litologi¹ ska³ pod³o¿a. Serie ³upków i i³owców, z racji kohezji, s¹ odporne na podcinanie pod-nó¿y zboczy przez potoki (np. w szalejowskim odcinku Bystrzycy Dusznickiej). Równie¿ pod³o¿e zbudowane z gnejsów wydaje siê nie sprzyjaæ ruchom masowym. Dowo-dem na to s¹ nieliczne osuwiska przypotokowe w dolinach Masywu Œnie¿nika, gdzie trudno wietrzej¹ce gnejsy da³y ma³o nagromadzeñ g³ównie kwarcowej (a wiêc ³atwo prze-puszczalnej) zwietrzeliny. Frekwencja osuwisk wyraŸnie wzrasta w obszarach, gdzie w pod³o¿u wystêpuj¹ serie ³upkowo-piaskowcowe. Takie pakiety skalne, z racji swej niejednorodnoœci, ³atwo ulegaj¹ ruchom masowym na flu-wialnie podcinanych zboczach. W zwietrzelinach tych ska³ rozwinê³y siê liczne, du¿e osuwiska, które mo¿na obserwo-waæ w polanickim prze³omie Bystrzycy Dusznickiej (ryc. 3).
W stromych dolinach potoków sudeckich stwierdzono zdecydowanie mniej przyk³adów zjawisk ruchów maso-wych ni¿ mo¿na by³o siê tego pocz¹tkowo spodziewaæ. Proces ten bez w¹tpienia spe³nia marginaln¹ rolê jako czynnik zasilania potoków górskich w materia³ klastyczny. Przewa¿nie, górne odcinki potoków górskich, w anali-zowanych dwóch latach wzmo¿onych procesów fluwial-nych, mia³y charakter erozyjny, tj. erozja przewa¿a³a tam wyraŸnie nad depozycj¹. Jednak skala efektów erozji w tych dolinach ca³kowicie nie przystaje do zjawisk fluwial-nych notowafluwial-nych w dolinach g³ówfluwial-nych rzek. Wnioskujê, ¿e erozja w górnych, zalesionych odcinkach dolin o natu-ralnej (bez ingerencji cz³owieka) morfologii, zachodzi³a na stosunkowo niewielk¹ skalê. Podczas powodzi potoki te
dostarczaj¹ w przewadze wodê, a nie osad do doliny g³ównej.
Dokonuj¹c bilansu erozji w potokach górskich i transportu osadów do doliny g³ównej, nale¿y
stwierdziæ, ¿e uruchamianie
materia³u i w³¹czanie go do przep³ywu korytowego zachodzi w najwiêkszym stopniu przez ero-zjê denn¹. Nastêpna pod wzglê-dem efektywnoœci jest erozja boczna, a na koñcu osuwiskowe ruchy masowe do koryta. Potoko-wa dostaPotoko-wa osadów do doliny g³ównej nie jest wielka, a w ka¿dym razie nie nosi znamion procesu katastrofalnego.
Formy i procesy erozyjne w dolinach g³ównych rzek Erozja w strefie korytowej.
Obserwacje prowadzone wzd³u¿ g³ównych rzek zlewni Nysy K³odzkiej pozwalaj¹ postawiæ tezê, ¿e erozja korytowa jest g³ównie funkcj¹ wielkoœci przep³ywu, a nie spadku koryta, tj. intensywnoœæ erozji wzrasta wraz z biegiem rzek. I tak w górnym odcinku Nysy, gdzie spadek jest bardzo du¿y (w rejonie Miêdzylesia) napotkano znikome œlady erozji.
Na prostych odcinkach koryta erozja boczna dzia³a naj-czêœciej na obu brzegach i zachodzi w miejscach, gdzie w korycie istniej¹ przeszkody nurtu — np. zatory pni drzew. Natomiast w zakolach erozja boczna ogranicza siê do brze-gu zewnêtrznego, a jej maksymalne natê¿enie wystêpuje w strefie wyjœcia nurtu z zakola. W efekcie jednej wielkiej powodzi brzegi zbudowane z madów uleg³y cofniêciu do 5 m. Najbardziej intensywna erozja boczna dzia³a³a w prze³omowych odcinkach rzek (Nysa k. D³ugopola i w prze³omie bardzkim, Bia³a G³ucho³aska w G³ucho³azach). Spiêtrzony przep³yw powodziowy siêga³ tam ok. 4 m powy¿ej stanu wód œrednich i lokalnie usun¹³ luŸne osady wszelkich frakcji, odpreparowuj¹c powierzchniê skalnego pod³o¿a (ryc. 4). Szczególnie intensywn¹ (katastrofaln¹) erozjê boczn¹ notowano w strefach po³¹czeñ rzeki g³ównej oraz dop³ywu bocznego. Nurt dop³ywu spychany by³ w dó³ doliny przez rzekê g³ówn¹, co ³¹czy³o siê ze wzmo¿onym rozmywaniem jednego brzegu potoku dop³ywaj¹cego (np. po³¹czenie Nysy i P³awnej).
Stwierdzono, ¿e natê¿eniem erozji bocznej steruj¹ dwa wa¿ne, choæ lokalnie zmienne czynniki: litologia brzegu oraz roœlinnoœæ przykorytowa.
Brzegi zbudowane z mad ilastych okaza³y siê wyj¹tko-wo odporne na erozjê. Du¿a kohezja tego osadu sprawia, ¿e w wyniku dzia³ania przep³ywu, brzegi koryta staj¹ siê g³adkie. Ma³y opór przep³ywu powoduje, ¿e nawet podczas gwa³townej powodzi nurt „œlizga siê” po nich, nie powo-duj¹c ich niszczenia. Inaczej wygl¹da sytuacja, gdy brzeg zbudowany jest z mady spoczywaj¹cej na gruboklastycz-nych aluwiach. Wówczas spodnia ³awica luŸnego ¿wiru jest ³atwo wymywana, a mady ulegaj¹ dezintegracji bloko-wej i obsuwaj¹ siê do wód koryta. W tych wypadkach brze-gi ulegaj¹ intensywnej erozji bocznej (ryc. 5).
Brzegi koryt obsadzone zwartym szpalerem drzew i/lub krzewami s¹ odporne na erozjê boczn¹. Jednak w przypadku sporadycznego wystêpowania pojedynczych drzew tu¿ przy brzegu, ich systemy korzeniowe pe³ni¹ czê-sto rolê przeszkód („ostróg”) nurtu. Wtórne zawirowania przep³ywu powoduj¹ wówczas wymycie pó³okr¹g³ych,
Jez. Nyskie Jez. Otmuchowskie Miêdzylesie D³ugopole Zdrój Miêdzygórze Bystrzyca K³odzka L¹dek Zdrój Stronie Œl¹skie Polanica Zdrój Kamieniec Z¹bkowicki G³ucho³azy Duszniki Zdrój Bardo Paczków Otmuchów K³odzko Nysa Bi a³a Bia³a Waliszów W il czka P³ awn a L¹decka By st rzy ca By str zy ca D u sz nic ka Nysa Nys a G³u ch o³aska M Œn n i i k e ¿ a a B i a l s k i e s G ó r y K o t l i n a K ³ o d z k a G.Opawskie B y s t r z y c k i e G ór y G. K r ow i a r ki G ó r y Góry Sto³ow e B a r dz k i e Z ³ ot e yw G ó r y 20 km 0 potok górski creek rzeka g³ówna river punkty dokumentacyjne studied sites 10
Ryc.1. Szkic terenu badañ
g³êbokich nisz brzegowych (tab. 1), które z czasem same staj¹ siê czynnikiem zwiêkszaj¹cym konsekwentnie krê-toœæ g³ównego nurtu oraz postêpuj¹c¹ erozjê boczn¹.
Œlady erozji dennej spotykane by³y sporadycznie. Polega³a ona g³ównie na pog³êbianiu koryt powodziowych w dolnym odcinku Nysy poni¿ej prze³omu bardzkiego,
gdzie rzeka wykazuje sk³onnoœæ do przyjmowania wzoru roztokowego. WyraŸne, owalne przeg³êbienia den koryt, g³êbokoœci do 1,0–1,5 m, powstawa³y tam g³ównie w s¹siedztwie przeszkód nurtu (kêpy zatorów drzew).
Reasumuj¹c, w g³ównych rzekach badanego obszaru erozja boczna wyraŸnie przewa¿a nad denn¹. Jest to wiêc
2
3
4
5
6
7
sytuacja ca³kiem odmienna od tej z potoków górskich, gdzie erozja denna dominuje nad boczn¹ (tab. 1). Uwa¿am, ¿e wiêkszoœæ gruboziarnistego materia³u transportowane-go i deponowanetransportowane-go przez g³ówne rzeki zlewni Nysy K³odzkiej pochodzi z erozji bocznej brzegów zbudowa-nych z aluwiów.
Erozja w strefie pozakorytowej. Pozakorytowe procesy
erozyjne w dolinach g³ównych rzek zaznaczy³y siê na naj-ni¿szych terasach aluwialnych. Efektem tej dzia³alnoœci by³o ¿³obienie koryt powodziowych, które zakwalifiko-wano do trzech typów morfologiczno-genetycznych (tab. 1). Dwa pierwsze z nich wystêpuj¹ w s¹siedztwie koryta rzecznego i powsta³y w efekcie erozji wód wyp³ywaj¹cych z niego na obszar terasy.
Koryto pierwszego typu zlokalizowane jest w strefie wyjœcia nurtu z ostrego zakola i wyciête jest w brzegu zew-nêtrznym (ryc. 6). Jest zawsze proste, biegnie pod du¿ym k¹tem do osi w³aœciwego koryta rzeki i ma du¿¹ szerokoœæ (do 50 m). Koryta te s¹ stosunkowo krótkie (do 100 m d³ugoœci). W kierunku zapr¹dowym ich g³êbokoœæ szybko maleje: od 1,5–2,0 m w czêœci pocz¹tkowej a¿ do zera w strefie koñcowej, gdzie przechodzi ono w rozleg³¹, sto¿-kow¹ pokrywê gruboklastyczn¹. Dno koryt zas³ane jest g³azami, które miejscami pokryte s¹ warstw¹ piasku mu³owego zdeponowanego w finalnym etapie opadania wód powodziowych. W koñcowej, najp³ytszej czêœci powszechnie spotyka siê du¿e iloœci pni drzew, których akumulacja wymuszona zosta³a niewystarczaj¹c¹ g³êboko-œci¹ przep³ywu. Du¿a skala tych koryt oraz g³azowe osady
ich den sugeruj¹, ¿e podczas gwa³townego wezbrania pro-wadzi³y one wiêkszoœæ wód rzeki. Z racji du¿ych prêdko-œci, przep³ywy te dzia³a³y po kierunku osi doliny i nie mog³y dostosowaæ swego przebiegu do kursu koryta w miejscach jego zwiêkszonej krêtoœci.
Drugi typ koryta powodziowego powstaje w odcin-kach, gdzie rzeka charakteryzuje siê wzglêdnie niewielk¹ krêtoœci¹. Pocz¹tki tych koryt zlokalizowane s¹ w strefie wyjœcia nurtu z ³agodnego zakola. Dalej, jedno lub dwa koryta biegn¹ równolegle lub lekko ukoœnie do w³aœciwego koryta rzeki (ryc. 7). Ich d³ugoœci osi¹gaæ mog¹ kilkaset metrów, a cech¹ charakterystyczn¹ jest to, ¿e niekiedy roz-dzielaj¹ siê na sposób typowych koryt roztokuj¹cych. Ich szerokoœæ jest tylko nieznacznie mniejsza od wspó³czesne-go koryta rzeki. Uwa¿am, ¿e opisywane koryta powodzio-we s¹ wyrazem dostosowywania siê systemu rzecznego do wielokrotnie zwiêkszonych wydatków przep³ywów wez-braniowych. Uk³ad tych koryt pokazuje, ¿e rzeka o kilka-krotnie wiêkszych wydatkach przep³ywu ni¿ dzisiejsza Nysa, by³aby rzek¹ wyraŸnie roztokuj¹c¹.
Ostatni typ koryta powodziowego stwierdzono w znacznej odleg³oœci (do 1,5 km) od wspó³czesnej rzeki. Intensywna erozja kana³owa rozciê³a tam pokrywê madow¹ i dotar³a do ni¿ejleg³ych, podatnych na rozmywa-nie ¿wirów. W ten sposób powsta³y g³êbokie do 4 m, sto-sunkowo w¹skie (od 7 do 23 m) koryta o stromych, najczêœciej pionowych brzegach, tworz¹ce wzór dendry-tyczny (ryc. 8). Uformowane one zosta³y w efekcie kon-centracji pozakorytowego przep³ywu powodziowego w lokalnych obni¿eniach terasy. By³y to miejsca inicjalnej erozji dennej, która nastêpnie rozprzestrzenia³a siê pod pr¹d. W efekcie tej erozji wstecznej powsta³ rozga³êziaj¹cy siê system korytowy (ryc. 9). Bez w¹tpienia formy te
¬
Ryc. 2. Górny odcinek potoku P³awna. Koryto zdominowane ero-zj¹ denn¹
Fig. 2. The upper stretch of the P³awna Creek dominated by stre-ambed erosion
Ryc. 3. Bystrzyca Dusznicka powy¿ej Polanicy Zdroju. Osuwisko na zewnêtrznym brzegu zakola. Na pierwszym planie g³azowy odsyp boczny
Fig. 3. The Bystrzyca Dusznicka River above Polanica Zdrój. A landslide on the outer bank of river bend. Boulder point bar in the foreground
Ryc. 4. Nysa w D³ugopolu Zdroju. Erozja dotar³a do wychodni ska³ pod³o¿a
Fig. 4. The Nysa river in D³ugopole Zdrój. Flood erosion reached bedrock outcrop
Ryc. 5. Nysa miêdzy Bardem a Kamieñcem Z¹bkowickim (Susz-ka). Mady nadbudowuj¹ce gruboklastyczne aluwia ³atwo ulegaj¹ erozji poprzez podmywanie i dezintegracjê blokow¹
Fig. 5. The Nysa River between Bardo and Kamieniec Z¹bkowic-ki. Alluvial silts underlain by gravels are easily eroded through undermining and block disintegration
Ryc. 6. Nysa ko³o Zab³ocia. Koryto powodziowe wychodz¹ce na terasê poni¿ej ostrego zakola. Widok zgodny z kierunkiem przep³ywu
Fig. 6. The Nysa River near Zab³ocie. Flood channel entering onto the terrace beneath the river bend. View is concurrent Ryc. 7. Bia³a L¹decka ko³o Trzebieszowic. Koryto powodziowe biegn¹ce wzd³u¿ w³aœciwego koryta rzeki
Fig. 7. The Bia³a L¹decka River near Trzebieszowice. A flood channel passing along the proper river channel
Ryc. 8. Dolina Nysy powy¿ej Kamieñca Z¹bkowickiego (Pilce). Terasa rozciêta korytami powodziowymi. Widok przeciwny do kierunku paleoprzep³ywu
Fig. 8. The Nysa valley above Kamieniec Z¹bkowicki (Pilce). The terrace dissected by the flood channel network. View opposi-te to palaeoflow taras terrace taras terrace 5 m kierunek paleoprzep³ywu palaeoflow direction koryto powodziowe flood channel rozciêcie z finalnego etapu powodzi final incision ¿wirowa mikrodelta gravel microdelta s z o s a r o a d koryto powodziowe flood channel koryto powodziowe flood channel
Ryc. 9. Nysa powy¿ej Kamieñca Z¹bkowickiego (Pilce). Dendry-tyczny wzór koryt powodziowych wcinaj¹cych siê poprzez erozjê wsteczn¹ w terasê ponadzalewow¹
Fig. 9. The Nysa valley above Kamieniec Z¹bkowicki. The den-dritic pattern of flood channels dissected in the terrace
nale¿¹ do najbardziej spektakularnych przyk³adów erozyj-nych efektów katastrofalnej powodzi. Ich powstanie
obra-zuje proces ewolucji wezbraniowego przep³ywu
pozakorytowego. W pocz¹tkowych etapach powodzi przep³yw pozakorytowy mia³ charakter hydrodynamicznie jednorodnego zalewu warstwowego. Z czasem zalew war-stwowy uleg³ stopniowej kanalizacji (powstanie stref szyb-szego, bardziej skoncentrowanego nurtu), czego wyrazem s¹ linijne formy erozyjne. Uwa¿am, ¿e ten typ koryta powodziowego jest równie¿ dowodem na przystosowywa-nie siê przep³ywu wezbraniowego do roztokowej postaci systemu fluwialnego. O ile w dwu poprzednich typach koryt powodziowych by³ to proces postêpuj¹cy od góry (ekspansja nowych koryt roztokuj¹cych na obszar równi aluwialnej w dó³ doliny), to w tym przypadku ten sam pro-ces postêpowa³ od do³u (erozja wsteczna koryt).
Wnioski
Powstawanie osuwisk w efekcie katastrofalnych opa-dów jest sporadyczne. Najczêœciej dochodzi³o do grawita-cyjnej remobilizacji starych (plejstoceñskich?) osuwisk w dolnych partiach stoków poprzez erozjê boczn¹ potoków górskich. Czêstoœæ wystêpowania i skala tych osuwisk zwykle nie s¹ uzale¿nione od morfologii (spadku zbocza), lecz g³ównym czynnikiem determinuj¹cym ich powstawa-nie jest litologia osadów koluwialnych. Osuwiska najczê-œciej powstaj¹ w niejednorodnych osadach o ma³ej kohezji. Potoki górskie dostarczaj¹ do dolin g³ównych stosunkowo niewiele materia³u, nawet podczas katastrofalnych powodzi. Najwiêksz¹ rolê redepozycyjn¹ w potokach pe³ni erozja denna, nastêpnie boczna, a najmniejszy wp³yw maj¹ osuwiska.
W potokach i rzekach zlewni Nysy zawsze obowi¹zuje regu³a, ¿e poni¿ej odcinka zdominowanego erozj¹
nastêpu-je bezpoœrednio odcinek wzmo¿onej depozycji. Ponadto, skala procesów erozyjnych zawsze determinuje iloœciowy charakter depozycji w ni¿ej po³o¿onym odcinku rzeki.
G³ówne rzeki zlewni Nysy podczas wielkiej powodzi redeponuj¹ w przewadze swe stare aluwia. Z powodu silne-go zalesienia górnych odcinków dolin oraz zabudowy dolin zasilaj¹cych, system rzeczny Nysy jest pozbawiony dostatecznej dostawy osadów. Pod tym wzglêdem zlewnia Nysy nie jest naturalnym, „swobodnym” dynamicznie sys-temem fluwialnym. W tym tkwi przyczyna, ¿e najwiêksze zmiany w geomorfologii fluwialnej zasz³y na analizowa-nym obszarze jedynie w dolnej czêœci dorzecza.
Charakter powodziowych procesów erozji w dolinie Nysy dowodzi, ¿e rzeka ta znajduje siê „w pobli¿u” progu przejœcia do wzoru roztokowego, tj. kilkukorytowego, roz-proszonego systemu fluwialnego o ma³ej krêtoœci. W tej kategorii Nysê uznaæ nale¿y za rzekê typu przejœciowego (miêdzy meandruj¹c¹ a roztokow¹). Najprawdopodobniej w warunkach d³ugotrwa³ego wzrostu wydatku przep³ywu Nysa ³atwo sta³aby siê rzek¹ roztokow¹.
Praca ta zosta³a wykonana w ramach grantu KBN 9T12B02715.
Literatura
DUBICKI A. 1997 — Charakterystyka procesu formowania oraz prze-bieg powodzi i os³ony hydrologicznej w dorzeczu Odry. Forum Nauko-wo-Techniczne — PowódŸ 1997. Wstêpna ocena przyczyn, rozmiarów i skutków. Ustroñ. 59–90
KOTARBA A. 1998 — Morfogenetyczna rola opadów deszczowych w modelowaniu rzeŸby Tatr podczas letniej powodzi w roku 1997. Doku-mentacja Geograficzna, 12: 9–23
STACHY J., BOGDANOWICZ E. 1997 — Przyczyny i przebieg powodzi w lipcu 1997. Forum Naukowo-Techniczne — PowódŸ 1997. Wstêpna ocena przyczyn, rozmiarów i skutków. Ustroñ. 195–208 pog³êbione koryto strefa pozakor ytowa strefa kor ytowa p o to kg ó rski rze ka g ³ó wn a strefa kor ytowa strefa pozakor ytowa osuwisko dolinne wciêcie brzegu koryta korytowa nisza brzegowa owalne rozmycie dna koryta koryta powodziowe kana³ pozakorytowy d < 2,5 m na d³ugoœci kilkuset m w l < 5 m; zale¿ne od d³ugoœci zakola d w l < 0,5 m; < 5 m; < 20 m d w l < 2 m; < 50 m; < 100 m d w l < 4 m; < 20 m; < 100 m d w l < 1,5 m; 10 < < 25 m; = kilkaset m d w,l < 2 m; < 4 m d w,l < 1,5 m; < 6 m erozja denna przep³ywu korytowego erozja boczna zwietrzelin przez przep³yw korytowy l < 20 m koryto potoku strome zbocze doliny wzd³u¿ koryta, wewnêtrzny brzeg zakola zewnêtrzny brzeg koryta w zakolu przed i obok zatoru drzew w korycie oddalone od rzeki koryta o wzorze dendrytycznym erozja wsteczna i denna kanalizuj¹-cego siê przep³ywu
pozakorytowego 1 lub 2 niemal równoleg³e koryta na terasie terasa zewnêtrzne-go brzegu zakola; koryto przechodzi dystalnie w pokrywê gruboklastyczn¹ erozja boczna przep³ywu korytowego
erozja denna wirów wtórnych nurtu op³y-waj¹cego przeszkodê
erozja denna skanalizowanego
przep³ywu pozakorytowego erozja denna
ekspan-duj¹cego na terasê nurtu w warunkach zbyt du¿ej krêtoœci
koryta wiry wtórne gene-rowane przeszkod¹ (korzeniami drzewa) przed du¿ym
drze-wem rosn¹cym na brzegu koryta erozja denna w strefach nurtu pozakorytowego
Œrodo-wisko Nazwa Wielkoœæ Lokalizacja genetycznyCzynnik Uwagi
ogólna, d³ugotrwa³a tendencja nasilana w epizodach gwa³townych wezbrañ
redepozycja grawitacyjna i fluwialne rozmywa-nie osadów koluwialnych
jeden z lokalnych procesów zwiêkszaj¹cych krêtoœæ nurtu korytowego
p³ytkie (roztokuj¹ce) koryta, gdzie ma³a g³êbo-koœæ powoduje powstawanie licznych zatorów drzew
oznaki tworzenia nowego (roztokowego) wzoru koryta dostosowanego do warunków wielokrot-nie wiêkszych parametrów wydatku i prêdkoœci przep³ywu
oznaki kanalizuj¹cego siê zalewu warstwowego ponad zalan¹ teras¹;
inicjowanie roztokowego wzoru rzeki o wielokrotnie zwiêkszonym przep³ywie typowy proces wszelkich koryt krêtych Ranga wskaŸnikowa katastrofalnego wezbrania _ _ _ + + + + + ?
Tab. 1. G³ówne cechy fluwialnych form erozyjnych (skróty: d —g³êbokoœæ; w — szerokoœæ; l — d³ugoœæ) Table. 1. The main features of fluvial erosional forms (abbreviations: d — depth; w — width; l — length)
