U N I W E R S Y T E T Ł Ó D Z K I
ACTA
UNIVERSITATIS LODZIENSIS
FOLIA OECONOMICA
31Antoni Marszałek
SOCJALDEMOKRACI NIEMIECCY I AUSTRIACCY
O G O SPO DA RCE SOCJALISTYCZNEJ
1 8 9 0 - 1 9 2 5
R E D A KC JA N AC ZELN A
W Y D A W N IC T W U N IW ER S YTE TU Ł Ó D Z K IE G O
Bohdan Baranowski (re d a kto r naczelny)
Krystyna l 'r banowie/, A n d rze j На na f i íi к Tadeiis/ Jaskiihi
REDAKCJA WYDAWNICTW „FO LI A O EC O N O M IC A "
Jerzy Dietl, Krystyna Piotrowska- Marczak H'ieslam Piątkowski, Krystyna Twardowska
RECENZENT ZESZYTU
Jarosła w S e m k o w
RED AK TOR ZESZYTU
Wiesław Piątkowski
REDA KTOR WYDAWNICTWA
Lena Puś
OKŁADKF, PRO JE KTO WA Ł
Hiesta w Czapski
U n i w e r s y t e t Ł ó d z k i
1984
Wy danie I Nakład 190 + 40 egu. A r k . w y d . 4 , 6 . A r k . d r u k . 10, 0. P a p i e r o l f s c i o w v , III к I . . Г0 x loO, HO g. Zam. 498/N3. F 4 C ena zł 4V Z n k t a d G r a f i c z n y W y d a w n i c t w N a u k o w y c h Ł ó d ź , ul. Ż w i r k i 2 ISSN 0208-6018
wsTęp
L it e r a t u r a d o ty c z ą c a dorobku naukowego i ideow ego s o c ja ld e m o -k r a c j i e u r o p e j s -k ie j o -k r e su I I M iędzynarodów -ki n i e j e s t b o g a ta w k r a ja c h s o c j a l i s t y c z n y c h . D o p iero w o s t a t n i c h l a t a c h z o s t a ł a wzbo-gacon a g łó w n ie w wyniku badań naukowców r a d z ie c k ic h i w sp ó łp ra cu ją c y c h z nim i z in n y c h k rajów . S ą d z ę , że z a n ie d b a n ia w t e j d z i e -d z i n i e tr z e b a b ę -d z ie n a -d r a b ia ć ( j e ś l i p r a c e bę-dą prowadzone t e na sz e r o k ą s k a lę ) j e s z c z e p r z e z w i e l e l a t . S y tu a c j a t a z o s t a ł a spowo-dowana w dużym s t o p n iu p r z e z samych so c ja ld e m o k r a tó w . Mam na my-ś l i s z o k , j a k i spow odow ali o n i w e u r o p e jsk im ruchu r o b o tn ic z y m , s p r z e n ie w ie r z e n ie m s i ę id e a ło m pokoju i m iędzynarodow ej s o l i d a r -n o ś c i r o b o t -n i c z e j , p o p ie r a j ą c (-n p . w g ło so w a -n iu w p a rlam en tach sw o ic h krajów nad kred ytam i na c e l e w ojny) sw o je rząd y o d n o śn ie do u d z ia łu i c h krajów w I w o jn ie ś w ia t o w e j . Drugim elem entem b y ł n e-gatywny sto s u n e k głów n ych te o r e ty k ó w i przywódców p a r ty jn y c h
s o c ja ld e m o k r a c ji e u r o p e j s k i e j do R e w o lu c ji P a ź d z ie r n ik o w e j i ood elu budowy s o c j a liz m u r e a liz o w a n e g o w p r a k ty c e p r z e z b o lsz e w ik ó w w R o s j i R a d z ie c k ie j . S ta n o w isk o t a k i e m u sia ło sp o tk a ć s i ę z e zdecydow aną, c z ę s t o p r z e sa d n ą , a naw et n ie u z a s a d n io n ą k r y -ty k ą z e s tr o n y r a d z i e c k i e j , g łó w n ie z a ś W. L e n in a . N a jp o w a ż n ie jsz ą P rzyczyn ą n ie u zn a w a n ia p r z e z w i e l e l a t w ZSRR i in n y c h k r a ja c h s o c j a l i s t y c z n y c h dorobku naukowego i id eow ego s o c j a ld e m o k r a c j i eu -r o p e j s k i e j I I M iędzyna-rodów ki b y ły d e fo -r m a c je dogm atyczne w nau-kach s p o łe c z n y c h t y c h k rajów .
S o c ja ld e m o k r a ty c z n a P a r t ia N ie m ie c 1 (S P D ) b y ła n a j s i l n i e j s z ą P a r t ią I I M iędzynarodów ki, j e j najw yższym a u to r y te te m i wzorcem. 3uża l i c z e b n i e , ja k na ó w czesn e w aru n k i, d o sk o n a le z o r g a n izo w a n a , p o s ia d a ją c a ogromny a u t o r y t e t w s p o łe c z e ń s t w ie n ie m ie c k im , o d n o
-SPD p o w sta ła w 1875 r . na z j e ź d z i e w Gotha z p o łą c z e n ia S o - 'ja ld e m o k r a ty c z n e j P a r t i i R o b o tn ic z e j ( z a ło ż o n e j w 1869 r . w E i s e -nach p r z e z W. L ie b k n e c h ta i A .B e b la ) i P ow szechnego N ie m ie c k ie g o -w iązku Robotników (z a ło ż o n e g o w 1863 r . p r z e z F. L a s s a l l e ’ a ) . Na
и
s z ą c a w i e l k i e su k c e s y w y b o rc ze, n a j l e p ie j w yezk olon a t e o r e t y c z n i e , p o s ia d a j ą c a n a j l e p s z e u m ysły ruchu r o b o tn ic z e g o - o t o a t u t y , k tó r e o k r e ś l a ł y wagę i m ie j s c e t e j p a r t i i w ł o n i e I I M iędzynarodów ki, Na J e j "Program ie erfu r ck im " (1 8 9 1 ) w zorow ały s i ę w s z y s t k ie p a r t i e m a r k s is to w s k ie z r o s y j s k ą w łą c z n ie , Niemcy m i e l i n a j b o g a t s z ą l i t e -r a t u -r ę s o c j a l i s t y c z n ą , n a j l e p s z ą p -r a s ę p a -r t y jn ą i n a jw ię k s z e wyd a w n ictw a . T e o r e ty c z n y organ SPD "Die Neue Z e it " (rewydagow any w l a -ta c h 1 8 8 3 -1 9 1 7 p r z e z K. K a u tsk y eg o ) b y ł try b u n ą m iędzynarodow ego s o c j a liz m u . W N iem czech u k a z a ło s i ę w i e l e d z i e ł m a r k sisto w sk ic h w ramach tz w . " I n t e r n a t io n a le B ib lio t h e k " .
M iędzynarodowa r o l a s o c j a ld e m o k r a c j i n ie m ie c k ie j u z e w n ę tr z n ia -ł a s i ę p rze d e w szy stk im w l i t e r a t u r z e t e o r e t y c z n e j . N ic w ię c d z i -w nego, ż e co -w y b i t n i e j s z e u m ysły e u r o p e j s k ie g o ruchu r o b o t n ic z e g o s t a r a ł y s i ę z n a le ź ć sw o je m ie j s c e w s z e r e g a c h s o c ja ld e m o k r a c ji n ie m ie c k ie j bądź b l i s k o z n ią w sp ó łp ra co w a ć. D la te g o t e ż n i e J e s t paradoksem , ż e w ię k s z o ś ć w y b itn y c h przywódców - te o r e ty k ó w s o -c j a ld e m o k r a -c j i n ie m ie -c k ie j n i e w yw od ziła s i ę z N ie m ie c . Przywód-cami p o lit y c z n y m i i o r g a n iz a c y jn y m i SPD b y l i na o g ó ł Niemcy (A . B e b e l, W. L ie b k n e c h t), n a to m ia s t wśród p is a r z y i te o r e ty k ó w ogromny b y ł u d z i a ł p r z e d s t a w i c i e l i in n y c h narodów . W skazuje na t o c h o ć -by s k ła d c z o ło w e j czw ó r k i te o r e ty k ó w SPD o światowym r o z g ł o s i e , do k t ó r e j z a l i c z a s i ę s E. B e r n s t e in a , R. H i l f e r d i n g a , K. K a u tsk y e-go i R. Luksemburg. T ylk o p ie r w s z y z n ic h b y ł Niemcem.
N iem ieck ą l i t e r a t u r ę s o c j a l i s t y c z n ą w s p ó łt w o r z y li so c ja ld e m o -k r a c i a u s t r i a c c y , a wśród n ic h : O tto B auer, V i c t o r , Max i F r ie -d r ic h ( s y n V ic t o r a ) A -d le r o w ie , K arol R enner, a ta k ż e so c ja ld e m o -k r a c i p o ls c y i r o s y j s c y .
W t e o r i a c h s o c j a ld e m o k r a c j i e u r o p e j s k ie j w ramach I I M iędzy-narodów ki poważny b y ł u d z i a ł s o c j a ld e m o k r a c j i a u s t r i a c k i e j , mimo ż e w tym o k r e s i e l i t e r a t u r a krajow a a u s t r ia c k a b y ła J e s z c z e w po-ważnym s to p n iu w c i e n i u s o c j a l i s t y c z n y c h l i t e r a t u r y n i e m i e c k i e j . S y tu a c j a t a tr w a ła m n iej w ię c e j do I w ojny ś w ia t o w e j . W o k r e s i e w ojny i po w o jn ie n a s t ę p u j ą i s t o t n e zm iany w o f i c j a l n e j i d e o l o g i i i p r a k ty c e s o c j a ld e m o k r a c j i n i e m i e c k i e j , zw ią z a n e z e w zrostem zn a-c z e n i a rew izjon izrn u w p a r t i i . O s ta te c z n a k r y s t a l i z a c j a o b l i c z a w s z y s t k ic h s o c j a ld e m o k r a c j i e u r o p e j s k ic h w ią ż e s i ę z i c h s t o s u n -kiem do R e w o lu c ji P a ź d z ie r n ik o w e j i d a ls z y c h przem ian w R o s j i Ra-d z i e c k i e j ( i p ó ź n ie j w ZSRR).
-n izm u , a i c h s to s u -n e k do p rzem ian w R o s j i R a d z ie c k ie j , a c z k o lw ie k c z ę s t o ż y c z liw y i p ozy ty w n y , n o s i ł n ie k ie d y c h a r a k te r ^ o b iek ty w n e - go sto su n k u o so b y t r z e c i e j " . W yrażało s i ę t o m. i n . w sto su n k u so c ja ld e m o k r a tó w a u s t r i a c k i c h do p o le m ik i prow ad zon ej m iędzy p a r-t i ą b o ls z e w ic k ą a s o c ja ld e m o k r a c ją n ie m ie c k ą , a d o r-t y c z ą c e j p raw ie w s z y s t k ic h k w e s t i i in t e r e s u j ą c y c h ruch s o c j a l i s t y c z n y . S o c j a ld e -m okraci a u s t r i a c c y z a r z u c a l i jednym i drugim , t j . b olszew ik om i so cja ld em o k ra to m n ie m ie c k im , j e d n o s tr o n n o ś ć i c h ę ć panow ania. Uzna-w a li, co praUzna-wda, d o n i o s ł o ś ć h is t o r y c z n ą R e w o lu c ji P a ź d z ie r n ik o w e j, a l e sami b y l i d a le c y od p r z y j ę c i a j e j ja k o w zorca d la warunków a u s t r i a c k i c h o ra z in n y c h krajów e u r o p e j s k ic h , w czym z g a d z a l i s i ę z p ogląd am i s o c j a ld e m o k r a c j i n ie m ie c k ie j o r a z p a r t i i s o c ja ld e m o -k r a ty c z n y c h in n y c h -k ra jó w .
S o c ja ld e m o k r a c ja a u s t r ia c k a n i e z o s t a ł a Jednak opanowana p r z e z r e w iz jo n iz m w tym s t o p n iu , j a k t o m ia ło e i e j s c e w N iem czech . Można w ręcz s t w i e r d z i ć , ż e po I w o jn ie św ia to w e j s o c ja ld e m o k r a ty -cz n a l i t e r a t u r a a u s t r ia c k a b y ła b a r d z ie j r e w o lu c y jn a od n ie m ie c -k i e j , a t e o r e t y c y a u s t r i a c c y o d g r y w a li poważną r o l ę w k o m isja c h s o c j a l i z a c y j n y c h , pow ołanych p r z e z k rajow e rząd y s o c j a ld e m o k r a c ji n ie m ie c k ie j w S a k s o n i i , B aw arii i o c z y w iś c ie w sam ej A u s t r i i .
R ew izjo n izm , ja k o prąd t e o r e t y c z n y , u k s z t a łt o w a ł s i ę w m iędzy-narodowym ruchu r o b o tn icz y m pod k o n ie c u b ie g łe g o s t u l e c i a . K oleb -ką J ego b y ły N iem cy. Za tw ó r c ę r ew iz jo n iz m u i n a j b a r d z ie j znanego p r z e d s t a w i c i e l a uważa s i ę E. B e r n s t e in a , a u to r a p r a c y " P r z e s ła n k i s o c j a liz m u i z a d a n ia s o c j a l n e j d e m o k r a c ji" , w ydanej w 1899 r . , w k t ó r e j sform ułow ane z o s t a ł y głów n e t e z y t e g o k ie r u n k u . K oncepcje t e p o w s ta ły w ramach marksizmu i z m ie r z a ły do s t ę p i e n i a r e w o lu -c y j n e j wymowy t e o r i i M arksa. P r z e s ła n k ą i -c h p o w sta n ia b y ł napływ do k la s y r o b o t n ic z e j l i c z n y c h elem en tów d r o b n o m ie sz c z a ń sk ic h , k t ó -r e b y ły b l i s k i e i d e o l o g i i d r o b n o b u r ż u a z y jn e j. Drugą grupą s p o ł e -c z n ą , k tó r a p o p a r ła t e k o n c e p c j e , b y ła c z ę ś ć " a r y s t o k r a c j i r o b o t -n i c z e j " , k w a lifik o w a -n y c h ro b o t-n ik ó w o w y so k ic h z a r o b k a c h , k tó r z y u w a ż a li, ż e problem poprawy warunków ży cio w y ch może być r o z w ią z a -ny w ramach system u k a p i t a l i s t y c z n e g o .
A dw ersarzy E. B e r n s t e in a - K. K a u tsk y eg o , R. Luksemburg, H. Cunowa, H. M ehringa i in n y c h - o k r e ś la n o mianem m a r k sistó w o r t o -d o k sy jn y c h .
I I M iędzynarodów ki i s o c j a ld e m o k r a c j i n ie m ie c k ie j . J e g o ogromny a u t o r y t e t , Jakim c i e s z y ł s i ę w międzynarodowym ruchu r o b o tn ic z y m , wywodzi s i ę p rzed e w szy stk im s t ą d , ż e b y ł on c z ło w ie k ie m o w i e l -k i e j , rzad-ko s p o t y -k a n e j , w s z e c h s tr o n n e j w ie d z y , s t a n o w ią c e j owoc w yjątk ow ej p r a c o w i t o ś c i , ż e b y ł c z ło w ie k ie m , k tó r y sw o je tw ó r c z e s i ł y o d d a ł sp r a w ie i d e i ruchu s o c j a l i s t y c z n e g o i m y ś li m a r k s is -t o w s k i e j .
Na t l e r o z b ie ż n o ś c i w pojmowaniu d o św ia d c z e ń r e w o lu c j i 1 9 0 5 - -1 9 0 7 w im perium r o s y js k im ( d y s k u s j a na tem a t r o l i p o lit y c z n e g o s t r a j k u masowego) p o w s ta ła w n ie m ie c k ie j s o c j a ld e m o k r a c j i le w ic a (tz w . r a d y k a ło w ie ) , w k t ó r e j n a j w y b it n ie j s z ą r o lę odgryw ała R. Luk-sem burg, a w sp ó łp r a c o w a li z n ią : K. L ie b k n e c h t, L. T y sz k a , J . Mar-c h le w s k i, F. M ehring, K. Z e t k in . Od t e j p o r y , l e w ic y SPD odpow iadał k ie r u n e k ideow y R. Luksemburg, p ra w icy - r e w iz jo n iz m E. B e r n s t e in a , a centrum t w o r z y l i : K, K au tsk y, R. H i l f e r d i n g , A. B e b e l.
I I M iędzynarodówka o z n a c z a ła d a l s z e poważne r o z s z e r z e n ie s i ę ruchu r o b o t n ic z e g o . W w ię k s z o ś c i krajów e u r o p e j s k ic h , w R o s j i i w S ta n a c h Z jed n o czo n y ch b y ły j u ż pokaźne l i c z e b n i e , d o b r ze z o r g a n i-zowane p a r t i e r o b o t n ic z e . Nauka Marksa i E n g e lsa w ła ś c iw ie d o p ie r o t u , w sp o só b n ie w ą t p liw y , zap an ow ała w ruchu r o b o tn ic z y m . Można p o w ie d z ie ć , że p r z e s t a ł a być w ła s n o ś c ią e l i t y s o c j a l i s t y c z n e j i d o s t a ł a s i ę do sz e r e g ó w r o b o t n ic z y c h . Marks i E n g e ls z n a l e ź l i od-danych k o n ty n u a to ró w , k tó r z y p o p u la r y z o w a li i c h naukę w ś w i e c i e . O prócz p r a c p o p u la r y z a t o r s k ic h p o w s ta ła w o k r e s i e I I M iędzynaro-dów ki duża i l o ś ć p r a c naukowych, m ających ogromne z n a c z e n ie d la d a ls z e g o rozw oju n a u k i, c z ę s t o w y b it n ie o r y g in a ln y c h pod względem t r e ś c i i m etody p oszu k iw ań .
T e o r e ty c y s o c ja ld e m o k r a ty c z n i w pow ażnej m ie r z e b y l i w nauce k on ty n u a to ra m i m y ś li Marksa i E n g e ls a . Na p r z e ło m ie XIX i XX w. s y t u a c j a u l e g ł a d o ś ć poważnym zmianom w sto su n k u do o k r e su d z i a -ł a l n o ś c i M arksa. W zw iązku z poważnym rozwojem ruchu r o b o t n ic z e -g o , s z c z e -g ó l n i e so c ja ld e m o k r a ty c z n y c h p a r t i i r o b o t n ic z y c h , ekono-m ia ekono-m a rk sisto w sk a k o n c en tro w a ła s i ę na z a g a d n ie n ia c h b e z p o ś r e d n io zw ią za n y ch z w alk ą k la s y r o b o t n ic z e j o o b a le n ie u s t r o j u k a p it a -l i s t y c z n e g o . Na c z o ł o w y su n ę ły s i ę w ię c t a k i e k w e s t i e , j a k : a k u
-2
P or. M. W a l d e n b e r g , W zlot i upadek K arola K au t- s k y e g o , t . 1 . Kraków 19 7 2 , ( r o z d z . I , M ie js c e K arola K autskyego w d z i e j a c h m y ś li m a r k s is to w s k ie j ), s . 1 9 -6 8 .
m u lą c ja k a p it a łu i p r z e s ła n k i r e w o lu c j i s o c j a l i s t y c z n e j , w arunki i g r a n ic e r e p r o d u k c ji k a p i t a l i s t y c z n e j , k w e s t ia a g ra rn a i program a g r a rn y s o c j a ld e m o k r a c j i, nowe z ja w is k a ekonom iczne w k a p it a liz m ie , t a k i e Jak k s z t a łt o w a n ie s i ę m on op oli i k a p it a łu fin a n s o w e g o .
Z p o cz ą tk iem w ieku XX so c ja ld e m o k r a c ja c o r a z b a r d z ie j kon cen -tr o w a ła s i ę na w ęzłow ych problem ach zw ią za n y ch z e strjijc tu r ą e k o -n o m icz-n ą , z prawami rozw oju ek o-n om icz-n ego i ekonom icznym i g r a n i-cami rozw oju k a p it a liz m u . T ej p r o b le m a ty c e b ad aw czej p o św ię c o n e b y ły podstawowe d z i e ł a ekonom iczne g łó w n ie K, K a u tsk y e g o , L. Krzy-w ic k ie g o , R. Luksemburg, R. H ilf e r d in g a i W. L e n in a .
Również w o k r e s i e tym , o p ie r a j ą c s i ę na a n a l i z i e t e n d e n c j i rozw oju system u k a p i t a l i s t y c z n e g o , a k u m u la c ji k a p i t a l i s t y c z n e j , na-r a s t a n iu s p na-r z e c z n o ś c i k a p it a liz m u , pna-rawach rozw oju s p o łe c z n e g o i rozw oju ruchu r o b o t n ic z e g o , so c ja ld e m o k r a c i p ró b u ją d ać n ie c o b a r-d z i e j s z c z e g ó ło w y od m arksow skiego ob raz p r z y s z ł e j g o sp o d a r k i s o -c j a l i s t y -c z n e j . S z -c z e g ó l n i e znane s ą p r a c e K autskyego p o św ię c o n e t e j k w e s t i i , ch o ć problem y t e p o r u s z a li t a k ż e R. H ilf e r d in g i R. Luksemburg. Na k r ó tk o p rzed R ew olu cją P a ź d z ie r n ik o w ą z o s t a ł a n a p i-sa n a p r z e z L en in a p ra ca "Państwo a r e w o lu c ja " p o św ię c o n a m. i n . w i z j i s o c j a liz m u .
W n au ce s o c ja ld e m o k r a ty c z n e j s y t u a c j a u l e g ł a i s t o t n e j z m ia n ie po R e w o lu c ji P a ź d z ie r n ik o w e j. Poza sk rzy d łem r e w iz jo n is ty c z n y m w s o c j a ld e m o k r a c j i, k t ó r e w pow ażnej c z ę ś c i za n eg o w a ło h is t o r y c z n y s e n s i w a r to ść s o c j a l i s t y c z n y c h p rzem ian w Związku R a d z iec k im , do-wodząc ż e n i e ma se n su zajm ow anie s i ę s o c ja liz m e m od s tr o n y je g o fu n k cjo n o w a n ia i r o z w o ju , a w żadnym przypadku od s t r o n y w a lk i o J ego u r z e c z y w i s t n i e n i e , gdyż j e s t t o k w e s tia " w r a sta n ia je d n e g o sy stem u w d ru g i" - c z ę ś ć so cja ld e m o k r a tó w ( s z c z e g ó l n i e a u s t r i a c k i c h ) z a j ę ł a s i ę p ow ażn ie problem am i fu n k cjo n o w a n ia g o sp o d a r k i s o -c j a l i s t y -c z n e j . Do -c z o ło w y -ch b a d a-czy t e j p r o b le m a ty k i obok Kaut-sk y eg o z a l i c z y ć można: 0 . B au era, M. A d ler a i 0 . N eu ra th a . Zaś do w ęzłow ych z a g a d n ie ń ekonom icznych s o c j a liz m u , j a k im i zajm ow ała s i ę ów czesn a so c ja ld e m o k r a c ja ( s z c z e g ó l n i e a u s t r ia c k a ) n a l e ż a ł y : p r o blem y u s p o ł e c z n i e n i a , w tym d o ś ć sz e r o k o tr a k to w a n e problem y u sp o ł e c z n i e n i a r o l n i c t w a , problem y s te r o w a n ia g o sp o d a rk ą s o c j a l i s t y c z -n ą , w tym r o l a p la -n o w a -n ia i ce-ntrum g o s p o d a r c z e g o , w yodrębnionych j e d n o s t e k g o sp o d a r c z y c h ( p r z e d s i ę b i o r s t w , b ran ż g o s p o d a r c z y c h ) o - r a z mechanizmów u sp r a w n ia ją c y c h fu n k cjo n o w a n ie g o s p o d a r k i, a ta k ż e problem y p o d z ia łu , k t ó r e t r a d y c y j n i e w nauce s o c j a l i s t y c z n e j z a j
-N a j p e łn ie j s z y rozw ój e k o n o m iczn ej t e o r i i s o c j a liz m u po Rewolu-c j i P a ź d z ie r n ik o w e j d ok on ał s i ę w ZSRR. Z aRewolu-ch od ząRewolu-ce t u p r o c e s y bu-dowy g o sp o d a r k i s o c j a l i s t y c z n e j tw o r z y ły s w o is t e la b o r a to r iu m tw ó r c z y c h poszu k iw ań t e o r e t y c z n y c h . W l a t a c h d w u d z ie s ty c h , d z i ę k i b e z p o ś r e d n ie j i n s p i r a c j i i wpływowi L e n in a , i s t n i a ł tu od p ow ied n i k lim a t d l a swobodnych i tw ó r czy c h badań naukowych. R o z w ija ły s i ę s z e r o k i e , o s t r e d y s k u s j e , k t ó r e u ł a t w i a ł y k r y s t a l i z a c j ę form ułow a-nych pogląd ów . Do z a g a d n ie ń , k t ó r e w pierw szym r z ę d z i e n a l e ż a ł o ro zp racow ać w k o n k r etn y ch warunkach fu n k cjo n o w a n ia g o sp o d a r k i s o c -j a l i s t y c z n e -j n a l e ż a ł y : m ie -j s c e w ie lo u k ła d o w e -j g o sp o d a r k i o k re su p r z e j ś c io w e g o w s y s t e m ie g o sp o d a r k i s o c j a l i s t y c z n e j o r a z w yk orzyst a n i e sorzystosu n k ów orzystow arow ych. Drugim ważnym problem em , orzysta k ż e s orzyst o s u n -kowo nowym w porów naniu z nauką s o c ja ld e m o k r a ty c z n ą , b y ł problem r e p r o d u k c j i i w z r o stu g o sp o d a r k i s o c j a l i s t y c z n e j . T rzecim - t a k i e z a g a d n ie n ia fu n k cjo n o w a n ia g o s p o d a r k i s o c j a l i s t y c z n e j , Jak m etody p la n o w a n ia op eratyw n ego i w y k o r z y s ta n ie w p r o c e s i e z a r z ą d z a n ia g o sp o d a rk ą d ź w ig n i i bodźców ek on om iczn ych , n p . c e n y , p ła c e i t p . Problem am i tym i z a j ę ł a s i ę l i c z n a grupa ek on om istów , sp o śr ó d k tó -ry ch można w ym ienić S . S t r u m ilin a , E. P r ie o b r a ż e n s k ie g o , N. B ucha- r in a i G. Feldm ana.
P raca n i n i e j s z a z a w ie r a p r z e g lą d kierunków m y ś li so c ja ld e m o -k r a t y c z n e j n ie m ie c -k ie j i a u s t r i a c -k i e j przełom u l a t XIX i XX w. na tem a t podstaw ow ych problemów fu n k cjo n o w a n ia g o s p o d a r k i s o c j a l i s -t y c z n e j .
R o z d z ia ł p ie r w s z y , o p r o b le m ie w ła s n o ś c i w p o g lą d a c h s o c j a l d e -m okratów, J e s t n a j o b s z e r n ie j s z y z r o z d z ia łó w , a t o z dwóch powo-dów. Po p ie r w s z e , z p oru sza n y ch t r z e c h podtem atów t e n J e s t w ła ś n ie n a js z e r s z y , bo - ja k p i s a ł Marks - p is a ć o w ła s n o ś c i, z n a c z y p i s a ć o c a ł e j ek on om ii p o l i t y c z n e j . Po d r u g ie , l i t e r a t u r a s o c ja ld e m o k r a ty -czn a w t e j k w e s t i i j e s t stosu n k ow o n a jb o g a ts z a i n a j b a r d z ie j kon-t r o w e r s y jn a . R o z d z ia ł d r u g i, o k ie r o w a n iu p ro d u k cją w s o c j a l i z m i e , j e s t n ie c o k r ó t s z y od r o z d z ia łu p ie r w s z e g o , bo i d orob ek so c ja ld e m o k r a -tów w t e j d z i e d z i n i e j e s t n ie c o s k r o m n ie js z y . Mimo t o dwa z a s a d n i-c z e k ie r u n k i, j a k i e można w yod ręb n ić w p o g lą d a i-ch na t e n te m a t, s k u p io n e : je d e n w okół o so b y K a u tsk y e g o , d r u g i - N e u r a th a , w w ie lu p u n k tach z a d z iw ia j ą sw o ją o r y g i n a l n o ś c i ą .
R o z d z ia ł t r z e c i , t r a k t u j ą c y o za sa d a ch p o d z ia łu , p o k a z u je z w ią z e k poglądów so c ja ld e m o k r a tó w (a ta k ż e k la sy k ó w ) z poglądam i
s o c j a l i s t ó w u to p ijn y c h p o c z ą tk u XIX w. o r a z próby p r z e ła m a n ia t.ego wpływu i tr a k to w a n ia z a sa d p o d z ia łu Jako elem en tu stosu n k ów p ro -d u k c j i.
Omawiane p o g lą d y so cja ld e m o k r a tó w n ie m ie c k ic h i a u s t r ia c k ic h od n o szo n e s ą t u i ó w d zie do o b e c n e j m y ś li ek o n o m iczn ej i s p o ł e c z -n e j -na t e te m a ty , p rzy czym a u t o r , p rzep ro w a d za ją c o c e -n ę i k r y t y -kę poglądów s o c ja ld e m o k r a tó w , p ozw ala s o b ie na w ła sn e r e f l e k s j e i w y p o w ied zi o d n o śn ie do problem ów t e o r e t y c z n y c h , co n i e o z n a c z a , ż e w każdym przypadku u d a ło mu s i ę w y jś ć p oza r o l ę " k ro n ik a r z a " .
R o z d z i a ł I
WŁASNOŚĆ SOCJALISTYCZNA W UJĘCIU SOCJALDEMOKRATÓW NIEMIECKICH I AUSTRIACKICH
1 . Z a g a d n ie n ia w stęp n e
1 . 1 . P rzew id yw an ie p r z y s z ł o ś c i
K la sy c y m arksizmu n i e o p r a c o w a li s z c z e g ó ło w e g o ob razu p r z y -s z ł e g o d la n ic h u -s t r o j u -s o c j a l i -s t y c z n e g o . Ż y ją c w k a p it a liz m ie , ba-d a l i prawa r z ą ba-d z ą c e tym u s tr o je m 1 s t a r a l i s i ę wykryć t e n d e n c j e j e g o d a ls z e g o ro z w o ju . O p ie r a ją c s i ę na n ie z w y k le gruntow nych s t u -d ia c h na-d k a p ita liz m e m 1 innym i form acjam i sp o łe c z n y m i, Marks i En-g e l s o k r e ś l i l i podstaw ow e prawa rozw oju s p o łe c z n e En-g o o r a z w ypraco-w a l i n a j o g ó l n i e j s z e ramy p r z y s z łe g o u s t r o j u s o c j a l i s t y c z n e g o . W ie le
w sk azań , s p o s t r z e ż e ń i u o g ó ln ie ń k la sy k ó w o d n o śn ie do s o c j a liz m u o k a z a ło s i ę t r a f n y c h . N ie k tó r e c z e k a ją na w e r y f ik a c j ę d a l s z e j p r z y s z ł o ś c i .
S o c ja ld e m o k r a c i n ie m ie c c y i a u s t r i a c c y , p o d o b n ie ja k k la s y c y m arksizm u, b y l i s c e p t y c z n ie u sto su n k o w a n i do p o tr z e b y s z c z e g ó ło w e -go k r e ś l e n i a ob razu p r z y s z łe g o u s t r o j u s o c j a l i s t y c z n e g o . P ogląd t e n b y ł z r e s z t ą akceptow any p ra w ie p r z e z w s z y s t k ic h m a rk sistó w p ie r w s z e g o i d r u g ie g o p o k o le n ia 1 .
K arol K autsky u w ażał za w ręcz ś m ie s z n e i c a łk o w ic ie b ezm y śln e ż ą d a n ia , k ierow an e pod adresem p r z e d s t a w i c i e l i naukowej m y ś li s o c j a l i s t y c z n e j , aby c i n a k r e ś l i l i o b r a z państw a p r z y s z ł o ś c i , do k tó -r e g o d ą ż ą . Mówił o n , ż e k to c h c ia łb y op-racow ać pozytyw ny p r o j e k t u r z ą d z e n ia państw a p r z y s z ł o ś c i , t e n w ykonałby p r a c ę rów n ie u ż y t e
-1 P or. J . G ó r s k i , T. K o w a l i k , W S i e r p i ń - s k i , H i s t o r i a p o w szech n ej m y ś li ek o n o m iczn ej 1 8 7 0 -1 9 5 0 , Warszawa 1 9 6 7 , s . 2 5 5 -2 5 6 .
c zn ą i mądrą, ja k gdyby z e c h c i a ł j u ż z g ó ry n a p is a ć h i s t o r i ę p r z y s z ł e j w ojny2 .
W ro zu m ien iu K a u tsk y eg o , w i e l e j u ż u c z y n i ł a S o c ja ld e m o k r a ty c z -na P a r t ia N iem iec d la sprawy p o stę p u s p o łe c z n e g o , j e ż e l i u d a ło s i ę j e j poznać t e n d e n c j e prow adzące do u s t r o j u s o c j a l i s t y c z n e g o . D z ię -k i temu d z i a ł a l n o ś ć p o l i t y c z n a p a r t i i m ogła b yć św iadom a, a n i e t y l k o in s ty n k to w n a . W t e j m ie r z e , mówi K au tsk y, w ię c e j od s o c j a l -demokratów wymagać n i e można^. To, ż e K autsky n is k o o c e n i a ł war-t o ś ć naukową w s z e lk ic h poczynań d o ty c z ą c y c h o p ra co w a n ia s z c z e g ó -ło w eg o ob razu p r z y s z łe g o system u s p o łe c z n e g o , n i e o z n a c z a , ż e n ie w i d z i a ł on żadnych m o ż liw o ś c i i p o tr z e b y , aby próbować p r z e w id z ie ć pewne podstawowe z r ę b y p r z y s z ł o ś c i i naukowo i c h d o w ie ś ć . Z r e s z t ą , gdyby t o b y ło n ie m o ż liw e do w yk on an ia, d z i a ł a l n o ś ć p a r t i i r o b o t-n ic z y c h w d u ż e j m ie r z e z a w is ła b y w p r ó ż n i. P rzew id yw an ie j e s t im - manentną c e c h ą d z i a ł a l n o ś c i c z ło w ie k a . Im dana je d n o s tk a lu d z k a J e s t b a r d z ie j i n t e l i g e n t n a , am bitna i z większym zasobem w ie d z y , tym e le m e n ty p rzew id y w a n ia w j e j d z i a ł a l n o ś c i od gryw ają w y b it-n i e j s z ą r o l ę . R zecz w ię c o c z y w is t a , ż e it-n i e k ry ty k o w a ł K autsky w s z e lk ie g o p r z e w id y w a n ia , p o d k r e ś la ł on t y l k o , ż e n i e m y ś l i c i e l e ^ i n i e f i l o z o f o w i e , Jak t o s i ę wydawało s o c j a l i s t o m u to p ijn y m , o - k r e ś l a j ą k ie r u n e k p o stę p u s p o łe c z n e g o . C zyn i t o rozw ój ekonom icz-n y . C hodzi w ię c o t o , by icz-n i e w yszukiw ać " p rze p isó w d la k u ch n i p r z y s z ł o ś c i " , a s t a r a ć s i ę naukowo opracow ać w y n ik i badań nad t e n -d en cjam i rozw oju s p o łe c z e ń s t w a w s p ó łc z e s n e g o . I d o p ie r o znajom ość ty c h t e n d e n c j i powinna w yznaczyć nam w sp o só b n ie o d p a r ty o b r a z , k tó r y b ę d z ie w ynikiem rozw oju j u ż znanych nam t e n d e n c j i w s p ó łc z e s -n o ś c i . P rzew id yw a-n ie p r z y s z ł o ś c i na p o d sta w ie a n a l i z y t e n d e n c j i rozw ojow ych t e r a ź n i e j s z o ś c i sta n o w i w ię c i s t o t n ą c e c h ę m eto d o lo -g i i m a r k s is t o w s k ie j .
2
P o r. K. K a u t s k y , Z asady rozw oju sp o łe c z n o -d e m o k r a ty - c z n e g o , Lwów 1 9 0 5, s . 1 2 4 , t e n ż e , Program e r f u r c k i (Z a sa d y s o c j a l i z m u ) , Warszawa 1 9 0 7 , s . 1 0 4 . Ta o s t a t n i a z cytow an ych p rac K autskyego j e s t ro zszerzo n y m opracow aniem p o p r z e d n ie j . Na d a l -sz y c h str o n a c h b ędziem y w ię c odwoływać s i ę do "Programu e r f u r c -k i eg o " .
^ Tamże.
^ P o r . W. K u l a , Problem y i m etody h i s t o r i i g o s p o d a r c z e j , Warszawa 1 9 6 3 , s . 7 3 0 .
^ " M y ś lic ie le k ie r u n e k t e n mogą p o z n a ć , i t o tym g r u n to w n ie j, im g ł ę b i e j p o j ę l i rozw ój d o ty c h c z a so w y ; n i e mogą go jed n a k z g ó ry n a k r e ś l i ć w edług swego w id z i mi s i ę " . ( K a u t s k y , Program
1 . 2 . P o j ę c ie s o c j a liz m u
S p o łe c z e ń s tw o s o c j a l i s t y c z n e , w edług K a u tsk y eg o , t o t a k i e s t o -w a r z y s z e n ie g o sp o d a r c z e ^ , k tó r e c h a r a k t e r y z u je s i ę tym , ż e w szy-s t k i e ś r o d k i p r o d u k c ji p o tr z e b n e s p o łe c z e ń s tw u są u s p o łe c z n io n e , a z a r z ą d z a n ie tym i środkam i odbywa s i ę z c e n t r a ln e g o ośro d k a d y s -p o z y c y jn e g o . K autsky -p o d k r e ś la t u r o l ę centrum g o sp o d a r c z e g o i p o d o b n ie ja k Marks uw aża, ż e go sp o d a rk a s o c j a l i s t y c z n a b ę d z ie J e -dnym w ie lk im p r z e d s ię b io r s tw e m . Przypom ina t o p ó ź n ie j s z ą k o n c ep
-П
c j ę " k a r te lu g e n e r a ln e g o " R. H ilf e r d in g a , g d z ie - co p o d k r e ś la ł t a k ż e K autsky - r o l a państw a b ę d z ie sk on cen trow an a z a s a d n ic z o na z a r z ą d z a n iu p ro d u k cją i j e j owocam i.
W p ó ź n ie j s z y c h w yp o w ied zia ch na tem a t p o j ę c i a s o c j a liz m u Jako system u ekonom icznego K autsky n i e p o d k r e ś la ł Już ta k mocno r o l i t e g o cen tru m . C oraz w a żn iejszy m s t a j e s i ę d la n ie g o problem d e - m o k r a t y c z n e j o r g a n i z a c j i sy stem u z a r z ą -d z a n ia i k ie r o w a n ia gosp o d a rk ą s o c j a l i s t y c z n ą . T y lk o d em o k r a ty
cz-O
na o r g a n iz a c j a s p o łe c z e ń s tw a j e s t wstępnym warunkiem i w p e ł n i pozw ala na u r u c h o m ie n ie mechanizmów k o n t r o l i s p o ł e -c z n e j nad podejmowanymi d e c y z ja m i o z n a c z e n iu sp o łe c z n y m , na w s z y s t k ic h s z c z e b la c h o r g a n i z a c j i p a ń stw o w ej. Podobne p o g lą d y g ł o s i ł 0 . B au er. I w edług n ie g o , u s t r ó j s o c j a l i s t y c z n y o z n a c z a w p e ł n i u s p o łe c z n io n e ś r o d k i p r o d u k c ji i w p e ł n i zdem okratyzow ane z a r z ą d z a n ie n im i. Co prawda, w y s ta r c z y samo p r z e j ę c i e środków p ro-d u k c j i na w ła s n o ś ć s p o łe c z n ą , by m ówić, ż e mamy j u ż ro-do c z y n ie n ia z so c ja liz m e m , a l e j e ż e l i n i e b ę d z ie d em ok ratyczn ego sy stem u z a r z ą
-Q
d z a n ia g o sp o d a rk ą , b ę d z ie t o - mówi Bauer - o s o b liw y s o c j a liz m . I n a c z e j pojmował s o c j a liz m E. B e r n s t e in . Według n ie g o s o c j a
-^ P or. K. K a u t s k y , Podstaw y s o c j a liz m u , Warszawa 19 0 7 , s . 3 6 - 3 7 .
7
P or. R. H i l f e r d i n g , K a p ita ł fin a n s o w y , Warszawa 1 9 5 8 , s . 4 8 2 -4 8 3 . W k o n t e k ś c ie g o sp o d a r k i s o c j a l i s t y c z n e j " k a r t e l g e n e r a ln y " H ilf e r d in g a a n a l i z u j e O tto N e u r a t h w p r a c y : D ie S o z i a l i s i e r u n g S a c h s e n . D rei V o r tr ä g e g e h a lt e n im V o lk sh a u s zu C h em n itz, Chem nitz 1 9 1 9 , s . 1 1 -1 5 .
Q
Р ог. K. K a u t s k y , R ew o lu cja p r o l e t a r i a c k a i j e j p ro-gram, Warszawa 1 9 2 4 , s . 1 7 3 -1 7 7 .
ó
P o r. 0 . B a u e r , B olszew izm c z y s o c j a l n a d em ok racja, Lwów-Warszawa ( b . r . w . ) s . 7 9 .
llzm em n a le ż y o k r e ś l a ć r u c h m ający na c e l u k o o p e r a
-Л o
t у w n у u s t r ó j s p o łe c z n y lu b t e ż c a ł o k s z t a ł t stosu n k ów t e g o u s t r o j u 1 1 . S o c j a liz m o z n a c z a d l a B e r n s t e in a w o s t a t n i e j i n s t a n c j i
12
po p r o s t u d e m o k ra cję, sam orząd . W l i t e r a t u r z e p o l s k i e j w iern ą z w o le n n ic z k ą B e r n s te in a b y ła Z. D a sz y ń sk a -G o liń sk a 1 D la n i e j s o c j a liz m - t o obok d e m o k r a ty z a c ji k u ltu r y m a t e r i a l n e j , demokra-t y z a c j a k u ldemokra-tu r y d u ch o w ej. We F r a n c ji podobne sdemokra-ta n o w is k o r e p r e z e n -to w a ł J . J a u r é s 1\
S p osób i n t e r p r e t a c j i s o c j a liz m u p r z e z B e r n s t e in a z o s t a ł r o z -p o w szech n io n y w k ręg u tz w . s o c j a l i z m u k r y t y c z -n e g o (r e w iz j o n iz m u ) . Krytykowano j e n a to m ia s t w ruchu s o c j a -l is t y c z n y m p o za tym k r ę g ie m . D -la K autskyego s o c j a l i z m w o s t a t n i e j i n s t a n c j i o z n a c z a pow szechny d o b ro b y t i wysoką k u lt u r ę . System t e n , w J eg o r o z u m ie n iu , c h a r a k te r y z u je s i ę w ysoką e fe k ty w n o ś c ią g o sp o d a ro w a n ia , w y r a ż a ją c ą s i ę w c ią g ły m w z r o ś c ie w y d a jn o śc i p ra -cy s p o ł e c z n e j 1^. W z r o s t e f e k t y w n o ś c i g o s -p o d a r o w a n i a po p r z e j ę c i u środków p r o d u k c ji na w ła s -n o ść s p o łe c z n ą b y łb y w ię c m i a r ą p r a w d z i w e g o u s p o ł e c z n i e n i a . D la te g o t e ż w sp o só b lo g i c z n y do-c h o d z i K autsky do w n io sk u , ż e s o c j a liz m t o p ow szechny d o b ro b y t i wysoka k u lt u r a .
S o c ja ld e m o k r a ta a u s t r i a c k i , M. A d le r w sk a zy w a ł, ż e m usi być uruchom iony mechanizm k o n t r o l i s p o ł e c z n e j , k tó r y zap ew n i w sp o só b t r w a ły , że k ie r o w a n ie p ro cesa m i g o sp o d a rczy m i b ę d z ie s i ę odbywano
Л o
Próby tr a k to w a n ia 'sy ste m u k o o p e r a ty s ty c z n e g o ja k o o g ó ln e g o sy stem u w ła s n o ś c i s o c j a l i s t y c z n e j k ry ty k o w a ła m. i n . R Luksemburg. CR. L u k s e m b u r g , Reforma s o c j a l n a c z y r e w o lu c j a , [w:] Wybór p ism , t . I , Warszawa 1 9 5 9 , s . 2 0 1 -2 0 2 ).
1 1
P or. E. B e r n s t e i n , Zasady s o c j a liz m u i z a d a n ia s o c j a l n e j d e m o k r a c ji, Lwów 1 9 0 1 , s . 1 4 1 -1 4 2 .
12 P or. M. W a l d e n b e r g , P o c z ą tk i d e b a ty wokół r e w i- z jo n iz m u , "K ultura i S p o łe c z e ń stw o " 1 9 6 7 , nr 2 , s . 2 7 .
1^ P or. Z. D a s z y ń s k a-G o 1 i ń s к a , P rzełom w s o -c j a l i z m i e , Lwów-Warszawa-Poznań 1 9 0 0 , s . 1 1 . P or. o Z. D aszyń-s k i e j - G o l i ń aszyń-s k i e j aszyń-s L. G u z i c k i , S. Ż u r a w i c k i , H is -t o r i a p o l s k i e j m y ś li s p o łe c z n o -e k o n o m ic z n e j do roku 1 9 1 4 , Warszawa 1 9 6 9 , s . 3 2 1 -3 2 6 .
1U
P or. K a u t s k y , R ew o lu cja p r o l e t a r i a c k a . . . , s . 1 0 9 . W t e j m ie r z e K autsky podobny j e s t do B e r n s t e in a .
d l a maa i k o n ie c z n ie p r z e z masy c z y , j a k t o o k r e ś l a ł 0 . N eu ra th , c a ł a go sp o d a rk a w s o c j a l i z m i e powinna być z a r z ą d za n a planow o p r z e z s p o łe c z e ń s tw o i d la s p o łe c z e ń s t w a 1^ . Ten z a ś nowy u k ła d sp o -ł e c z n y p o w in ie n d op row ad zić do u w ie ń c z e n ia d ążeń ruchów s o c j a l i s -ty c z n y c h w k ieru n k u p ow szech n ego d o b r o b y tu 18 i w y s o k ie j k u lt u r y , co ta k c z ę s t o p o d n o s ił K au tsk y.
W w yp o w ied zia ch naukowych w k r a ja c h s o c j a l i s t y c z n y c h , w pu-b l i c y s t y c e , w d y d a k ty c e ( p o d r ę c z n i k i ) , d o ty c z ą c y c h i s t o t y s o c j a -liz m u , p o d k r e śla n o n ie z m ie n n ie t a k i e podstawowe c e c h y , Jak: w ła -d za p a r t i i k la s y r o b o t n ic z e j (-d y k ta tu r a p r o l e t a r i a t u ) , u s p o łe c z -n i e -n i e ( g łó w -n ie u p a ń stw o w ie -n ie ) środków p r o d u k c j i, p la n o w a n ie i z a r z ą d z a n ie m akroekonom iczne. N ie eksponowano n a to m ia s t t a k ic h c e c h , j a k i d o b ro b y t s p o łe c z n y , d em o k ra cja , sa m o rzą d n o ść, wysoka k u lt u r a , k tó r e ta k w i e l e m ie j s c a zajm ow ały w d y s k u s ja c h s o c j a l d e -m okratów , -m nie-m ając, ż e są t o c e c h y pochodne (w tó r n e ) wobec w cze-ś n i e j w ym ien ion ych . D y sk u sja na t e tem a ty z o s t a ł a w n ie c o s z e r
-19
szym z a k r e s i e p o d j ę t a w k r a ja c h s o c j a l i s t y c z n y c h d o p ie r o po XX Z J e ź d z ie KPZR, a l e n i e o s i ą g n ę ł a ona t e j in t e n s y w n o ś c i, ja k ą cha-r a k te cha-r y z o w a ły s i ę p o le m ik i so c ja ld e m o k r a tó w .
W p o lem ik a ch so cja ld e m o k r a tó w n ie m ie c k ic h i a u s t r i a c k i c h na tem a t p o j ę c ia s o c j a liz m u w yodrębnia s i ę dwa podstaw ow e z a g a d n ie -n i a , k tó r e mają w edług n ic h r o z s t r z y g a ć o tym c z y dany sy stem sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n y z a lic z y m y , c z y t e ż n i e z a lic z y m y do s o c j a -l i s t y c z n e g o . Do t y c h elem en tów n a le ż ą : p r z e j ę c i e środków produk-c j i p r z e z rząd p r o l e t a r i a c k i na w ła s n o ś ć s p o łe c z n ą , demokra-ty c z n a o r g a n iz a c j a p r o d u k c ji i p o d z ia łu , p o le g a j ą c a na tym , ż e d e c y z j e p rod u k cy jn e co do k ieru n k ów r o z d z ia łu p r a c y żyw ej i u - p r z e d m io to w io n e j pom iędzy p o s z c z e g ó ln e z a s to s o w a n ia o r a z sy stem p o d z ia łu owoców p r o d u k c ji zgodne s ą z in t e r e s a m i c a łe g o s p o ł e
-16 P or. M. A d l e r , Droga do s o c j a liz m u , Warszawa 1 9 3 3 , s . 1 4 .
1^ P o d k r e ś le n ie ele m e n tu d em o k ra cji w z a r z ą d z a n iu go sp o d a rk ą s o c j a l i s t y c z n ą j e s t u N euratha o t y l e c ie k a w e , ż e b y ł on z w o le n -n ik ie m c e -n t r a l i s t y c z -n e g o sy stem u k ie r o w a n ia go sp o d a rk ą s o c j a l i s -t y c z n ą . ( N e u r a t h , op. c i t . , s . 9 -Ю , 7 5 ) .
18 P or. K a u t s k y , R ew olu cja p r o l e t a r i a c k a . . . , s . 1 0 8 - - 1 0 9 , 1 3 1 , K u l a , o p . c i t . , s . 1 9 6 .
1^ T. K o w a l i k , 0 s o c j a l i z m i e b ez m i s t y k i , "Ż ycie G os-p o d a rcze" 1 9 5 7 , n r 31« s . 3» J« К 1 e e r , Spór o w ła śc iw e p o j -mowanie s o c j a liz m u , " Z ycie G ospodarcze" 1 9 5 7 , n r 3 3 , s . 7 .
c z e ń s tw a . I n a c z e j m ówiąc, samo p r z e j ę c i e środków p r o d u k c ji " na w ła s n o ś ć s p o łe c z n ą , a c z k o lw ie k j e s t elem entem k o n ieczn y m , t o j e d -nak n i e w y sta r c z a ją c y m , by daną g o sp o d a rk ę można b y ło nazwać s o -c j a l i s t y -c z n ą . D e-cyd u je t u e le m e n t d r u g i, Jakim J e s t dem okratyczna
20
o r g a n iz a c j a z a r z ą d z a n ia g o sp o d a rk ą .
1 . 3 . O s ta te c z n y c e l s o c ja liz m u
Sporo m ie js c a w l i t e r a t u r z e s o c j a l i s t y c z n e j o k r e su I I M iędzy-narodów ki zajm ow ał problem tz w . o s t a t e c z n e g o c e l u s o c j a l i z m u . P rzez s o c j a liz m rozum iano jed n a k z g o ła r ó ż -ne p roblem y2 1 . W d y s k u s j i nad celem s o c j a liz m u , p r z e z s o c j a liz m rozu m ie s i ę bądź zo rg a n izo w a n y ruch r o b o t n ic z y o c e la c h s o c j a l i s -t y c z n y c h , bądź propagandę s o c j a l i s -t y c z n ą o p a r -tą na c o r a z w szech -s t r o n n i e j r o z w ij a j ą c e j -s i ę nauce m a r k -s i-s t o w -s k ie j . K iedy i n d z i e j z a ś pod p o ję c ie m s o c j a liz m u rozum ie s i ę r e w o lu c ję p r o l e t a r i a c k ą , a w ię c c e l s o c j a liz m u j e s t w tym przypadku id e n ty fik o w a n y z celem r e w o lu c j i p r o l e t a r i a c k i e j . W końcu mówi s i ę o s o c j a l i z m i e Jako o o k reślo n y m s y s t e m ie sp o łeczn y m .
J e ż e l i pod p o ję c ie m s o c j a liz m u ro zu m ieć n p , ruch s p o łe c z n y o id e a c h s o c j a l i s t y c z n y c h , t o w edług K autskyego c e le m t a k ie g o ruchu s p o łe c z n e g o ,w tym przypadku s o c j a l n e j d em o k ra cji, j e s t p r z e o b r a -ż e n i e s p o łe c z e ń s tw a k a p i t a l i s t y c z n e g o w s o c j a l i s t y c z n e . Można w ięc p o w ie d z ie ć , że d la so c ja ld em o k ra tó w n ie m ie c k ic h i a u s t r ia c k ic h
22
ce le m ruchu s o c j a l i s t y c z n e g o b y ło o b a le n ie d o ty c h c z a so w e g o s y s -temu k a p i t a l i s t y c z n e g o i budowa nowego - s o c j a l i s t y c z n e g o . Gwaran-tem r e a l i z a c j i t e g o c e l u m ia ł b y ć , w edług K a u tsk y eg o , z w y c ię s k i
23
p r o l e t a r i a t J , k tó r y m ia ł dokonać u s p o ł e c z n i e n i a środków produk-20
W tym k o n t e k ś c ie uważamy za n ie p o r o z u m ie n ie t w ie r d z e n ie T. K ow alika p o w o łu ją c e g o s i ę na J . S ch u m p etera, ż e możemy m ieć ró żn e s o c j a liz m y : s o c j a liz m b ie d n y i b o g a ty , rów nościow y i n ie r ó w n o ś c io -wy, dem okratyczny i a u to k r a ty c z n y . ( K o w a l i k, op. c i t . , s . 3 ) . N eurath t e ż s ą d z i , ż e pomyłką j e s t t w ie r d z e n ie , że państw o n i e może być s o c j a l i s t y c z n e w o k r e s i e b ie d y . ( N e u r a t h , op. c i t . , s . 2 4 - 2 5 ) .
21 *
W ystarczy porownac ch oćb y u B e r n s t e i n a , op c i t . , s . V I I I -I X , 2 1 2 , 2 8 9 , 2 9 2 -2 9 3 , 3 1 8 .
22
P or. K a u t s k y , R ew olu cja p r o l e t a r i a c k a . . . , s . 8 1 . 23
c j i i u m o ż liw ić dysp on ow an ie nim i centrum gospodarczem u i różnym z r z e s z e n io m producentów 2 **. Róża Luksemburg p o d k r e ś la ła s to s u n e k m iędzy celem końcowym a c o d z ie n n ą w a lk ą . S o c ja ld e m o k r a c ja , w edług n i e j , d z i a ł a ł a na r z e c z refprm y s o c j a l n e j i d e m o k r a ty z a c ji pańs tw a , w alka t a n ie b y ła Jednak pańs o c j a l i pańs t y c z n a . J e d y n ie c e l o pańs t a t e -czn y sta n o w i ducha i t r e ś ć n a s z e j w a lk i s o c j a l i s t y c z n e j i c z y n i z n i e j w alkę k l a s , p i s a ł a R. Luksemburg. Celem o s ta te c z n y m n ie J e s t , w edług n i e j , k o n c e p c ja p r z y s z łe g o p a ń stw a , l e c z z d o b y c ie
25 w ład zy p o l i t y c z n e j p r z e z p r o l e t a r i a t .
Wydawać by s i ę m o g ło , i ż n i e powinna b u d z ić w ą t p liw o ś c i t e z a , ż e o k r e ś l e n i e c e l u s o c j a liz m u s t a n o w iło d la ruchu r o b o tn ic z e g o ważny drogow skaz w i c h p ra cy d la p r z y s z ł o ś c i . Bez sp recy zo w a n ia c e l u s o c ja liz m u d z i a ł a l n o ś ć p o s z c z e g ó ln y c h p a r t i i r o b o t n ic z y c h , Jak i c a łe g o ruchu s o c j a l i s t y c z n e g o z a w is ła b y w p r ó ż n i. Z r e s z tą k ażd e r a c j o n a ln e d z i a ł a n i e m usi być podporządkowane r e a l i z a c j i w yznaczonego s o b ie w c z e ś n ie j c e l u . W tym a s p e k c ie , w z a l e ż n o ś c i od p o tr z e b k o n te k s tu t e o r i i c z y programu p rzy jm o w a li so c ja ld e m o -k r a c i r ó ż n e -k r y t e r i a d la o -k r e ś l a n i a c e l u s o c j a liz m u .
Pod k o n ie c u b ie g łe g o w ieku nową naukę do s o c j a ld e m o k r a c j i wno-s i J e j dawny j u ż d z i a ł a c z i t e o r e t y k - E. B e r n s t e in , k tó r y s t a j e s i ę tw ó rcą r e w i z j o n i z m u w ruchu r o b o tn ic z y m , cz y t e ż , ja k t o in a c z e j o k r e ś la n o , tz w . s o c j a l i z m u k r y -t y c z n e g o 2 6 . B e r n s t e in uw aża, że p o j ę c i e o s t a t e c z n e g o c e lu s o c j a liz m u , Jak by go n i e form u łow ać, j e s t p ozbaw ione J a k ie g o k o l-w iek s e n s u . Ul-waża, ż e z a s t a n a l-w ia n ie s i ę nad celem s o c j a liz m u J e s t po p r o s tu g łu p o t ą i s t r a t ą c z a s u . Znane j e s t , s ły n n e w swoim c z a
-Jak w y ż e j. P o r. t e ż : B a u e r , op. c i t . , s . 127; W. L i e b k n e c h t , W o b r o n ie prawdy. Wydawnictwo "Walki K la s" , O r g a n iz a c ja " P r o l e t a r i a t " , Genewa 1 8 8 8 , s . 3 9 , 4 1 - 4 2 , 49} А. В e - b e 1 , K o b ie ta i s o c j a liz m , Londyn 1 8 9 7 , s . 235; F. M e h r i n g , K arol M arks. H i s t o r i a j e g o ż y c i a , Warszawa 1 9 5 0 ,^ s . 1 2 7 . S ta n o w is -ko t o k ry ty k o w a ła D a s z y ń s k a- G o 1 i ń s к a, op. c i t . , s . 4 0 - 4 1 , 6 9 , 1 5 8 -1 5 9 .
2^ P or. R. L u k s e m b u r g , P rzem ów ien ie w sp ra w ie t a k -t y k i na z j e ž d z i e par-tyjnym w S -t u -t -t g a r c i e 1898 r . , [w:] Wybór p ism , t . I , s . 9 5 , P. A n g e l , Eduard B e r n s t e in e t ľ e v o l u t i o n du s o c i a l i s m A llem and. M arcel D id ie r 4 e t 6 rue de l a S orb on n e, Paryż 1 9 6 1 , s . 151.
P or. na tem a t rew iz jo n iz m u : G u z i c k i , Ż u r a -w i с к i , o p . c i t . , s . 2 6 3 -2 7 0 ; S . Ż u r a w i c k i , W spół-c z e s n a m yśl ek on om ispół-czn a. P rolegom en a, Wrospół-cław 1 9 6 9 , s . 3 3 2 .
s i e , J ego o k r e ś l e n i e d o ty c z ą c e s o c j a liz m u , w którym s tw ie r d z a w ręcz: " T o , c o p o s p o l i c i e n a z y w a m y o s t a t e c z n y m c e l e m s o c j a l i z m u , J e s t d l a m n i e n i c z y m - r U " c h J e s t w s z y
-s t к i m"2 7 .
Z i n t e r p r e t a c j i t e g o o k r e ś l e n i a w id a ć , że o d rzu ca on rew o lu -c y j n ą d ro g ę do s o c j a liz m u , a k ł a d z i e n a c is k na w y k o r z y s ta n ie w s z y s t k ic h m o ż liw o ś c i d o ty c z ą c y c h naw et n a j d r o b n ie j s z y c h refo rm . N ie u z n a je a n i w i e l k i c h przełom ów , a n i p rzew ro tó w , k t ó r e , w edług n i e g o , mogą n i e ś ć t y l k o b ie g n ie p r z e w id z ia n y c h wypadków. Uważa, że d z i e j e rozw oju ludów n ie mogą p r zesk a k iw a ć e p o k . D le te g o t e ż l e p s z ą rę k o jm ią p ow odzenia na d ro d ze do p r z y s z ł o ś c i J e s t d la n i e -go s t a ł e , ch oć może pow olne p osu w an ie s i ę n a p rzó d . A o t o k r y ty k a t e g o s ta n o w isk a dokonana p r z e z L e n in a . Mówi o n , ż e o k r e ś l e n i e c e l u s o c j a liz m u w u j ę c i u B e r n s te in a n a j l e p i e j w yraża i s t o t ę r e w i- z jo n iz m u . " O k reśla ć sw o je p o stę p o w a n ie od wypadku do wypadku, p rzy sto so w y w a ć s i ę do w ydarzeń d n ia , do drobnych zm ian p o l i t y c z -n y c h , zapom i-nać o podstawowych i n t e r e s a c h p r o l e t a r i a t u i o z a s a d -n ic z y c h c e c h a c h c a łe g o u s t r o j u k a p i t a l i s t y c z n e g o , c a ł e j e w o lu c j i k a p i t a l i s t y c z n e j , p o św ię c a ć t e podstaw ow e i n t e r e s y d l a r z e c z y w is -t y c h lu b mniemanych chw ilow ych k o r z y ś c i - o t o p o l i t y k a r e w i z j o
-p o
n i sty c z n a " .
R e w iz jo n is ty c z n e u j ę c i e c e l u s o c j a liz m u p r z e z B e r n s t e in a s p o t-k a ło s i ę z t-k r y ty t-k ą p ra w ie w s z y s t k ic h cz o ło w y c h przywódców i t e o -rety k ó w e u r o p e j s k ie j s o c j a ld e m o k r a c j i. Główny jed n a k c i ę ż a r p r z e -p ro w a d zen ia w s z e c h s tr o n n e j k r y ty k i c a ł o k s z t a ł t u rew iz jo n lz m u B ern-s t e i n a w z ią ł na s i e b i e K autsky w d ł u g i e j s e r i i a r ty k u łó w do "Die Neue Z e it " , głów n ego organu t e o r e t y c z n e g o s o c j a ld e m o k r a c j i n i e -m i e c k i e j , . k tó r e g o b y ł tw ó rcą i p r z e z 35 l a t naczeln ym red ak torem . Owocem t e j k r y ty k i j e s t p ra ca K autskyego " B e r n s te in und d as s o -z ia ld e m o k r a t is c h e Programm. E in e A n t i k r i t i k " . P raca t a bardzo p o
-27
B e r n s t e i n , o p . c i t . , s . V I I I . R. Luksemburg odpo-w ia d a ła B e r n s te in o odpo-w i: " N ie, p r z e c iodpo-w n ie : Ruch ja k o t a k i , bez p oodpo-w ią-z a n ia ią-z celem o s ta te c ią-z n y m , ruch ja k o c e l sam w s o b i e j e s t d la mnie n ic z y m , c e l o s t a t e c z n y j e s t d la n a s w szy stk im " . CL u k s e m-b u r g , P r z e m ó w ie n ie ..., s . 1 0 1 ) . P or. w t e j sp r a w ie : M. W a 1 - d e n b e r g , W zlot i upadek K arola K a u tsk y eg o , t . 1 , Kraków 1 9 7 2 , s . 1 6 3 -2 3 5 .
p o
c h le b n ie z o s t a ł a o c e n io n a p r z e z L en in a 2^ , i w stosunkow o k r ó t -kim c z a s i e p r z e tłu m a c z o n a na j ę z y k r o s y j s k i , p t . " O tw iet B ie r n - s z t a j n u ( A n t i - k r i t i k a ) ".
Na k r y ty k ę K autskyego i in n y c h so cja ld em o k ra tó w o d p ow iad ał B e r n s t e in , ż e n ie z o s t a ł p r z e z n ic h n a l e ż y c i e zrozu m ian y i że t e -go, co mu z a r z u c a ją , on n ig d y n i e g ł o s i ł . B łę d n ie z o s t a ł zro zu m ia -n y , t w i e r d z i ł B e r -n s t e i-n , gdy mu s i ę d o w o d zi, że n i e u z n a je żad n e-go c e lu ^ 0 . Zgadza s i ę , ż e ru ch bez c e l u o z n a c z a c h a o s . J e ż e l i J e -dnak uważa zajm ow anie s i ę o sta te c z n y m celem s o c j a liz m u za c z a s s t r a c o n y , t o d l a t e g o , że problem o s t a t e c z n e g o c e l u s o c j a liz m u w d z i a ł a l n o ś c i p r a k ty c z n e j J e s t , w edług n ie g o , r z e c z ą d r u g o rzęd n ą , podporządkowaną tem u, co nazywa s i ę "ruchem", t j . p r z e d e w sz y s-tk im In te n sy w n e j p ra cy d la d z i s i e j s z e g o d n ia - z a co b y ł ta k o s t r o krytykow any p r z e z L e n in a . A J e ż e l i przyjm iem y n a d rzęd n o ść c e l u nad ruchem, t o n ie b ę d z ie celem a n i z d o b y c ie w ła d zy p r z e z p r o l e t a r i a t , a n i u s p o ł e c z n i e n i e środków p r o d u k c j i, a J e d y n ie r e a -l i z a c j a o k r e ś -lo n e j za sa d y o g ó ln o s p o łe c z n e j , Jaką b y ł a , w edług B e r n s t e in a , z a s a d a s t o w a r z y s z e n i a o r a z r e a -l i z a c j a s t a ł e g o w z r o stu d ob rob ytu i k u lt u r y . T a k ie w ię c p rob lem y, ja k z d o b y c ie w ład zy p r z e z p r o l e t a r i a t a lb o u s p o ł e c z n i e n i e środków p r o d u k c ji n ie są t w i e r d z i ł B e r n s t e in celem s o c j a liz m u , a j e d y -n i e mogą s ta -n o w ić śr o d e k d la r e a l i z a c j i praw dziw ego s o c j a liz m u , ja k im może być t y l k o w z r o st d ob ro b y tu i k u ltu r y s p o łe c z e ń s tw a s o -c j a l i s t y -c z n e g o ^ 1 lu b mogą być podstaw ą d la r e a l i z a c j i za sa d y s t o w a r z y s z e n ia .
P olem ik a m ięd zy r e w iz j o n is t a m i a s o c j a l i s t a m i o rto d o k sy jn y m i na tem a t o s t a t e c z n e g o c e l u s o c j a liz m u m ia ła d o n i o s ł e z n a c z e n ie d la d a l s z e j d z i a ł a l n o ś c i p r a k ty c z n e j s o c j a ld e m o k r a c j i n ie m ie c k ie j i a u s t r i a c k i e j o r a z c a łe g o ruchu r o b o t n ic z e g o . K autsky w y k a z a ł, ż e u p od staw t e o r i i B e r n s te in a i j e g o zw olen n ik ów l e ż a ł a id e a
P or. W. L e n i n , R e c e n z ja . K arol K autsky - B e r n s t e in und d a s s o z ia ld e m o k r a t is c h e Programm. E in e A n t i k r i t i k , D z i e ł a , t . 4 , Warszawa 19 5 3 , s . 1 9 8 -2 0 9 . P or. t e ż : W a l d e n b e r g , W zlot i u p a d e k . . . , s . 2 3 5 -2 9 0 . P or. B e r n s t e i n , op. c i t . , s . I I , V I I I - I X ,236, 2 9 2 - - 2 9 3 , 3 1 8 , 3 8 9 . P o r. t e ż : W a l d e n b e r g , P o c z ą tk i d eb a-t y . . . , s . 2 0 , 2 3 , 3 1 . P or. w t e j k w e s t i i sąd E. L i p i ń s k i e g o w p ra cy : K a ro l Marks a z a g a d n ie n ia w s p ó łc z e s n o ś c i, Warszawa 1 9 6 9 , s . 1 7 , 8 0 , 2 7 2 .
kompromisu p r o l e t a r i a t u z k la sa m i b u rżu a zy jn y m i, ż e B e r n ste in o w i z a l e ż a ł o , aby p o g o d z ić i n t e r e s y p r o l e t a r i a t u z in te r e s a m i b u rżu a - z j i i w arstw drobnomie s z c z a ń s k ic h . B ył t o w ię c n a jw y r a ź n ie js z y t y p o p o rtu n izm u , k tó r y w p r z y s z ł o ś c i m ia ł pow ażn ie z a s z k o d z ić w ie -l u p a rtio m s o c j a -lis t y c z n y m , a s z c z e g ó l n i e s o c ja ld e m o k r a c ji n i e -m ie c k ie j w j e j d z i a ł a l n o ś c i p r a k t y c z n e j . Reformizm i so lid a r y z m s p o łe c z n y , z k tórym i w k ro czy ł do s o c j a ld e m o k r a c j i r e w iz jo n iz m , by-ł y h a sby-ła m i wywodzącymi s i ę z i d e o l o g i i l i b e r a l n e j b u r ż u a z ji o r a z d r o b n o m ie s z c z a ń s k ie j m e n t a ln o ś c i3 2 . R ew izjon lzm w ystęp ow ał p r z e -ciw ko m a r k s is to w s k ie j t e o r i i w a lk i k l a s i d y k ta tu r z e p r o l e t a r i a -t u . Według B e r n s -t e in a c a ł y ruch so c ja ld e m o k r a ty c z n y n i e j e s t ru -chem rew olu cyjn ym , a l e ruchem reform s p o łe c z n y c h , a w ięc i p a r t i e so c ja ld e m o k r a ty c z n e są p a r tia m i reform sp o łe c z n y c h
J e s z c z e p rzed I w ojną św ia to w ą poważne odłamy s o c ja ld e m o k r a -c j i b y ły Już opanowane p r z e z r e w iz jo n iz m . Po I w o jn ie św ia to w e j z w o le n n ic y r e w iz jo n iz m u , po dokonanych rozłam ach p a r ty jn y c h 3^ , tw o rzą nowe p a r t i e s o c ja ld e m o k r a ty c z n e , k tó r e n i e w i e l e mają j u ż w sp ó ln eg o z dawnymi p a r tia m i m a r k s is to w s k im i. Od t e g o c z a su w k r a ja c h k a p i t a l i s t y c z n y c h p a r t i e s o c ja ld e m o k r a ty c z n e są c z ę s t o p a r tia m i rząd zącym i bądź w sp ó łr z ą d z ą c y m i.
1 . 4 . P r z e s ła n k i s o c ja liz m u
R ów nież k o n tro w ersy jn y m i z a g a d n ie n ia m i w d y s k u s j i so c ja ld e m o -k ratów nad -k s z t a łt e m p r z y s z łe g o u s t r o j u s o c j a l i s t y c z n e g o o k a z a ły s i ę problem y z w ią z a n e z p r z e sła n k a m i s o c j a liz m u . S o c ja ld e m o k r a c i, P od ob n ie ja k Marks, u w a ż a li, że p ierw szy m i k ra ja m i s o c j a l i s t y c z n y -mi będą wysoko r o z w in ię t e k r a je k a p i t a l i s t y c z n e . D la n ic h Jednak, a p rzed e w szy stk im d l a K a u tsk y eg o , wzorem k la s y c z n y c h stosu n k ów k a p i t a l i s t y c z n y c h n i e b y ły , ja k u M arksa, s t o s u n k i s p o łe c z n o g o s
-32 k a ł n / 0 r * a k 1 O tw ie t B i e m s z t a j n u U n t i k r i t i -O d essa 1 9 0 5 , s . 2 2 5 . 33 P or. B e r n s t e i n , op. c i t . , s . 2 8 2 - 2 8 3 i D a - Л ау n s * a-G o l i n s к a , o p . c i t . , s . 8 , 1 5 5 1 5 6 , 1 6 4 ,2 2 7 -3 4Гаг e ^ * ’ P o l i t y ka s p o łe c z n a , Warszawa 1 9 3 3 , s . 3 4 0 . Por’ K r a s u s k i , H i s t o r i a R zeszy n ie m ie c k ie j 1 8 7 1 -
