ANDREA FERRERO1
Universidad Nacional de San Luis Argentyna
KOMENTARZ
DO ARTYKUŁU KATARZYNY SIKORY
W swoim artykule Katarzyna Sikora przedstawia dobrze uzasadnione ujĊcie znaczenia troski o dobro klienta oraz sposoby, w jakich pojĊcie to jest uwzglĊdniane w kodeksach etycznych psy-chologów i deklaracjach zasad etycznych w psychologii. Artykuł ukazuje, Īe odzwierciedleniem istoty postĊpowania zgodnego z etyką zawodową bywają dylematy moralne i Īe dobro klienta jest zwykle bardziej związane z wartoĞciami aspiracyjnymi niĪ ze standardami normatywnymi. Autor-ka analizuje pojĊcie dobra klienta w kodeksach etyczno-zawodowych jako powiązane bardziej z pojĊciami korzyĞci i dobrostanu psychicznego niĪ z filozoficznymi koncepcjami dobra i zła. W artykule wskazano, Īe kodeksy etyczne powinny byü tworzone lokalnie, gdyĪ kaĪdej zasadzie trzeba nadaü kształt kulturowy w ramach danego społeczeĔstwa; w tym miejscu Autorka odnoto-wuje waĪną kwestiĊ wpływów europejskich i północnoamerykaĔskich w aktualnych psychologicz-nych kodeksach etyczno-zawodowych na całym Ğwiecie. Jest w nim równieĪ mowa o wyzwaniu, jakie stanowi uniwersalizacja zasad etycznych, a takĪe o perspektywach stworzenia wspólnej podstawy dla kodeksów etycznych w wielokulturowym kontekĞcie. Wspomniany jest Meta- -Kodeks Etyczny, przyjĊty przez Europejską FederacjĊ Towarzystw Psychologicznych w roku 1995, który moĪna równieĪ powiązaü z „Protokołem porozumienia na rzecz zasad etycznych w praktyce zawodowej psychologów w paĔstwach Mercosur i krajach stowarzyszonych”, podpisa-nym w Ameryce Południowej w roku 1997, który utrzymany był w tym samym duchu i zawierał podobne zasady. W artykule została teĪ wspomniana Powszechna Deklaracja Zasad Etycznych Psychologów (The Universal Declaration of Ethical Principles for Psychologists, UDEPP), uchwa-lona w 2008 r., jej związek z prawami człowieka oraz moĪliwoĞü uniwersalizacji etyki z uwzglĊd-nieniem róĪnic miĊdzykulturowych. Omawiając ten proces, Autorka zwraca uwagĊ, Īe dla właĞci-wego zrozumienia zasady troski naleĪy uwzglĊdniü nie tylko zasadĊ primum non nocere, lecz takĪe zasadĊ maksymalizacji dobra klienta poprzez uszanowanie jego praw i godnoĞci zarówno w ich aspekcie indywidualnym, jak i społecznym.
Słowa kluczowe: psychologia, kodeksy etyczne, zasada troski, uniwersalizacja, komentarz.
ANDREA FERRERO – Universidad Nacional de San Luis, Mitre 1326, (5700) San Luis, Argentina; e-mail: aferrero@unsl.edu.ar
W swoim artykule Katarzyna Sikora przedstawia dobrze uzasadnione ujĊcie znaczenia pojĊcia troski o dobro klienta oraz sposobów, w jakich pojĊcie to jest uwzglĊdniane w kodeksach etycznych psychologów i deklaracjach zasad etycz-nych w psychologii. Zwraca uwagĊ, Īe wartoĞci etyczne w psychologii stale siĊ rozwijają, stąd koniecznoĞü znalezienia wspólnych całemu Ğwiatu perspektyw w wielokulturowym kontekĞcie. W tym kontekĞcie Autorka wskazuje, Īe pojĊcie dobra klienta nie zostało precyzyjnie zdefiniowane i Īe jest bardziej związane z wartoĞciami aspiracyjnymi niĪ z normatywnymi standardami postĊpowania zgodnego z etyką zawodu psychologa. Powstaje tu problem, jak dokonaü uni-wersalizacji zasad etycznych, które powinny staü siĊ podstawą lokalnych kodek-sów etyki.
K. Sikora ukazuje, Īe odzwierciedleniem tego, co uwaĪa siĊ za istotĊ postĊ-powania zgodnego z etyką zawodową, bywają dylematy moralne. Czy postĊpo-wanie to powinno polegaü jedynie na unikaniu wyrządzania krzywdy, czy teĪ powinno pójĞü dalej w kierunku działania na rzecz korzyĞci klienta? Aby odpo-wiedzieü na to pytanie, Autorka przewartoĞciowuje znaczenie podstawowych zasad etycznych, na których opierają siĊ wszystkie standardy postĊpowania. Choü nie jest to stwierdzone wprost, takie ujĊcie jest zgodne z poglądem, Īe ety-ka zawodowa, równieĪ w dziedzinie psychologii, jest czymĞ znacznie wiĊcej niĪ deontologicznym punktem widzenia, poniewaĪ deontologia zasadniczo odnosi siĊ do kwestii normatywnych zawartych w kodeksach etyki. Słusznie zatem Au-torka zauwaĪa, Īe etyka nie powinna byü ograniczana do standardów postĊpowa-nia, gdyĪ zawiera w sobie znacznie szerszą wizjĊ związaną z kwestiami moral-nymi. Mimo iĪ kodeksy etyki zawierają konkretne standardy, ich główną rolą jest nie tyle potĊpianie niewłaĞciwych zachowaĔ osób wykonujących dany zawód, co właĞnie skłanianie ich do postĊpowania właĞciwego.
JednoczeĞnie teza, Īe kodeksy etyki odwołują siĊ do pojĊü dobra i zła, rozu-mianych idealistycznie i w praktyce niezdefiniowanych, moĪe staü siĊ jaĞniejsza, jeĞli zastanowimy siĊ nad faktem, Īe pojĊcia te są głównie kształtowane przez kulturĊ i historiĊ. Nie ma zła ani dobra jako takiego; są tylko moralne punkty widzenia dotyczące tego, co jest złe, a co dobre. Autorka powraca do tej tezy wspominając, Īe kodeksy mogą spełniaü swoją funkcjĊ jedynie w kontekĞcie konkretnej społecznoĞci zawodowej i szerszej społecznoĞci, w ramach której została ona ukształtowana.
JeĞli chodzi o zawodową odpowiedzialnoĞü wzglĊdem społeczeĔstwa, Au-torka prezentuje interesujący punkt widzenia, oparty na rozwaĪaniach dotyczą-cych perspektywy konfliktu i perspektywy funkcjonalistycznej, a takĪe sposobu przezwyciĊĪania perspektywy kontraktu. W tym ostatnim przypadku zasadnicza
jest rola zaufania, gdyĪ jeĞli ludzie nie bĊdą przekonani o honorowym postĊpo-waniu psychologów, niewielka bĊdzie szansa na to, by im pomóc. Trzeba jednak równieĪ mieü na uwadze znaczenie formalnego uregulowania praktyki zawodo-wej w dziedzinie psychologii, w której etyka odgrywa kluczową rolĊ. Takiemu uregulowaniu, przeprowadzonemu przez towarzystwa psychologiczne, powinna towarzyszyü odpowiednia polityka poszczególnych paĔstw i prawa dotyczące działalnoĞci zawodowej, pomagające zagwarantowaü dobro społeczeĔstwa. Wszystkie psychologiczne stowarzyszenia zawodowe powinny otrzymaü pełną kontrolĊ nad przepisami regulującymi uzyskiwanie prawa wykonywania zawodu, jak równieĪ nad tym, co jest uznawane za zachowanie zgodne lub niezgodne z etyką zawodową.
Omawiając pojĊcie dobra klienta, Autorka stwierdza, Īe w kodeksach etyki jest ono bardziej związane z pojĊciami korzyĞci i dobrostanu niĪ z filozoficzny-mi pojĊciami dobra i zła. Przyczyną tego są nie tylko róĪnice kulturowe, ale tak-Īe róĪnorodnoĞü obszarów, w jakich psychologowie mogą prowadziü swoją za-wodową działalnoĞü. W rezultacie kodeksy etyki muszą byü tworzone lokalnie, gdyĪ zasada ogólna wymaga kulturowej konkretyzacji, która nada jej znaczenie w ramach danego społeczeĔstwa.
Autorka odnotowuje waĪną kwestiĊ wpływu kultury zachodniej w postaci europejskiego i północnoamerykaĔskiego etnocentryzmu oraz odzwierciedlenia tego wpływu w kodeksach etycznych psychologów. Trzeba tu jednak dodaü, Īe nawet tak poszerzone pojĊcie „zachodniego” wpływu jest samo w sobie obcią-Īone kulturowo, poniewaĪ w przypadku krajów południowoamerykaĔskich (i prawdopodobnie równieĪ afrykaĔskich) polaryzacja dotyczyła zawsze kierun-ku Północ-Południe, nie Wschód/ Orient-Zachód. MoĪna zatem powiedzieü, Īe południowoamerykaĔskie kodeksy etyki są dotkniĊte wpływem „Północy”; takie ujmowanie tej kwestii wykracza poza czysto geograficzny punkt widzenia (Petti-for i Ferrero, 2012). OkreĞlenie „zachodni wpływ”, choü jest tradycyjnie przyjĊ-te, powinno byü czasami zastĊpowane okreĞleniem „wpływ europejski i północ-noamerykaĔski”, o czym równieĪ Autorka nadmienia.
Omawiając tĊ kulturową złoĪonoĞü, K. Sikora pisze o procesie stopniowej uniwersalizacji zasad etycznych, zachodzącej w sposób, który zakłada poszano-wanie zarówno ludzkiej godnoĞci, jak i róĪnorodnoĞci kulturowej. RozwaĪa teĪ kwestiĊ poszanowania praw człowieka i istotnej roli, jaką odgrywają one w ko-deksach etyki. Odnosząc siĊ do idei pierwszego miĊdzynarodowego zbioru stan-dardów etycznych dla psychologów, jakim jest Meta-Kodeks Etyczny EFPA, przyjĊty w 1995 r. w Atenach i zmieniony w Granadzie w roku 2005, naleĪy dodaü, Īe niemal równoczeĞnie z jego pierwszą wersją, bo w roku 1997,
deklara-
cjĊ zasad etycznych dla psychologów sformułowano w krajach Ameryki Połu-dniowej. Były to kraje naleĪące do organizacji Mercosur – Mercado Común del Sur (Wspólnego Rynku Południa), pierwotnie regionalnego porozumienia han-dlowego, które dotyczy róĪnorodnych obszarów Īycia społecznego, w tym takĪe profesji. Deklaracja nosiła nazwĊ „Protokołu porozumienia na rzecz zasad etycz-nych w praktyce zawodowej psychologów w paĔstwach Mercosur i krajach sto-warzyszonych”. Podpisały ją Argentyna, Brazylia, Paragwaj i Urugwaj (jako pełnoprawni członkowie) oraz Boliwia i Chile (jako członkowie stowarzyszeni) (Komitet Koordynacyjny Psychologów PaĔstw Mercosur i Krajów Stowarzyszo-nych, 1997). Dokument ten mówi o piĊciu zasadach etycznych: poszanowaniu praw i godnoĞci ludzi, kompetencji, zaangaĪowaniu zawodowym i naukowym, uczciwoĞci oraz odpowiedzialnoĞci społecznej. Jak widaü, są to zasady bardzo podobne do tych zawartych w kodeksie EFPA. Deklaracja zasad etycznych psy-chologów Mercosur miała znaczący wpływ na tworzenie krajowych kodeksów etyki w paĔstwach bĊdących jej sygnatariuszami (Ferrero, 2012).
Poruszenie tematu porozumienia etycznego EFPA w artykule K. Sikory przygotowuje grunt pod bardzo waĪne pytanie o moĪliwoĞü uniwersalizacji za-sad etycznych psychologii w skali ogólnoĞwiatowej, równieĪ przy załoĪeniu wyjĞcia poza relatywizm i absolutyzm. Dlatego teĪ Autorka przedstawia Po-wszechną DeklaracjĊ Zasad Etycznych Psychologów (UDEPP) w relacji do praw człowieka, stanowiących mocne wsparcie niektórych ogólnych zasad etycznych przywoływanych w dziedzinie psychologii. JeĞli potraktujemy te ogólne i po-wszechne zasady jako wspólną podstawĊ, standardy postĊpowania muszą zawsze byü formułowane lokalnie, aby przystawały do poszczególnych kultur. PojĊcie dobra klienta dobrze pasuje do tego kontekstu, poniewaĪ Powszechna Deklaracja propaguje relacyjny model człowieka i wykracza poza dominujący idealizm, promując dobro wspólne stosownie do poszczególnych kultur (Gauthier, Pettifor, i Ferrero, 2010). Nawiasem mówiąc, jest to równieĪ odpowiedni kontekst, aby zauwaĪyü, Īe tłumaczenie tytułu Powszechnej Deklaracji z angielskiego orygina-łu na jĊzyk hiszpaĔski niesie ze sobą wyzwanie związane z uĪyciem lub unika-niem dyskryminacyjnego jĊzyka nacechowanego płciowo. W przeciwieĔstwie do jĊzyka angielskiego, w hiszpaĔskim wszystkie rzeczowniki pospolite mają rodzaj gramatyczny mĊski lub ĪeĔski, lecz dominująca w naszym społeczeĔstwie kultu-ra patriarchalna powoduje, Īe w odniesieniu do obu płci zazwyczaj stosowany jest w jĊzyku hiszpaĔskim rzeczownik rodzaju mĊskiego. Na przykład angielskie słowo psychologist (psycholog) jest zawsze tłumaczone jako psicólogo, co ozna-cza mĊĪczyznĊ lub kobietĊ uprawiającą ten zawód, choü – ĞciĞle rzecz biorąc – słowo to oznacza tylko psychologa mĊĪczyznĊ. Zatem hiszpaĔskie tłumaczenie
tytułu brzmi: Declaración Universal de Principios Éticos para Psicólogas y Psi-cólogos (wbrew tradycyjnemu uĪyciu jĊzyka zawiera rzeczowniki w obu rodza-jach). Stosowanie tego typu niedyskryminacyjnych sformułowaĔ jest jednak w Ameryce ŁaciĔskiej coraz powszechniejszą tendencją, chociaĪ ta walka jesz-cze siĊ nie zakoĔczyła.
Autorka prezentuje interesujące ujĊcie trzech etapów etycznego rozwoju w psychologii, zwieĔczonych etapem trzecim: z moĪliwoĞcią uniwersalizacji etyki, ale teĪ z uwzglĊdnieniem róĪnic miĊdzykulturowych. Do tego trzeciego etapu zalicza Powszechną DeklaracjĊ Zasad Etycznych Psychologów. Podobnie zasada primum non nocere jest obecnie uzupełniana zasadą maksymalizacji do-bra klienta, z poszanowaniem godnoĞci i praw w wymiarze zarówno indywidual-nym, jak i społecznym. W tym kontekĞcie moĪna powiedzieü, Īe główny cel artykułu Katarzyny Sikory został osiągniĊty, poniewaĪ takie rozumienie zasady troski o dobro klienta jest wkomponowane w podobny proces uniwersalizacji, przez co odpowiada na pytania postawione na początku artykułu.
LITERATURA CYTOWANA
Europejska Federacja Towarzystw Psychologicznych (EFPA) (1995 / 2005). Meta-Kodeks Etyczny. Ateny: EFPA.
Ferrero, A. (2012). Argentina. Economic, political and social influences on psychological ethics and ethics code development in Argentina. W: M. Leach, M. Stevens, A. Ferrero, Y. Korkut i G. Lindsay, Handbook of international psychological ethics (s. 394-404). New York: Oxford University Press.
Gauthier, J., Pettifor, J. i Ferrero, A. (2010). The Universal Declaration of Ethical Principles for Psychologists: A culture-sensitive model for creating and reviewing a code of ethics. Ethics & Behavior, 20(3-4), 1-18.
Komitet Koordynacyjny Psychologów PaĔstw Mercosur i Krajów Stowarzyszonych (Comité Coordinador de Psicólogos del Mercosur y Países Asociados) (1997). Protocolo de Acuerdo marco de Principios Éticos para el ejercicio profesional de psicólogos en el Mercosur y Países Asociados (Conselho Federal de Psicologia). Brazylia: Autor.
Pettifor, J. i Ferrero, A. (2012). Ethical dilemmas, cultural differences, and the globalization of psychology. W: M. Leach, M. Stevens, A. Ferrero, Y. Korkut i G. Lindsay, Handbook of inter-national psychological ethics (s. 28-41). New York: Oxford University Press.
