A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA IU R ID ICA 21, 1986
Witold Wołodkiewicz
ANDRÉ JE A N BOUCHER d'ARGIS
OSIEMNASTOW IECZNY AUTOR
LISTÓW SĘDZIEGO Z PARYŻA O PRAWIE RZYMSKIM
I SPOSOBIE JEGO W YKŁADANIA WE FR A N CJI'
Zainteresowanie łódzkiej szkoły prawa rzym skiego n ą ^za n ie m
pra-wa i prawem rzymskim w wieku Oświecenia1 zachęciły mnie do
przy-pomnienia pracy z końca wieku XVIII, dotyczącej koncepcji reformy
studiów prawniczych we Francji oraz m iejsca prawa rzym skiego
w; tych studiach. Niech ten skromny przyczynek będzie
uzupełnie-niem badań, prowadzonych w kierowanym przez prof. Cezarego Kun-
derewicza ośrodku, nad tymi istotnymi dla poznania historii kultury
prawnej zagadnieniami.
Przy okazji prowadzonych studiów nad prawem rzymskim w
En-cyklopedii Diderota natrafiłem na anonimową pracę zatytułowaną:
Lettres d'un m agistrat de Paris à un m agistrat de province sur le
Droit Romain et la manière dont on l'enseigne en France (A Genève
" Ju ż po zło żen iu do w yd a w n ic tw a n in ie jsze g o a rtyk u łu p o d ją ło m p u b lik a c ję prze d ru k u p ra c y A. J. B o u c h er d 'A rg is w p o c zy tn ej serii prze dru k ó w „A n tiq u a " w y-d a w a n ej przez L u ig i L ab ru n ę w W y y-d aw n ic tw ie „ Jo v e n e " w N e a p o lu . A rty k u ł ni-n ie jsz y sta ni-n o w ił p o d sta w ę do o p ra c o w a ni-n e j w tym w yd a w ni-n ic tw ie o b sze rni-n e j „ni-n o ta di le ttu ra " . (A n d ré Je a n B o u ch er d 'A rg is, L ettre s d'u n m a g istrat de P a ris d un m a g istra t de p ro v in c e su r le droit ro m ain et la m a nière dont on l’e n seig n e en F ra n c e. Co n u n a n ota di lettu ra di W itold W o ło d kiew ic z, „A n tiq u e " 25, N a p o li [Jo v e -ne edito re] 1983). S k ró ty u i y le w p rzy p isa c h : A c ta U n iv . Lod z. — „A c ta U n iversi- ta ti s L o d z ie n sis" ; CP H — „C za so p ism o P ra w n o -H istoryc zn e",' PH — „P rz eg ląd H is-to ry c z n y " ; Z N U J — „Z esz y ty N a u k o w e U n iw e rsytetu Ja g ie llo ń s k ie g o " .
1 Por. m. in. J. K o d r ę b s k i , Sa b in ia n ie i P ro k u lia n ie — Sz k o ły p ra w a w R zy-m ie w c ze sn eg o c e sa rs tw a , Łó d ź 1974; I. J a k u b o w s k i , H u g o K o łłą ta j a p ra w o rzy m sk ie, CPH . 1978, t. 30, z. 2, s. 71 i n.; t e n ż e , Jó z e l W y b ick i a pra w o rz ym sk ie , A c ta U niv. Lodz. 1981, F o lia iu rid ic a 4, s. 59 i n.; t e n ż e , P raw o rzy m sk ie w p ro -je k ta c h k o d y lik a c y jn y c h p o ls k i eg o O św iec e n ia, Łó d ź 1980 (p rac a d o k to rsk a ).
et se vend à Paris chez Le Boucher, Libraire Quai des Gêvres, 1782).
Praca ta licząca 104 strony jest skatalogow ana w zbiorach Bibliothèque
National w Paryżu pod nazwiskiem Andrè-Jean Boucher d'Argis. K
ata-logowanie tej anonimowej pracy pod nazwiskiem André Jea n Boucher
d'Argis wywodzi się z XIX-wiecznej bibliografii A. A. Barbiera i J. M.
Quérarda, którzy autorstwo Listów... przypisują temu autorowi2.
André Jean Boucher d'Argis urodził się w Paryżu w roku 17503.
Po-chodził z rodziny w ywodzącej się z Lyonu, o dawnych tradycjach
praw-niczych. Jego dziadek otrzymał seniorię d'Argis położoną w księstw ie
Dombes i od tego czasu rodzina dodała do nazwiska Boucher nazwę se-
niorii d'A rgis4. Ojciec André Jean, Antoine Gaspard Boucher d'Argis,
był adwokatem w parlam encie paryskim , członkiem Conseil souverain
de Dombes, échevin de Paris, członkiem Conseil souverain de Bouillon.
Antoine Gaspard Boucher d'Argis był nie tylko wybitnym praktykiem
(o udzielanie opinii zwracały się do niego również i miasta), lecz
rów-nież bardzo go d ny m autorem i wydawcą. W ydawał liczne prace,
pod-ręczniki i słowniki prawnicze. Opracowywane przez niego hasła z
za-kresu prawa w Encyklopedii Diderota odznaczają się dużą erudycją
i starannością. Poza twórczością z dziedziny prawa pozostawił również
* J. M. Q u é r a r d , La F ran c e litté ra ire ou d ic tio n n aire b ib lio g rap h iq u e , v ol. 1, P a ris 1827, s. 440; A. A. B a r b i e r , D ic tio n n aire d es o u v r a g e s a n o n y m es, vo l. 2, w yd. 3, P a ris 1874. N ie je st to je d n a k sp o só b k a ta lo g o w a n ia p o w szec h n ie p rz y ję ty w b ib lio tek ac h fra n c u sk ic h : w śró d trzec h zn a lezio n yc h e gz em pla rzy p ra c y w b iblio -te k a c h p a ry sk ic h d w a s ą sk a ta lo g o w a n e p o d n azw isk iem A. J. B o u c h er d 'A rg is (B ib lio th èqu e N a ti o n a le sy g n . in 8° F. 38 768; B ib lio th è qu e H isto riq u e d e la v ille de P a ris syg n . 938 017), trzec i w y stę p u je ja k o d zieło an o n im ow e (B iblio th èqu e M a za -rin e sy g n . in 8° 42 894). P ra c a A. J. B o u c h er d 'A rg is jest p ra w ie n ie zn a n a . J e j fra g m e n ty z o sta ły o p u b lik o w a n e, be z ja k ie g o k o lw ie k k o m e n ta rza i b ez p o d a n ia je j a u to ra, w „R e v u e In tern a tio n a le d e 1 'E n seign em en t" 1883, 3 ,s. 291— 300. Z teg o też źró d ła c y tu je n iek tó re fra g m en ty p ra c y M . A. L e m a s n e - D e s j o b e r t , La F a -c u lté de droit de P a ris a u x X V II-e et X V lII-e siè -c le s, P a ris 1966, s. 151 i n.
• C o do d o k ła d n e j d a ty u ro d zin istn ie ją ró żn ic e p rze k a zó w w b ib lio g rafia c h . D atę u ro dzin dn ia 5 X I 1750 r. p o d a je M. P r é v o s t w D iction n aire d e b io g rap h ie ira n ç a ise , vo l. 6, P aris 1954, sz. 1213 (po do bn ie m. in: Q u é r a r d , op. cit., vo l, 1, s. 440; L a G ra n d e E n c y c lo p éd ie, in v en ta ire ra iso n n é d e s sc ie n c e s, d e s le ttres et d es a rts, vo l. 7, P a ris [1885— 1901], s. 544. R o k 1751 p o d a ją m. in.: D ictio n na ire de la R ev o lu tio n F ran ç ai se . In stitu tio n s, h o m m es et la its p a r E. B o u rsin et A u g u stin Ch ai- lam el, P a ris 1893, s. 86; G ran d D iction n aire U n iv e rsel du X IX siè c le [...] p a r Pierre L a ro u sse, v o l. 2, P a ris 1867, s. 1052; A n n u a ire de la n o b le sse de F ra n c e [...] pu b lié p a r M. B o rel d 'H a u te riv e, P a ris 1893, s. 362; A. D o u a r c h e , Le trib u n a u x c i v ils de P a ris pen d a n t la R év o lu tio n (1791— 1800), v ol. 1, P a ris 1905, s. 83, n o ta 1.
< Por. A n n u a ire d e la n o b le sse ..., s. 362, g d zie sp ro sto w a n a je st m y ln a w ia d o m o ść z ro c zn ik a 1871— 1872 o po ch o d ze niu ro dzin y z P ik ard ii, p o w ta rza n a w n ie k tó -ry ch b io g ra fia c h i en c yk lo p ed ia ch .
liczne prace historyczne i antykwaryczne®. Posiadał doskonałą
biblio-tekę dzieł prawniczych i innych, określaną jako „jedna z najbardziej
kompletnych w swym rodzaju", z której korzystał też zam ieszkały z nim
syn0.
André J. Boucher d A rg is rozpoczął wcześnie karierą prawniczą. Po
ukończeniu studiów został adwokatem. W wieku 22 lat, w roku 1772
został mianowany conseiller au Châtelet. W dniu 3 IV 1790 r. został
mianowany lieutenant particulier au Châtelet, a 4 VII 1790 r. Ludwik
XVI mianował go lieutenenant civil au Châtelet. T ej ostatniej funkcji
jednak nie chciał przyjąć7.
Przejaw iał dużą aktywność w początkowym okresie rewolucji:
w kwieniu 1789 r. został wybrany do komisji układającej petycje i
instrukcje szlachty paryskiej8; był komendantem batalionu Gwardii N aro
-dowej wyspy Św iętego Ludwika (funkcją tą przestał pełnić przed 10 VI
1790 r.): w imieniu 60 komendantów batalionów paryskich był
delego-wany do wygłoszenia przemówienia do króla i królowej w dniu 12 II
1790 r.»
Z ramienia Châtelet prowadził śledztwo w spraw ie słynnych w
yda-rzeń z dniach 5 /6X 1789 r. i wysuw ał w Zgromadzeniu Narodowym
w dniu 7 VIII 1790 r. zarzuty przeciwko Victorowi M irabeau i ksiąciu
Filipowi Orleańskiem u10.
5 A u to r n in ie jsze g o a rty k u łu p rzy g o to w u je m o n o g ra fię p o św ię co n ą praw u rzym -sk iem u w E n c y k lo p e d ii D id ero ta . O so b a A. G. B o u ch er d' A rg is i je g o dzieło za jm ie w tej p ra c y p o c z esn e m ie jsc e .
6 Zob. o g ło sz en ie o sp rzed aż y k si ą ż ek po śm ie rc i A. J. B o u c h er d 'A rg is z a -m ieszc zo n e w „G a ze tte N a tio n a le ou le M o n iteu r U n iv e rsel" , N o 106 z dn. 6 I 1796 (w R éim p ressio n d e l'a n cien M o niteu r..., vo l. 27, P a ris 1847): „A n n o n c e s [...] C e tte b ib lio th èq u e, l'u ne d o s p lu s c o m p lète s en c e g en re, est d 'a u ta n t p lu s p ré c ie -u s e , q-u '-u n g ra n d n o m b re d es o -u v ra g e s q-u i la c o m p o sen t son t e n ric h is de n o tes sa v a n te s fa ie s en g ran d e p a rtie p ar M. B o u c h er d 'A rg is le père...".
7 Por. A. T r u d o n d e s O r m e s , L 'Ëtat c i v i l d e s c ito y e n s n o b les de P a ris en /789, [w:] M ém o ires de la So c ié té de l'H isto ire de P a ris et de l'Ile-de-F ran c e, vol. 26, P a ris 1899, s. 270— 271; „G a z ette N a tio n a le ou le M o n ite u r U n iv e rse l" , 3 V II 1790, [w ;] R éim p ressio n de l'an c ie n M o niteu r..., v ol. 5, s. 22.
* Zob. P ro c ès v e rb a l de l'A sse m b lé e de la n o b le sse de la P rév ô té et V ico m té d e P a ri?, H o rs d es m urs, P a ris 1789 (Bibl. N at. 8° L e*4, 148), s. 8, 55; C a h ie rs et in stru c tio n s de MM de la n o b le sse du prem ier d épa rtem en t séan t au C h âtelet (Bibl. N a t. 8 ’ L e24, 256, v ol. 2, poz. 4), s. 4, 7; E xtra it du p ro c è s — v erb a l de 1‘A sse m b lé e de la n o b le sse de P a ris lorm an t le p rem ier d épartem en t au C h âtelet (ibidem , poz. 5), s. 19, 33.
• Zob. S. L a c r o i x , A c te s de la C om m un e de P a ris pen da n t la R év olu tio n, 1-er sé rie, vol. 4, P a ris 1896, s. 88— 89; v ol. 7, P a ris 1898, s. 646.
10 Por. F r é m o n t , Ju ris c o n su lte s O rlé an a is..., fw.-j M ém o ires de la So c iété d 'A g ric u ltu re, Sc ie n c e s B e lles — L ettres et A rts d 'O rléan , vol. 2, O rléan 1855, s. 232; L a c r o i x , op. cit., v ol. 5, s. 158— 159.
W roku 1789 prowadził proces karny przeciwko baronowi Bezenval,
nie dopuszczając do wydania wyroku skazującego. N araził się w
związ-ku z tym Maratowi, który w l'Ami du Peuple... oskarżył go o kontr-
rewolucjonizm oraz o grom adzenie w swych rękach funkcji sądow
ni-czych, wojskow ych i w radzie m iejskiej. Nazywał go również
człowie-kiem niebezpiecznym11. Spraw a oskarżeń wysuwanych przez M arata
by-ła przedmiotem wielu debat. W obronę przed atakami M arata wzięby-ła
A. J. Boucher d'Argis rada m iejska Paryża12.
Pomimo wycofania się z działałalności politycznej i lojalności wobec
władz rew olucyjnych13 nie ominęły go liczne ataki ze strony czynników
ekstremalnych14.
W dniu 16X11 1793 r. został aresztowany. Oskarżony przez Antoine
Quentin Fouquier-Tinville został skazany na karę śmierci w dniu 23 VII
1794 (5 thermidora roku II). Tego sam ego dnia wyrok wykonano.
Za-rzutem aktu oskarżenia było to, że „podejm ował manewry i intrygi
ma-jące na celu szkalowanie ludu” oraz że był „prześladowcą patriotów
(,,manoevres et intrigues [...] pour calomnier le peuple [...] l’oppresseur
des patriotes")15.
Ocena osoby A. J. Boucher d'Argis i jego stosunku do rewolucji
mo-że być różna. Można traktować go jako legalistę, lojalnego sędziego
i urzędnika, który został zmiażdżony przez rew olucyjną logikę
dzie-jów 16. Można też traktować go jako zaciekłego monarchistę, która to
11 Zob. „L'A m i du P eu p le ou le P u b lic iste P a risi e n " , 14 I 1790, N o 47, s. 7: „O r, m e ssie u rs, je v o u s dén on c e sieu r B o u ch er d 'A rg i s, p ou r a v o ir c u m u lé su r sa tête le s ^plac es d e c o n se ille r au C h âtelet, de ra p p o rteu r, de d ép u té à la v ille, de c om m a n da n t de b a ta illio n de la g a rd e n a tio n a le : fo n c tio n s in c o m pa tib les qui d e-v ra ie n t être d i e-v i sé e s en tre tro is in d ie-v id u s, e lle s so nt d a n s se s m a in s au ta n t de m o y en s d 'o p p re ssio n " ; s. 8: „A v e c tan t de p o u v o irs réu n is, cet in trig u an t est dev en u un c ito y e n d a n g e re u x. D a ig n ez, m e ssieu rs, le réd u ire à sa n u llité n atu re lle, pou r le ré p o s de s e s c o n c ito y en s; et lu i fa ire sen tir le p o id s d e v o tre in d ig n a tio n , po u r la c o n so la tio n do c e u x qu'il a o p p rim és” .
1* 7o b. L a c r o i x , op. cit., v ol. 3, s. 458— 459, 463.
>* Ja k o a d w o k at w ystę p o w a ł przed n ow ym i try b u n a ła m i. Zob. D o u a r с h e, op. cit., v ol. 1, s. 83— 84. O p u b lik o w a ł ró w n ież 11 -stro n ic ow y ela b o ra t za ty tu ło w a n y R éflexio n s et a u to rités qu i p eu v en t d éterm in er u n e Loi c o n tre le s ém ig ra n s, A rc h i-v e s N a tio n a les, W. 429, N o 965, k a rta 92 i n.
14 Zob. np. je g o list za m ieszc zo n y w „G a ze tte N a tio n a le ou le M o n iteu r U n iv e rse l" , 7 II 1791, w któ rym p ro te stu je przec iw k o u m ie szc ze n iu go na liśc ie czło n -kó w klubu m on a rc h istó w . R éim p ressio n d e i'A n cien M o niteu r..., vol. 7, s. 314.
15 A k ta sp ra w y w A rc h iv es N a tio n a le s, W . 429, N o 965, cz. II, k a rta 92 i n. A n dré Je a n B o u c h er d 'A rg is b ył o sk a rżo n y, w raz z 49 o so b am i w sp ra w ie zw a n ej „ le s q u a ra n te neu f d es C a rm e s". W śró d o ska rżo n yc h zn a jd o w a ł się ró w n ież gen. A lex a n d re de B ^ ' h a r n a i s . Por. też H. W a l l o n , H isto ire du tribu n al ré v o lu tio n -n a ire de P a ri-, vo l. 5, P a ris 1881, s. 92 i -n.
ocena, w zależności od osoby oceniającej, mogła być traktowana jako
pozytywna bądź negatyw na17.
André J. Boucher d'Argis był typowym przedstawicielem ośw
ieco-nego hum anisty18. Z domu wyniósł głęboką kulturę prawniczą i
zainte-resow ania literackie oraz zamiłowanie do działalności hum anitarnej19.
Je g o praca Observations sur les loix criminelles de France29 zaw ierała
postulat przeprowadzenia humanitarnej reformy francuskiego prawa
karnego.
André J. Boucher d A rg is podejmował również praktyczne działania
w zakresie hum anitaryzacji sądownictwa. Z jego inicjatywy zostało
za-łożone Stow arzyszenie Dobroczynności Sądow ej (l'Association de
bien-faisance Judiciaire). Cele tego Stowarzyszenia, założonego w roku 1787,
wyłożył A. J. Boucher d A rg is w przemówieniu na pierwszym jego
po-siedzeniu (zapewnienie bezpłatnej obrony prawnej ubogim oraz pomoc
w uzyskaniu odszkodow ania dla osób niesłusznie oskarżonych i areszto-
towanych, które następnie uzyskały wyroki uniewinniające)21. Stow
a-rzyszenie nie uznawało podziałów społecznych wśród swych członków.
Jedynym ich rozróżnieniem miała być według statutu długość stażu
członkowskiego22. Fola A. J. Boucher d A rgis w Stowarzyszeniu była
pierwszoplanowa. W wykazie członków był on umieszczony jako
pier-wszy; był też drugim jego prezydentem i członkiem Komitetu23.
Po zlikwidowaniu Châtelet A. J. Boucher d'Argis powrócił do
wy-konywania praktyki adwokackiej. W ystępował przed nowymi
trybuna-łami w imieniu l’Association de bienfaisance Judiciaire, zgłaszał
rów17 Por. np. A n n u a ire de la n o b lesse..., [1871— 1872], s. 128— 129 (o cen a p o zy ty w -n a ); au to r p rzy p isu w R éim pressio -n de l'a -n c ie-n M o -niteu r..., v ol. 3, s. 166, p o d p isa-n y litera m i L. G. (o c cn a n eg a ty w n a ).
18 Por. w ła sn a o c e n a sw e j o so b y d o k o n a n a w liśc ie do try bu n a łu rew o lu c y jn e g o , g d zie p isze, że „b y ł w yc h o w a n y w id e o lo g ii u m o w y sp o łe c z n e j" (zob. F. D r e y f u s , L 'A sso c ia tio n d e b ie n fa isan c e ju d ic ia re (1787— 1791), i[w:] La R év o lu tio n fra n -ç a ise. R ev u e d 'H isto ire M o d ern e et C o n tem p o ra in e, vol. 46, P a ris 1904, s. 410, przyp. 1) o ra z w liś c ie z 28 v e n tô se l ’an 2 z n a jd u ją c y m się w A rc h iv es N a tio n a les (W. 164).
18 Por. p rzem ó w ien ie w yg ło sz o n e ku czci o jc a w dniu 31 I 1791 r. po je g o śm ierc i (Arch. N a t. X IV , 7, za w a rte w "druku za m ieszc zo n ym w poz. 4); D r e y f u s , op. cit., s, 408, przyp. 1.
и W y d a n a w B ru k seli w ro k u 1781 o raz w tym że ro k u w A m ste rda m ie . 21 Zob. R e cu eil de p iè c e s co n cern an t l'A sso c ia tio n de b ien fa isa n c e ju d ic ia ire fo n d ée en 1787, P a ris 1789: przem ó w ie n ie A. J. B o u ch er d ’A rg i s za ty tu ło w a n e De la b ie n fa isan c e d an s l'o rd re ju d ic ia ire , za m ie szc zo n e na s. 17— 63; h isto rię S to w a rzy -szen ia por. D r e y f u s , op. cit., s. 385— 411.
” Zob. P a rtie II, C h ap. II, art. 17 R èg lem e n ts g é n éra u x po u r l'A sso c ia tio n , (w :] R ec u e il d i p iè c es..., s. 132.
nież gotow ość podejm owania się obrony z urzędu w sprawach k
ar-nych24. W okresie narastającego terroru rew olucyjnego coraz to mniej
było jednak m iejsca na prowadzenie tego rodzaju działalności. O
sta-tecznie sam padł ofiarą terroru i to na kilka dni przed jego
zakończe-niem.
André J. Boucher d'Argis pozostawił kilka własnych prac
(Observa-tions sur les loix criminelles de France25 oraz De l'éducation des
souve-rains ou des princes destinés à l'être26). W ydawał również, wespół
z Armandem Camus Recueil des ordonances des rois de France oraz
współpracował ze swym ojcem w wydawnictwie Guyot'a Répertoire de
jurisprudence.
Stosunkowo szerokie przedstawienie osoby autora Listów... miało na
celu wyciągnięcie z zapomnienia tej ciekaw ej osoby. André J. Boucher
d'Argis był typowym przykładem ośw ieconego humanitarysty, którego
idee w yrosły w atmosferze ośw ieconego domu jego ojca, jednego z
fi-larów W ielkiej Encyklopedii.
W ydane w roku 1782 Lettres d'un m agistrat de Paris... składają się
ze wstępu wydawcy (Avertissement de 1'Editeur), s. 3—5, czterech
li-stów — s. 7—72 oraz dwunastu, niekiedy bardzo obszernych przypisów
(s. 73— 104).
We w stępie w ydaw cy osoba autora została ukryta, co może
nada-wać większe znaczenie tematyce listów27. Ukrycie osoby autora (często
praktykow ane w literaturze okresu Oświecenia) jest podyktowane w
e-dług „w ydaw cy" tym, że autor w ysuw ając propozycje reformy studiów
prawniczych, mógłby się stać przedmiotem ataku ze strony osób, które
są zainteresow ane ,,à perpétuer l'abus".
,.W ydaw ca” wysuwa również we wstępie ideę (którą wywodzi ze
starożytnego Rzymu) obywatela, który staw iając propozycje reform,
Por. k o m en tarz za w a rty w „G a ze tte d e s N o u v e a u x T rib u n a u x ’', v o l. 1, N o 24, s. 401 w zw ią zku z je g o p ierw szy m w ystąp ie n ie m w dniu 8 V I 1791: „N o u s o so n s lu i p ro m ettre le s p lu s g ra n d s su c c ès. Il n e v e u t p a s se b o rn er à p la id e r le s c a u se s c i v ile s, il v e u t a u ssi d ev en ir l ’ap p u i et le c o n seil d es p riso n n iers, et telle est son p a trio tism " et son h u m an ité q u ’il a d é jà éc rit a u x p résid e n ts d e s trib u n a u x pou r so llic iter d 'e tre nom m é c o n seil d 'o ffic e d a n s q u e lqu e s p ro c é d u res c rim in e lle s" (cyt. w ed łu g D r e y f u s , op. cit., s. 409). Por. też D o u a r c h e , op. cit., s. 83— 84.
«s D w a w y d a n ia: jedn o w B ru kseli w ro ku 1781 (zn a jd u ją c e się ró w n ież w zb io -rach w a rsza w sk ie j B iblio tek i N a ro d o w e j), d ru g ie w A m sterda m ie—P a ry żu , ró w n ież z ro ku 1781.
го W y d a n e w G en ew ie w ro ku 1783.
« A. J. B o u c h e r d ' A r g i s , Lettres..., s. 3: „ J e ne lo u e ra i point le s lettre s qu e je pu blie, on m e so u pç o n n era it d'en être l'A u te u r et d'em pru n ter le m a sq u e d u n É d iteu r, po u r fa ire l ’é l o g e de m on p ro pre O u v ra g e; m a is je cru q u 'elle s ren fer-m a ien t q u e lqu es réflex io n s u tiles, fa i te s po ur être p é sé s et peu t être se n ti e s p a r le s Ju risc o n su lte s et le s M a g is tr a ts ” .
powinien być jednocześnie podmiotem prawa, w ładcą i ustawodawcą.
Czyni jednak jednocześnie ukłon pod adresem króla, który
przedkła-dając miłość swego ludu nad władzę suwerena, dopuszcza do dyskusji
nad prawem i urządzeniami publicznymi28.
Trudno wypowiadać się na podstaw ie lektury „W stępu w ydaw cy"
co do prawidłowości ustalenia w bibliografiach autorstwa dzieła, jak
również przesądzać spraw ę, czy wstęp w ydawcy pochodzi od sam ego
autora listów. Być może wstęp został napisany przez ojca autora,
ency-klopedystę Antoine-Gasparda Boucher d'Argis. Mógł on chcieć w ten
sposób wprowadzić swego młodego syna, który po debiucie literackim
w r. 178 129 szykow ał się do uzyskania członkostwa Akademii w
Ro-uen30.
Stosunki A. J. Boucher d'Argis z jego ojcem były bardzo bliskie. Ł
ą-czyły ich zainteresow ania zawodowe i literackie, m ieszkali też razem.
Takie więc wprowadzenie napisane przez ojca, znanego i
doświadczo-nego prawnika i wydawcę, byłoby ze wszechmiar zrozumiałe31.
W liście pierwszym autor wysuwa konieczność przeprowadzenia
gruntownej reformy studiów prawniczych i polemizuje z poglądem, że
należy utrzymać dotychczasowy sposób nauczania prawa, gdyż jest on
dawny i dlatego trudno byłoby znaleźć lepszy32. Uważa on, że aby
zro-zumieć źródła niewłaściwości w nauczaniu prawa, powinno się opisać
historię szkół prawniczych i wprowadzenia prawa rzym skiego do
Fran-« Ibidem , s. 3— 4: „S i la c o n stitu tio n de n o tre G o u v ern e m en t n e perm et plu s co m m e d an s l'an c ien n e Ro m e o ù c h a qu e C ito y en était en m êm e tem ps Su je t, Prin -c e et L é g isla te u r, de p ro p o se r pu b liq u em en t la réfo rm e des L o ix ; il est au m o in s c o n so la n t d e v iv re so u s u n Prin c e, qu i p lu s ja lo u x en co re de l'a m o u r d e s p eu p les que d e s dro its de la so u v e ra in eté , perm et à la P h ilo so p h ie la d isc u ssio n d es Lo ix et d es é ta b lissem en ts, qu i so u s so n ré gn e n ’ont po u r but qu e la fé lic ité pu bliqu e".
* 9 O b se rv a tio n s su r le s lo ix c rim in elles de F ran c e, p a r M. B o u ch er d 'A rg is, C o n -se ille r au C h âte le t, B ru xe lle s 1781.
80 Je g o w y k ła d w A k a d em ii w R ou en o d b y ł sią w dniu 5 II 1783 r.; por. De l'éd u c a tio n d e s so u v e ra in s ou d e s p rin c es d e sti n é s d l'être. D isc o u rs pron o n c é dan~ le Sé a n c e de l'A c a d em ie R o y a le d es S c ie n c e s {...] de R ou en du 5 fé v rie r 1783, p a r M. B o u ch er d 'A rg is, c o n se ille r au C h âtelet, a s so c ié a d jo in t d e lad ite A c a dém ie. G en èv e 1784.
81 N a to, że w stęp n ie był p isa n y przez sam e g o a u to ra, le c z przez czło w iek a w iek o w e g o , b lisk ie g o au to ro w i, m o g ą w sk a z y w a ć te ż sło w a w stęp u : ...m a is la c ra in te de leu r d é pla ire n 'a p a s é té c a p a b le d 'a rrê ter le je u n e M a g istra t dont j a n -n o -n c e le s o b s e rv a tio -n s; l ’am o ur de la p a trie se ra to u jo u rs so -n pri-n c ipa l gu id e, l’in térêt pu blic so n u n iqu e m o b ile; p u i sse l'e stim e de se s C o n c ito y e n s d e v en ir un jo u r sa réc o m p en se " (s. 4— 5).
“ A. J. B o u c h e r d ' A r g i s , L ettre s..., s. 7: „V o u s m e re pro ch ez, M o n sieu r, d 'être in ju stem en t prév en u c o n tre le s É c o le s de D ro it et la m an ière dont on y en -se ig n e ; v o u s p en -sez qu 'il est de la p ru d e n c e du G o u v ern em en t de la is s e r su b siste r u n e c o n stitu tio n , qu o iqu e v ic ie u se , p a rc e q u 'e lle e st a n cien n e...”
cji, gdyż w szystkie błędy w nauczaniu prawa w historii znajdow ać będą
swój początek33.
Pokaźną część pierwszego listu zajm uje, poparty cytowaniem w
przy-pisach źródeł, wywód dotyczący historii szkół prawa w cesarstw ie
rzym-skim i ordynacji studiów wprowadzonej przez Justyniana34. Autor
przedstawia też historię wprowadzenia prawa rzymskiego we Francji
i utrzymywania jego studiów w tym kraju. W spomina o antycznej
za-sadzie personalności prawa i jej działaniu na terenie barbarzyńskich
państw powstałych na gruzach cesarstw a rzym skiego33. Rozwój prawa
francuskiego odbywał się więc niezależnie od obowiązyw ania prawa
rzymskiego, które było wciąż stosowane jako prawo naturalne wobec
ludności pochodzenia rzymskiego lub tej, która przyjęła to prawo
pod-czas podboju Galii przez Rzymian3f\
Autor omawia fragment kapitularzy Karola Łysego jako przykład
utrzymania prawa rzym skiego przez królów francuskich37. Wspomina
również o różnicy w zakresie obowiązyw ania prawa rzym skiego w
pro-wincjach Francji południowej, gdzie było ono prawem obow iązującym 38,
i w większości prowincji północnych, gdzie prawo rzymskie było
trak-towane jedynie posiłkowo jako ,,une raison écrite"39.
W liście drugim została przedstawiona historia nauczania prawa
rzymskiego we Francji40. Autor wyraża pogląd, że prawo rzymskie
mu-M Ibid em , s. 7.
34 Ibid em , s. 8— 11. Przyp. n a s. 53— 70, za w i e r a ją c e p o w o łan ia: D. 50. 13. 1. 5 (p o w o łan e m y ln ie); D. 27. 1. 6. 12 (p o w o łan e w tłu m a czeniu ła c iń sk im ); C o n stitu tio О т п е т (p o w o ła n a w c a ło śc i); C. 10. 50 (49). 1; fra gm en t 20 e x ed ic to p isle n se C a ro li C a lv i z ro ku 864.
,s Ibidem , s. 13.
86 Ibidem , s. 14: „L a ré d a c tio n de c e s L o ix ne n u isit en rien au D roit R o m ain ; L es R o m a in s é ta b lis d a n s le s G a u les et le s G a u lo is e u x — m êm es le su iv a ien t t o u -jo u rs fidèlem en t, le s u n s co m m e leu r Loi n a tu re lle , co m m e la L oi d e leu r p a tri» o rig in a ire, le s a u tres c om m e leu r Loi d 'a d o p tio n d e p u is q u 'elle leu r a v a it é'.é a p po rtée p ar Ju le s C é sa r et le s R o m ain s leu rs prem ie rs v a in q u e u rs".
Ibidem , s. 14— 15.
1,8 Ibid em , s. 15: „L e s P ro v in c e s m é rid io n a les de F ra n c e p lu s a tta c h é e s au D roit R o m a in qu e le s a u tres, l'o n t c o n se rv é c om m e leu r droit m u n ic ip al, si l'on e x c e p te q u e lq u es S ta tu ts lo c a u x en pe tit n om bre et le s O rd o n n an c es, E dits ou D éc la ra tio n s qui d éro g en t au D roit R o m a in en qu elqu e po in t."
3> Ib idem , s. 15: „D a n s la m a je u re p a rtie d e s P ro v in c es sep ten trio n a le s, le? C o u tu m e s ont p ré v a lu su r le D ro it R o m a in , qu i n 'y e st p lu s re g a rd é qu e com m e u ne ra iso n é c rite à la q u e lle on a rec o u rs p ou r d éc ide r les qu estio n s qui n'ont p a s é té p ré v u es p a r la Loi m u n ic ipa le."
40 Ib id e m s. 17— 23. Przyp. n a s. 70— 104 z a w ie ra ją : fra g m en t d ek retu su pe r sp e c u la ; R èglem en t k a rd y n a ła Sim on de B rie 7 1266 r, o re fo rm ie u n iw e rsy te c k i ej; A rrêt du Pa rlem en t de P a ris z 1547 r .; A rrêt du P arlem en t de P a ris z 1576 r.; W
y-siało być w ykładane we Francji również i przed założeniem przez
Pio-tra Placentinusa w roku 1166 szkoły praw a w Montpellier. Świadczyć
o tym może uchwała soboru z Tours z roku 1163, która zakazyw ała
stu-diowania prawa rzym skiego duchownym. Zakaz ten został potwierdzony
przez papieża Honoriusza III w dekrecie super specula*1. Autor
zau-waża jednak, że pomimo formalnego zakazu wykładania, prawo
rzym-skie musiało być znane wykładowcom W ydziału Prawa Kanonicznego
w Paryżu. Świadczyć o tym może decyzja parlam entu paryskiego, która
poddawała cenzurze wykładowców prawa wydawane książki z zakresu
praw a cyw ilnego42. Zakaz nauczania prawa rzymskiego w Paryżu został
zniesiony w roku 1576 przez zezwolenie Jakubow i C ujas na prow
adze-nie wykładu tego prawa. Został jednak ponowadze-nie wprowadzony w roku
1578 edyktem z Blois43.
Zasadnicza reforma studiów prawniczych została przeprowadzona
za Ludwika XIV w latach 1679 i 1700. W ykład prawa rzym skiego został
w 1678 r. przywrócony w uniwersytecie paryskim. N ie został jednak
w pełni zrealizow any postulat stworzenia w Paryżu kilku katedr prawa
francuskiego44. W rezultacie jednak w roku 1680 został mianowany
tylko jeden profesor w ykładający prawo francuskie. W aktualnym,
w czasach autora, składzie W ydziału Prawa w Paryżu znajdowało siQ
6 profesorów prawa cywilnego i kanonicznego oraz jeden profesor
pra-wa francuskiego45.
Przedstawienie historii nauczania prawa rzym skiego we Francji
autor kończy uw agą, że w ykładane jest we Francji od 500 lat prawo,
c ią g z Ed yk tu z B lo is z 1579 r.; E dyk t L u d w ika X IV z 1679 r. re g u lu ją c y stu d ia praw n ic ze o ra z D e k la r a c ję L u d w ik a X IV z 1700 r. d o ty c z ą c ą stu d ió w pra w n ic zyc h .
41 Ibidem , s. 18: „L a d é fe n se qu e le C o n c ile do T o u rs a v a it fait a u x R e lig ieu x d é tu d i e r en D roit C iv il n 'ay a n l été su iv ie ou a y a n t é té élu d ée, le P a p e H o n o riu s III, la ren o u v o lla pa r la fam eu se D ec reta le su p er sp e c u la ."
4* Ibidem , s. 18— 19. 43 Ib idem , s. 19.
44 P o stu lat ten w y su n ię ty byt przez k ró la w sło w a c h : „... afin de ne rien o m et-tre de c e qui peu t se rv ir à la p a rfa ite in stru c tio n de c e u x qu i en tron t d an s le s c h a rg e s de Ju d ic a tu re , n ou s v o u lo n s que le D ro it F ra n ç a is con ten u d a n s le s Or- do ria n ce s et d a n s le s C o u tu m es, so it pu b liqu em en t en seig n é, et
à
cet e ilet n ou s no m m eron s d es P ro fe sser* qui ex p liq u e ro n t le s prin cip es de la Ju risp ru d e n c e F ran -ç a is e et qu i en fero nt d es le-ç o n s p u b li q u es" (ibide m , s. 22).45 Ibid em , s. 23: „L a F a c u lté de D roit est don c a u jo u rd 'h u i c o m p o sée de six P ro fesse u rs en D roit C i v il et C a n o n iq u e, un P ro fe sse u r on D roit F ran ç a is et dou ze D o cteu rs a g g r é g é s, in dependm m en t d e s D o c teu rs h o n o ra ires c h o isis o rdin airem en t pa rm i le s M in istre s, le s M a g is tr a ts et le s plu s c é léb ré s A v o c a ts ; m a is qu i n ’ont d 'a u tre s fo n c tio n s que c e lle d 'a ss is te r a u x A sse m b lée s de la F a c u lté où ils vien n en t m êm e très — rarem en t".
które było prawem obcym na połowie terytorium państwa, jak również
i w jego stolicy — Paryżu. Nie myślano natomiast o potrzebie
zapozna-nia się z prawem własnym 415.
List trzeci (s. 24—40) zaw iera krytykę aktualnego sposobu
naucza-nia praw a i organizacji studiów prawniczych. Autor uważa, że aby
jed-nak mogło dojść do reformy studiów, zależy to w wielkiej mierze od
samych wykładowców: muszą być oni bowiem przeświadczeni o
potrzebie dokonania zmian. Potrzebę zmian odczuw ają również studenci i a b
-solwenci, którzy po ukończeniu studiów widzą, że wiadomości, które
wynieśli po trzech latach studiów, niewiele im się przydają.
Główną wadą aktualnie obowiązujących studiów prawniczych jest —
zdaniem autora — w ykładanie prawa rzymskiego w kształcie takim,
jaki miało ono w imperium rzymskim. Nauczanie prawa rzymskiego
bez przedstawienia zmian wprowadzanych w prawie francuskim daje
absolwentowi niewłaściwy obraz praw a47. W iele instytucji prawa
rzym-skiego, które poznają studenci, jest całkiem nieprzydatnych dla
pozna-nia prawa współczesnego48, a ich studiowanie nie przynosi studentowi
żadnych korzyści.
Autor wysuwa postulat, aby oświeceni prawnicy („Jurisconsultes
éclairés") dokonali reformy prawa rzym skiego („Corps de Droit") tak,
aby w tym przedstawieniu pozostały z prawa rzym skiego te jedyne
kwestie, które są rzeczywiście niezbędne do rozumienia prawa49. Takie
« Ibid em ,
s. 21—22.
47 Ibid em , s. 27: „N e fa u d ra it — il p a s au m o in s jo in d re
à
l'in te rp réta tio n do la Loi R o m ain e, l'ex p lic a tio n d es L o ix F ra n ç a is e s, d e s C o u tu m es qui y dé ro g en t d a n s telle ou telle P ro v in c e, ou qu i le s on t m o difié? S i c e tte m éth o d e n 'e st po int ad o p tée , un jeu n e h om m e so rta n t d es é c o le s, plein de co n fia n c e d a n s le peu de sc ie n c e qu 'il y a u ra ac q u it, ira p la id er a v e c a ssu ra n c e u ne c a u se d a n s la q u e lle il s'a u to rise ra du C o d e ou du D ig e ste ; u n A d v e rsa i re p lu s in stru it, lu i o p p o se ra un 'Sta tu t lo c a l qui a bo lit la Loi R o m a in e ; le jeu n e C ic ero n pe rd ra sa c a u se en ro u g issa n t..."48 A u to r w y m ie n ia tu p rzy k ład o w o rz y m sk ą o p ie k ą, p rzy sp o so b ien ie, testa m e n -ty — ibidem , s. 27— 28.
4,1 Ib idem , s. 28— 29; „11 se ra it v érita b le m en t à d ésirer po u r le bien pub lic, qu'un c erta in no m bre de Ju risc o n su lte s é c la iré s, a p p ro u v é s et p ro té g és p a r le G o u v e rn e-m en t, e n trep rissen t le tra v a il éno re-m e, e-m a is si n é c e ssa ire , de la rélo re-m e du co rp s d e D roit; q u 'ils en su p p rim a sse n t tou t c e q " i n 'e st point Loi, to u t c e qu i n 'est qu e co m m en ta ire, en un m ot tou t c e qui n o u s est étra n g er; un tel o u v ra g e serait d ign e du So u v e ra in qu i n o u s g o u v e rn e ; a lo rs il ne re ste ra it qu e c e qu 'il est v é -rita blem e nt e sse n tie l de sa v o i r; on se liv e ra it plu s fac ilem en t, et a v e c bien plu s d 'a v a n ta g e à l'é tu d e du Droit Romnin, te d a n s no s é c o le s le s P ro fe sse u rs se b o rn e -ra ien t à ren se ig n e m en t de c ette po rtio n v érita ble m e n t lé g a le , c o n féré a v ec no s di-v e rse s C ou tu m e s et le s L oix du R o y a u m e".
przedsięw zięcie mogłoby doprowadzić — jak pisze — do stworzenia
jednego kodeksu prawa powszechnego5®.
Podobną krytykę wysuwa autor w stosunku do nauczania prawa k a
-nonicznego: jego przydatność dla prawnika-praktyka jest niewielka.
Studia prawa kanonicznego mogą mieć dla studentów jedynie znaczenie
ciekaw ostki historycznej. Celem natomiast studiów prawniczych
powin-no być nauczenie zawodu51.
Ogólnym wnioskiem co do zmian programowych jest konieczność
zredukowania wykładów prawa rzymskiego i powiązania go z
rozwo-jem prawa we Francji52 oraz ograniczenie nauczania prawa
kanonicz-nego do zagadnień wiążących się jedynie ze spraw ami doczesnym i53.
Drugą wadą studiów prawniczych jest dla autora listów zbyt mały
zakres wykładu prawa francuskiego i praktyki praw nej. Podkreśla rolę
praktyki dla poznania prawa, pisząc że znajom ość praw a musi wiązać
się ze znajom ością procedur sądowych54.
Brak obowiązku uczestniczenia studentów w zajęciach jest trzecią
wadą studiów prawniczych. Autor usprawiedliw ia to jednak tym, że
aktualny sposób prowadzenia wykładów i ich zakres daje im niewiele
korzyści.
Krytykuje również sposób przeprowadzania egzaminów i obrony
tezy. Egzaminy polegają na sprawdzaniu pamięci studenta, a nie jego
zdolności i zrozumienia m ateriału55. Również sposób, w jaki pisane są
tezy stanowi prawdziwą farsę5“.
50 Ib idem , s. 29: „U n e si b elle o p é ra tio n c o n du ira it p eu t — être
à
la form atio n d 'u n e Loi u n iv e rselle , d'u ne C o d e u n iqu e, p ro je t q u ’on re g a rd e co m m e im p ratiq u a b le en F ra n c e..."51 Ib idem , s. 31: „L 'é tu d e de c e s m a tiè re s no peu t a p p a rte n ir a u x Ju ri sc o n su l-tes qu e co m m e o b jet de c u rio sité h isto riq u e; o r le but d e s é c o le s de D roit diot être u niqu em en t d 'in stru ire".
5t Ib idem , s. 31: „D e tou t c e qu e je v ie n s d 'a v o ir l ’h on neu r de. v o u s e xp o ser, M o n sieu r, il en résu lte don c qu 'il fau t ab so lu m en t réd u ire le D roit Rom ain, et que p o u r en ren d re l'en se ig n em e n t u tile d a n s le s é c o les, il fau t ra p p ro c h er son in te r-p reta tio n d e l'ex r-p o sitio n d e s L o ix , d e s C o u tu m es d e F ra n c e, en an n on ça nt qu e da n s tel ou tel p a y s, telle ou te lle Lo i R om a in est c h a n g é e ou m o d ifié p a r la Co u tu m e, a in si du re s te ” .
53 Ibid em , s. 31: „...il fa u d ra it le re stra in d re a u x m a tières purem en t tem p o rel-le s ..."
54 Ib idem , s. 33: „L 'é tu d e d e s fo rm es ju d i c ia ire s est bien plu s n éc e ssa i re qu 'o n ne le p en se: on ne sa u ra it être b o » Ju risc o n su lte , qu 'on ne so it en m êm e tem ps bon P raticie n ".
55 Ibidem , s. 35: „...on y ju g e plu tô t d e la m ém o ire de l'é tu d ia n t, qu e de sa c a p a c ité ; on e x ig e la p lu s g ra n d e ex a c titu d e d a n s le s d éfin itio n s su r le sq u e lle s on l'in terro g e, et on ne s'o c c u p e p a s du point c a p ita l de sa v o ir, si réellem en t il co m -pren d ce qu'il dit..."
Szczególnie niski poziom m ają studia prowadzone na wydziałach
prawa na prowincji. W większości tych wydziałów można uzyskać
dyp-lom w sposób niekiedy bardzo uproszczony. Interes publiczny wymaga,
aby większość tych wydziałów została zniesiona57.
List czw arty (s. 41—52) konkretyzuje propozycje reformy studiów.
Powinna ona zdaniem autora:
1) dokonać likw idacji prowincjonalnych wydziałów prawa, które
przestały być użyteczne w nauczaniu: ich profesorow ie przez sw ą sk
an-daliczną pobłażliwość umożliwiają wprowadzenie do adwokatury i do
życia społecznego tłumu ludzi nie m ających żadnej wiedzy (s. 41—42);
2) wprowadzić obowiązek uczestnictwa studentów w wykładach (s.
42); realizacja tego wymogu musi się jednak wiązać z bardziej
szczęśli-wym i racjonalnym ułożeniem przedmiotów wykładowych.
W szkołach prawa miesza się zazw yczaj przedmioty, które m ają
istotne znaczenie, i te, które stanowią czyste ciekawostki. Tradycyjny
wykład praw a rzym skiego oparty na kodyfikacji justyniańskiej
stano-wi — według słów autora — pokraczny przykład takiego pom ieszania58
W ykład prawa rzym skiego byłby użyteczny, gdyby przedstawić je —
zgodnie z postulatem Jea na Domata — we właściwym porządku, który
by oddzielał poszczególne działy i zagadnienia59.
57 D la ilu s tr a c ji po zio m u w y d zia łó w p ro w in c jo n a ln y c h a u to r p o d a je a n eg d o tę, k tó rą o p o w ia d a się w R eim s o stu d ia c h n a ta m te jszy m W y d zia le P ra w a: stu d en t, k tó ry po k ilk u dn iac h o d p rzy b y c i a do m ia sta otrzy m ał dy plom stu d ió w praw n i-czyc h, zw ró c ił się do p ro fe so ra z p ro śb ą , a b y po d o b n y d yplo m za ła tw ił też i dla je g o ko n ia. P ro fe so r o d p o w ied zia ł m u n a to , że je st to sp ra w a n iem o żliw a, g d y ż w je g o U n iw ersy te c ie n a stu d ia przy jm o w a n e s ą n ie ko n ie , le c z je d y n ie o sły (ibidem , s. 39— 40).
58 Ibid em , s. 42: „O n c o n fo n d en se m ble, d a n s le s é c o les, le s o b je ts don t l'étu d e e st v é ritab le m en t e sse n tie lle , et c e u x qu i n e font qu e de pu re c u rio sité . L a c om -p ilatio n T ribo n n ien n o a -p -p e llée v u lg a irem e n t le c o r-p s de D roit, est u n m o n stre de difformité,- la Loi, le co m m en ta ire, le sen tim en t du Ju risc o n su lte , to u s est c on fo n d u , la Lo i re co n n u e se tro u v e à cô té de c e lle qu i n e l'est p a s; c e lle qu i e st u sitée , à c ô té de c e lle qu i ne l'e st p lu s; et on le s e n se ig n e é g a lem en t sa n s d istin c tio n et sa n s m éth o d e" .
58 Ibid em , s. 43: „L 'o b je t de so n o u v r a g e im m ortelle (scil. D o m ata ), a é té de m ettre le s L o ix R o m ain e s d a n s l'o rd re qu i le u r a p p a rtie n t; de d istin g u e r le s m a tière s du D ro it: de le s a sse m b le r se lo n le ra n g q u 'e lles ont d a n s le c o rp s q u e lle s c om -p o se n t; de d iv i se r c h a q u e m a tiè re su iv a n t se s -p a rtie s et de -p la c e r d an s ch a c u n e le d é ta il de s e s d éfin itio n s, d e s e s prin c ipe s, de se s rè g les ..." A u to r rep re ze n tu je tu p o g lą d y fra n c u sk i eg o nu rtu p ra w a n a tu ry , d la k tó re g o praw o rz y m sk ie m ia ło b y ć tw orzy w em do zb u d o w a n ia n o w o c ze sn e g o system u p ra w n e g o (por. K. S ó j k a - - Z i e l i ń s k a , R ola p ra w a rzy m sk ie g o w p ra c a c h k o d y li k a c y jn y c h w iek u O św iec e-n ia , CPH , 1975, t. 27, z. 1, s. 112).
Autor proponuje ustanowienie na wydziałach prawa sześciu katedr
obsadzonych przez sześciu profesorów, którzy by prowadzili wykłady
z następujących przedmiotów:
— prawa rzymskiego, przedstawianego na podstawie system u
stwo-rzonego według postulatów w ysuwanych przez J. Domata;
— prawa kanonicznego, w ykładanego na podstaw ie pracy abbé
Claude Fleury Droit ecclésiastiquee0;
— prawa francuskiego, w ykładanego na podstawie pracy Argou ln-
stitutionel;
— prawa zwyczajow ego, wykładanego na podstaw ie dzieł Le Maître
w układzie dokonanym przez Langlois;
— ordonansów cywilnych;
— ordonansów karnych02.
Innym postulatem jest dokonanie zmiany sposobu przeprowadzania
egzaminów63 oraz prowadzenia zajęć. Zajęcia powinny polegać nie na
jednostronnym przedstawianiu wykładu przez profesora, lecz na
pro-wadzeniu dyskusji i aktywnym udziale studentów. N ależy tu czerpać
wzory z nauczania w szkołach teologii, gdzie kształci się umysł
stu-dentów w wynajdyw aniu odpowiedzi na rodzące się wątpliw ości64.
List kończy apel do ośw ieconego władcy, który powinien rozumieć
potrzebę przeprowadzenia reformy prawa i administracji, w której
wiel-ką rolę powinno spełniać należyte kształcenie prawników. Autor używa
tu typowego języka wieku Oświecenia, pisząc o wychodzeniu prawdy
z chaosu oraz o opiekuńczej roli w ładcy65.
60 P ra c a ta n a p isa n a przez ż y ją c e g o w la tac h 1640— 1723 sp o w ie d n ik a k ró la L u d w ik a X V zo sta ła u zu p ełn io n a i w y d a n a po n o w n ie przez A n to in e G a sp a rd B ou -c h e r d 'A rg is: In stitu tio n du droit e -c -c lé sia stiq u e p a r M. i'A b b é F le u ry il—] N o u v e lle éd itio n , re v u e et a u g m en té e de n o tes c o n si d é ra b le s, d 'u n e ta b le d e s lo ix e c c lé s i a s -tiq u es et d'u n c a la lo q u e d e s p rin c ip a u x liv re s qu i tra iten t du droit e c c lé sia s-tiq u e , p a r M. B o u c h er d 'A rg is, a v o c a t au Pa rlem en t, vol. 1— 2, P a ris 1767.
61 P ra ca ta n a p isa n a przez a u to ra w sp ó łc ze sn e g o I'A bb é F lo u ry i st o su ją c a p o -d o bn ą m eto -d ę p rze sta w ia n ia h yła ró w n ież w y -d a w an a i u z u p e łn ia n a przez A n to in e G a sp a rd B o u ch er d 'A rg is: In stitu tio n du droit fra n ç a is p a r M. A rg o u (...] D ixièm e édition , rev u e, c o rrig ée , et a u g m e n tée a u x n o u v elle s O rdo n a n c es p a r M. A. G. B o u -ch e r d 'A rg is, a v o c a t au Pa rlem en t, v ol. 1— 2, P a ris 1771.
61 A. J. B o u c h e r d 'A r g i s, L ettres..., s. 43— 44, 46.
61 A u to r p o stu lu je, a b y b yły o n e p rzep ro w ad za n e prze d k o m isją zło żo n ą z sie d -miu ad w o k a tó w — ibid em , s. 46.
64 Ib idem , s. 46— 48.
65 Ibidem , s. 50— 51: „N o u s v iv o n s, M o n sieu r, d a n s un siè c le où to u tes les v é rité s so rten t du c a h o s; le p a trio tism e du So u v e ra in a ro v e illé ce lu i d e s p eu p les [...] N 'e n do u to n s po int, M o n sieu r, n ou s v e rro n s un jo u r s'o p é re r c e s ch a n g em e n ts si n é c e ss a ire s et l'o eil v i g ila n t d'un Prin ce qu i em b ra sse ég a lem en t to u te s le s p a r-ties de l'a d m in istra tio n , lu i d é c o u v rira d es ab u s a u x q u e ls le s an c ie n s R èg le m e n ts n'ont rem éd ié qu 'im p a rfa ite m en t..."
Historia wprowadzenia prawa rzym skiego i jego nauczania
przed-stawiona jest na podstaw ie w spółczesnych mu opracowań. Postulaty
autora co do wprowadzenia nowego sposobu wykładu praw a rzym
skie-go i nasycenie studiów w iększą liczbą wykładów prawa francuskieskie-go
są przejawem typowej dla francuskich oświeconych wieku XVIII
ten-dencji do reformy praw a i nauczania uniw ersyteckiego. Uwagi autora,
pisane głów nie z pozycji praw nika praktyka, dowodzą jego dużej
wie-dzy i troski o właściw e kształcenie młodych prawników.
Listy... A. J. Boucher d'Argis stanowią przejaw modnej we Francji
drugiej połowy wieku XVIII dyskusji na temat roli prawa rzymskiego.
W roku 1764 w ,,Le Journal des Sçava nts"86 ukazała się zapowiedź
wydania Corpus Iuris Civilis wraz z tłumaczeniem, które zamierzał
dokonać H. Hulot87. Ostrą krytykę tego zamierzenia zam ieścił
anoni-mowy autor w wydanej w roku 1765 książeczce68, podkreślając
nie-bezpieczeństwa, które niesie tego rodzaju propozycja wobec szacunku,
który winno się zachować dla tekstu ustaw y69.
W roku 1785 Joseph Garat70 w „M ercure de France" wysuwał a
r-gumenty przeciwko prawu rzymskiemu. Uważał on, że tworzone przez
cesarzy rzymskich prawo nie reprezentowało poglądów uczonych praw
-ników, lecz fantazje i kaprysy tyranów cesarzy, których prawnicy
byli podległymi sługam i71 W odpowiedzi na te uwagi zabrał głos w tym
sam ym roku 1785 J. F. Berthelot72. W obszernej pracy73 staw ał w
ob-66 „ Jo u r n a l de S ç a v a n ts" , Ju ille t 1764, s. 4ob-66— 472.
67 H. H u lo t był ad w o k a tem w P a rla m en cie p a ry sk im i pro feso rem W yd z ia łu P raw a . Z m a rł ok . 1782 r. Z a p o c zą tk o w a n a przez n ie g o in ic ja ty w a zo st a ła zre a lizo w an a d o p iero w p o c zątk u X IX w. T łu m ac zen ie 15 k s ią g D ig estó w , In sty tu cji, K o -d e k su i N o w el ju sty n ia ń sk ic h u k a za ło się w la ta c h 1803— 1811 w M etzu . O o so b ie H. H ulo t zo b. Q u é r a r d , op. c it., vo l. 4, s. 160.
“ L ettres d'u n a v o c a t au P arlem en t d e ** * à M e ssie u rs le s a u te u rs du Jo u r -nal d e s S ç a v a n ts su r le p ro jet d e tra d u c tio n du C o rp s en tie r du droit c iv il, P a ris 1765. W e d łu g B a r b i e r , op. cit., v o l. 2, szp . 1235 a u to rem t e j k sią że c z k i m ó gł być „M . A lbe rt, d e pu is lieten a n t d e p o lic e et m a ître d e s re q u ê ts".
B9 Ibidem , s. 1: „L 'a u te u r [...] pein t, a v ec to u te la fo rce q u ’in sp ire le re sp ec t qu 'o n do it au te x te de L oix, le s d a n g ers d ’u n e p a reille e n trep rise ".
и j , G a r a t , ur. w 1749 r., zm arł w 1833 г., ad w o k a t, d ep u to w a n y do Sta n ó w G e n era ln y c h , m in iste r i sen a to r. P o w o ły w a n y a rty k u ł u k a za ł się w „M e rc u re de F ra n c e ", 19 II 1785, s. 103— 123.
71 G a r a t , o p. cit., s. 106: „O n fa it au c o n tra ire, et le s n om s m êm e d e c es E m p ereu rs, q u 'ils n e c o n su lta i en t so u v e n t qu e le u rs fa n ta i sie s b iz arres et le u rs c a p ric e s tyra n n iqu e s. On fait qu e très so u v e n t c e s ju risc o n su lte s n éta ie n t qu e d es e s c la v e s au to u r d'u n d e sp o te..."
71 J. F. B e rth elo t ur. w 1749 r., zm a rł w ro k u 1814, a d w o k a t o raz p ro feso r p ra -w a U n i-w ersytetu -w P a ryżu , po r. Q u é r a r d , op. cit., v ol. 1, (1827), s. 302.
Ro-ronię prawa rzym skiego przeciwko nie znającym prawa literatom.
W ysuwał też, że opinia publiczna powinna wiedzieć, czy „praw o
rzym-skie jest zbiorem absurdów, czy też przejaw em rozumu''74.
Na tle francuskiej dyskusji o prawie rzymskim można spojrzeć
również na oceny, które w odniesieniu do prawa rzym skiego w
ystępo-wały w Polsce w końcu XVIII i początku X IX w.
Prace Hugona K ołłątaja nad reformą nauczania uniw ersyteckiego
zmierzały do wyeliminowania praw a rzymskiego jako samodzielnego
przedmiotu wykładow ego i umieszczenia go w ramach kursu historii
praw a. Hugon Kołłątaj — zgodnie z ideami oświeceniowymi,
przeciw-staw iającym i się dawnym skostniałym strukturom uniw ersyteckim —
widział w uniw ersytetach szkoły przygotow ujące do wykonywania
zawodu75.
Piszący w tym sam ym czasie A. J. Boucher d'Argis również widział
główny cel uniwersytetów w przygotowaniu do wykonywania zawodu.
Nie postulował on jednak zlikwidowania praw a rzymskiego, a tylko
zmniejszenie wymiaru jego wykładu i nasycenie programu studiów
aktualnie obow iązującym prawem francuskim. Musiał on zapewne
pa-miętać opinię swego ojca, którą wyraził on o roli praw a rzym skiego
w wykształceniu prawnika, zawartą w Encyklopedii w haśle Droit
romain. Antoine G. Boucher d'Argis pisał, że „praw nik który by się
ograniczał jedynie do studiowania ustaw sw ego kraju, bez znajom
oś-ci prawa rzym skiego, będzie jedynie człowiekiem prześlizgującym się
po powierzchni: nie będzie on zasługiwał na miano biegłego w
pra-wie, lecz może być jedynie miernym praktykiem "76. André J.
Bou-m a in , d a n s le M erc u re de F ra n c e , du 19 F é v rier 1785, p a r M. B erlh elo t, A v o c a t, D o c teu r a g g r é g é de la ia c u ltè d e s D ro its de P a ris, C en seu r ro y a l, P a ris 1785.
74 Ib id em , s. I— III: „C e n 'e st po in t u n e q u e stio n in d ifféren te po u r le Pu blic, de sa v o ir s i le droit ro m ain e st u n rec u e il d 'a b su rd ités, ou l'e x p r e ssi o n de la ra iso n [...] Il n 'im po rte q u 'e lle n e so it p a s c alo m n ié p a r le s h o m m es de l'a rt, en qu i I,on su p p o se d es c o n n a i ssa n c e s de ju risp ru d e n c e..."
75 Por. B. L e ś n o d o r s k i , [w:] S tu d ia z d ziejó w W y dzia łu P ra w a U n iw ersy te -tu W a rsza w sk ieg o , W a rsz a w a 1963, s. 7. C o do re fo rm u n iw ersytetó w eu ro p e jsk ic h w o k re sie O św iec e n ia por. F. W i e a c k e r , P ri v a tre c h tsg e sc h ic h le der N eu zeit, G ö ttin g en 1967, s. 313 i п.,- H. C o i n g , D ie ju ri sti sc h e F a k u ltä ten d er A u lk lä r u n g s zeit. G esch ich te e in er Stu d ie n relo rm , „Ja h rb u c h d er A k a d em ie d er W isse n sc h a ft in G ö ttin g en " 1970, s. 34 i n. O p ró b ac h refo rm W y d zia łu P ra w a U n iw e rsy tetu P a ry s-k ie g o w s-k oń c u X V III w. zo b. G. P é r i e s , La F a c u lté de Droit d a n s l'a n c ien n e U n iv ersité de P a ris (1160— 1793J, P a ris 1890, s. 305 i n., 309 i n., 337 i п., M. A. L e m a s n e - D e s j o b e r t , La F a c u lté de dro it de P a ris a u x X V Il-e et X V U I-e si è c le s, P a ris 1966, s. 132 i n.
76 E n cy c lo p éd ie..., vol. 5, P a ris 1755, s. 141: „...n e sera it ja m a i s qu 'u n hom m e su p e rfic iel; d iso n s plu tôt qu 'il ne m éritera it poin t le nom d e ju risc o n su lte , et qu'il n e se ra it au p lu s qu 'u n m é d io c re p ra tic ie n ".
cher d'Argis nie ma wprawdzie dla praw a rzym skiego takiej estymy
jak jego ojciec, nie posuwa się jednak do postulatu jego
zlikwidowa-nia, jak czynił to Hugo Kołłątaj. Nic to dziwnego gdyż, jako
wszech-stronnie wykształcony prawnik praktyk i humanista mógł mieć w
łaściwy dystans do przydatności prawa rzym skiego dla kształcenia praw
-nika. Tymczasem H. Kołłątaja znajomość prawa i prawa rzym skiego
była bardzo powierzchowna, nic więc dziwnego, że jego argumenty
miały głównie charakter dem agogiczny77.
Francuska dyskusja o prawie rzymskim musiała również oddziałać,
wprawdzie z pewnym opóźnieniem, na słynną dyskusję w Polsce
po-czątku wieku XIX, zapoczątkowaną pracam i Tadeusza Czackiego78.
Specyfika tej dyskusji była zupełnie odmienna. W iele argumentów
bę-dzie jednak zbliżonych do wysuwanych we Francji w XVIII w. Trudno
jednak ustalić, czy jej autorom znana była praca A. J. Boucher
d'Ar-gis79.
Praca A. J. Boucher d'Argis o prawie rzymskim zasługuje na
przypomnienie. Stanowi ona ilustrację i dziś aktualnego twierdzenia,
że przy wszelkich reformach studiów prawniczych kwestia prawa
rzym skiego i stosunku do niego ma zaw sze znaczenie kluczowe.
Re-formatorzy studiów prawniczych — zależnie od tego, jaką koncepcję
studiów pragną wprowadzić — będą musieli zaw sze ustosunkow ać się
do przydatności
prawa rzym skiego dla wykształcenia prawniczego.
Będą musieli też zająć się sposobem jego w ykładania80.
C o lle g iu m Ju rid ic u m UW W ito ld W o ło d k iew icz
A N D R É JE A N B O U CH ER D 'A R G IS
L'A U T EU R DES LET T RE S D 'U N M A G IST R A T DE P A R IS
A
U N M A G IST R A T DE P R O V IN CE SU R LE D RO IT R O M A IN ET LE M A N IÈR ED O N T O N L 'E N SE IG N E EN F R A N CE
D a n s so n a rtic le, l'a u teu r pré se n te la silh o u e tte d 'A n d ré Je a n B o u ch e r d 'A rg is, ju riste fra n ç a is du X V IIIe siè c le et le s op in io n s do c elu i-ci su r l'e n seig n e m e n t du dro it ro m a in en F ra n c e.
77 Po r. J a k u b o w s k i , H u g o K o łłą ta j..., s. 77.
78 Po r. J. S o n d e l , Ze stu d ió w n a d praw em rzy m sk im w P o lsc e p i a sto w sk i e j, Z N U J 1978, P rac e p ra w n ic ze, z. 82, s. 14 i n .; W . W o ł o d k i e w i c z , R zym sk ie k o rzen ie w sp ó łc ze sn e g o p ra w a c y w iln eg o , W a rsza w a 1978, s. 20 n.
78 W k a ta lo g u c en tra ln ym B ib liotek i N a ro d o w e j w W a rsza w ie p ra c a ta n ie fi-g u ru je. N ie św ia d c z y to je d n a k o tym , że je j efi-g ze m pla rze n ie m o fi-g ły zn a jd o w a ć się w rę k a c h a u to ró w p o lsk ich z a b ie ra ją c y c h g ło s w d y sk u sji.
80 Po r. J. S o n d e l , O w sp ó łc ze sn y c h w arto śc ia c h p raw a rzy m sk ieg o , PH 1976, z. 8, s. 85 n.
C o s o p in io n s so tro u v en t d a n s l'o eu v re de B o u ch er d 'A rg is in titu lée : L ettres d'u n m a g istrat d e p ro v in c e su r le dro it ro m ain et la m an ière dont on l'e n se ig n e en F ra n c e . D an s le s le ttre s on a sig n a lé la n é c ess ité do réfo rm e r à fon d le s étu d e s ju rid iq u e s en F ra n c e. L 'a u te u r d e s Lettre s... a ausisi p résen té l'h isto ire d e l'in tro -d u c tio n -du -dro it ro m a in en F ra n c e et le m ain tie n -de se s é tu -d e s -d a n s c e p a y s. 11 a a ttiré l'atten tio n su r le fa it qu 'en F ra n c e, d a n s le s p ro v in c es du Su d, le droit ro m ain éta it o b lig a to ire , ta n d is qu e d a n s la p lu pa rt d es p ro v in c es du N o rd , il éta it tra ité a u x ilia ire m e n t co m m e „ra is o n é c rite ".
L 'h isto ire d e l'en seig n em e n t du dro it ro m ain o c c u pe b e au c o u p do p la ce d an s la plu s g ra n d e p a rtie d e le ttre s; l'a u te u r fait la c ritiq u e de la fa ç o n d 'en se ig n er le droit au X V IIIe sièc le. B o u c h er d 'A rg is p o stu le que le s ju ri ste s é c la iré s réfo rm en t l'en se ign em e n t du droit ro m ain on la issa n t d a n s l'en se ign em e n t du iu s Rom an um les q u estio n s in d isp en sa b le s po u r la c o m p réh en sio n du dro it. C e p o stu la t v ise à la n é c e ss ité de réd u ire le c o u rs du droit ro m a in et de le lie r au d év elo p p em en t du dro it en F ra n ce .
D a n s la p a rtie fin a le de l'a rti c le , l'a u te u r présen te le s o p in io n s d 'a u tre s ju ri ste s fra n ç a is du siè c le d es lu m ières su r le dro it ro m a in et le s fa ç o n s d e l'en se ig n e r et le s c o m p a re a v e c le s é v a lu a tio n s, qui, po u r c e qu i re g a rd e le d ro it ro m ain , su b -sista ie n t en P o lo gn e au XVIII® sièc le . Il c o n sta te a u ssi qu e la d is c u s si o n fra n ç a ise su r le droit ro m ain a dû, qu o iqu e a v ec u n c e rta in re ta rde m e n t, in flu e n ce r c elle en P o lo g n e, au déb ut du X I X * siè c le.
