Janusz Michalski
Głowa św. Jana Chrzciciela na misie
-średniowieczna rzeźba
relikwiarzowa w Muzeum w
Gorzowie Wielkopolskim
Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 4, 41-47
1997
N a d w a r c i a ń s k i Ro c z n ik
Hi s t o r y c z n o- Ar c h i w a l n y
N R 4 - R O K 1997
Janusz M ich alsk i
G orzów W lkp.
Głowa św. Jana Chrzciciela na misie -
średniowieczna rzeźba relikwiarzowa
z Muzeum w Gorzowie Wielkopolskim.
N a piętrze gorzow skiego M uzeum przy ul. W arszaw skiej, daw nej willi radcy hand lo w eg o i fab ry k an ta G u sta w a S chródera, znajduje się obiekt zasługujący na szczególną uw agę, m ogący m ieć doniosłe znacze nie dla lepszego poznania dziejów m iasta. Jest nim średniow ieczna rzeź ba przedstaw iająca głow ę św. Jana C h rzciciela na m isie, będąca daw niej relikwiarzem, przechow ującym je g o cząstkę.
Sięgnijm y je d n ak do historii, d o literackiego źródła o św. Janie Chrzcicielu. U rodził się przypuszczalnie w A in K arem (niedaleko Jerozo limy), w rodzinie kapłana Z achariasza i Elżbiety. Był osobą w yjątkow ą, napełnioną D uchem Ś w iętym , nazyw aną now ym Eliaszem . Z w iastow ał i głosił dobrą now inę o przyjściu Z b aw iciela (zob. np. M t 3, 11).' To jem u przypadła zaszczytna ro la udzielenia chrztu sam em u C hrystusow i. Za gło szenie praw dy i obronę m oralności poniósł z rąk tyrana m ęczeńską śm ierć (zob. np. M t 14, 3-12).2 M iało to m iejsce za rządów tetrarchy G alilei, Heroda II A ntypasa, ok. 32 roku. Ten kaznodzieja pokutny, chrzciciel Chrystusa, m ęczennik, był od IV w ieku patronem w ielu kościołów ,
1 Pozostałe ew angelie rów nież przedstaw iają w ydarzenia zw iązane z jeg o osobą: Pism o
Święte Starego i N ow ego Testam entu, B iblia T ysiąclecia, Poznań - W arszaw a 1982.
42 Janusz M ichalski np. rzym skiej bazyliki s'w. Jana C h rzciciela i s'w. Jana E w angelisty na Lateranie w zniesionej z fundacji papieża M elchiadesa za czasów K on stantyna.
O pow szechności kultu św iętojańskiego w Polsce św iadczyć m oże w ybudow anie pod je g o w ezw aniem 338 św iątyń, np. kościołów w G n ieź nie (od XII w.), Toruniu (druga połow a XIII w.) i katedry we W rocław iu (druga połow a XII w .) / Warto przypom nieć, iż na Dolnym Śląsku, a zw łasz cza we W rocław iu i N ysie kult ten zyskał szczególną popularność. Co w ięcej, rozpow szechniony był przede w szystkim we Francji i N iem czech, a św ięty stał się patronem m. in. A w inionu, Bonn i K olonii.4 Św ięto jego urodzin, przypadające na 24 czerw ca, zaczęto obchodzić ju ż w V w ieku, a w iele m iast usilnie zabiegało o posiadanie je g o relikwii. W bazylice w D am aszku, w zniesionej przez cesarza Teodozego I W ielkiego (obecnie m eczet O m ajjadów ) znajduje się grobow iec, ja k podaje tradycja, z reli kw ią głow y św. Jana. Ku czci tego św iętego kilka polskich m iast um ieści ło w herbie głow ę św. Jana C hrzciciela na złotej m isie (obecnie takim m iejskim herbem religijnym legitym uje się 10 m iejscow ości, w tym o stat nio przyw rócony daw ny herb W rocław ia). N iektóre m iasta i kościoły pa rafialne (w Ł agow ie, Słońsku i Strzegom iu) ja k rów nież szpitale m. in. w Poznaniu i we W rocław iu, były zw iązane z zakonem joannitów , którego patronem był św. Jan C hrzciciel, np. godło na pieczęci m iejskiej i herb m iasta S karszew y (woj. gdańskie).5 W prow adzone przez joan n itó w na terenie Ś ląska i N ow ej M archii kult i tem atyka św iętojańska, m ogły mieć wpływ na pow stanie gorzow skiej rzeźby głow y św. Jana na m isie (analo gia ikonograficzna do rzeźby z Ł agow a - obecnie w M uzeum N arodow ym w Poznaniu).
’ Ks. W. Zaleski SDB, Święci na każdy dzień , W arszawa 1989, s. 344-345; R. M azurkie wicz. D eesis, K raków 1994, s. 125-127.
4 U. Janicka-K rzyw da, A trybut - patron - symbol, czyli co o świętych i błogosławionych
p o w in ien w ie d zie ć p rzew o d n ik , K raków 1987, s. 113-119.
5 A. Plewako, J. Wanag. Herbarz, m iast polskich. W arszawa 1994, s. 198. O kulcie s'w. Jana C h rzciciela na Z iem i Lubuskiej zob. także: M. S czaniecki, W. Korcz. D zieje
Ziem i L ubuskiej w w ypisach. W arszawa I960, s. 44.
h F. Müller, Aufdeckung von Fundam entresten a u f dem M arktplatze in Landsberg a. W., Die Neumark. M itteilungen d. Vereins f. G eschichte der Neumark. Jg 5, Nr 9, Lands berg (W arthe) 1928, s. 117. Zob. też: K. Kletke, Regesta historiae Neomarchicae, Th. U, Berlin 1868, s. 349, (M ärkische Forschungen, 12); A. Wędzki, G orzów od czasów
najdawniejszych do schyłku średniowiecza. [w:| D zieje G orzowa, T. 1, Gorzów Wlkp.
G łowa św. J a n a C h rzciciela na m isie..
43 W nieliczn y ch w zm iankach niem ieckich badaczy dziejów G orzo wa, takich ja k F erd in an d M üller6, w spom niany je st dokum ent z dnia 16 VI 1495 roku (w rzeczyw istości z 10 VI 1495 r.), zachow any do dziś w dw óch o dpisach w g o rzow skim A rchiw um Państw ow ym . M ówi on o 40- dniow ym o d p u śc ie udzielonym przez bisk u p a lubuskiego D ietricha von Biilowa (u ży w a ją c e g o im ienia T eo d o ry k ) na rzecz spalonego kościoła p.w. św. Ja n a .7 S ug eru je on rów nież m iejsce lokalizacji tej niedużej św ią tyni, której fu ndator pozostaje nieznany, o rientow anej po stronie północ no - w schodniej k ościoła p. w. N ajśw iętszej M arii Panny, zw anego po tocznie M ariack im , przy p arafialnym cm entarzu. S zkoda tylko, że oprócz tej w zm ianki nie zo stały odno to w an e o k oliczności, czas pow stania i układ przestrzenny k o śc io ła św. Jana. M ożna p ostaw ić hipotezę, iż m ógł on być zbudow any na p rze ło m ie XIV i XV w ieku i pełnić funkcję kaplicy cm en tarnej, kiedy fara p o siad ała je szc ze form ę bezchórow ej hali pseudobazy- likow ej, zam kniętej od zachodu m asyw ną w ieżą.
Z tym i d w o m a kościołam i zw iązana je st w spom niana przez nas na początku c e n n a rzeźba, która po katastro faln y m pożarze św iątyni w 1495 roku (szalejący p o żar o panow ał nie ty lk o kościół, ale i zn aczną część zabudow y m iasta) przy p u szczaln ie przeniesiona zostaje do K ościoła M a riackiego. B u d y n ek k o śc io ła św. Ja n a uległ w y paleniu, a w spólnota para fialna nie p o d ję ła się je g o odbudow y. W p ro w ad zen ie luteranizm u w N o wej M archii, a w tym zm iana w ątku teo lo g iczn eg o , nie spow odow ało usunięcia rzeźby z gorzow skiej św iątyni, która przestała być katolicka. N ajpierw w isia ła w naw ie, na lew ym filarze przy am bonie, w m iejscu ek s ponow anym , a n astęp n ie nad w ejściem z zakrystii do naw y k ościoła.8
Gorzowie od końca XIII wieku z ufundow aniem kościoła św. Jana, co autor niniejsze go opracow ania uw aża za wmpliwe. Zob. E. Rymar, Czy vr średniowiecznym Gorzowie
był klasztor? T rakt. Pism o społeczno - kulturalne, 1997, nr 1 1, s. 39.
7 Theodorici b isc h o fs zu Lebus Indulgentz b r ie f da die Johannis K irche zu Lantzberg in
ein em g ro sse n b ra n d e , v o rb ra n n t w a r A. 1495. Z n in ie jsz e g o do k u m en tu celow e
wydaje się przytoczenie fragm entu tekstu: C um E cclesia B eati J o h a n n is Babtiste in
O pido L a n tz b e r g k C a m in e n s is D io cesis vo ra ci Ig itis vi la m e n ta b ilite rq u e S ic u t i veridica p e r c e p im u s re la tio n e n u p e r e x u sta p e n itu sq u e extin cta sit, (...) (ie kościół św iętego Jana C h rzcic ie la w m ieście Lctndsbergu d iecezji kam ieńskiej vt' o ko liczn o śc ia ch ża ło s n y c h p o c h ło n ą ł o g ień w y p a la ją c y i n iszc zą c y w szystko w e w n ą trz....).
P ow yższy d o k u m e n t z n a jd u je się w zb io rach A rchiw um P ań stw o w eg o O ddział w G orzow ie W lkp., zespól A kta m iasta G orzow a, sygn. 160 i 164, k. 233.
* G. K önigk, D ie P fa r rk irc h e St. M a rien in L a n d sb erg a. W. E ine ba u g esch ich tlic h e
Studie, Die N eum ark. Ja h rb u ch d. Vereins f. G eschichte der Neum ark. H. 2. La'nds-
berg a. W., 1925, s. 41. Z ob. też: F. B u chholz, L a n d sb erg - Warthe, Ein F ührer
44 J anusz M ichalski Tam też znajdow ała się do końca wojny, w zbiorach m uzeum je s t od m o m entu je g o pow stania w e wrzes'niu 1945 roku.9
W ikonografii średniow iecznej w ystępują w yobrażenia głow y św. Jana C hrzciciela na m isie, a zw iązane są one z szeroko ro zpow szechnio nym kultem tego św iętego. W P olsce kult ten najpełniej rozw ijał się w okresie rom ańskim i w czesnego gotyku, o czym św iadczą kościoły po św ięcone św. Janow i, których ilość u schyłku średniow iecza m aleje. W y obrażenie głow y proroka na m isie po jaw ia się na ziem iach polskich od XIV w ieku 10 i naw iązuje do zachodnich w zorców ikonograficznych. W tym nurcie m ieści się rów nież gorzow ska rzeźba nosząca znam iona sztu ki z przełom u X IV i XV wieku. Sw oistym jej elem entem je st w ydrążone na czole m iejsce, (sepulcrum ), gdzie o sadzona była relikw ia, um ieszczona praw dopodobnie w bezbarw nym szkle, o form ie elipsoidalnej. Tak ja k sugeruje K athe Textor, była o n a k le jn o te m tego zabytku (o b ec n ie jej b ra k ).'1
P ora przyjrzeć się sam ej pełnoplastycznej rzeźbie (il. 1), w y k o n a nej w drew nie lipow ym pokrytym p olichrom ią (średnica m isy w ynosi 70 cm , w ym iary głow y: 30 cm x 20,5 cm ), której efekt d ekoracyjny oddziału je silniej niż ekspresja sam ego przedstaw ienia. N aturalnej w ielkości g ło w a osadzona została na lustrze płaskiej m isy z szerokim , lekko w ybrzu szonym kołnierzem , o obrzeżu w klęsłym , w ujęciu frontalnym o praw ie sym etrycznym podziale. Tw arz je st ow alna, zw ężająca się ku dołow i, po d
d en km a ler des S ta d t• u n d L andkreises L and sb erg (Warrhe), B erlin 1937, s. 95, il.
198; K. Textor, D ie Johannesschussel aus d er M arienkirche, H eim atblatt 1968 nr 5, s. 2 i il; K. ReiBmann, Die kunstgeschichtliche E ntw icklung, [w:] Landsberg an der
Warthe 1257-1945-1978, t.. 2, Bielefeld 1978, s. 35-36 (il.); Z. Linkow ski, Dawniej
w k a te d rze , Za O knem . M agazyn G o rzo w sk i, 1994 nr 2, s. 22 i il.; tegoż. D zieje
m iasta, [w:] G orzów W ielkopolski - p o rtret m iasta, G orzów W lkp. 1995, s. 35.
9 N. Bukowiecka, M uzeum Ziemi L ubuskiej, G łos W ielkopolski, 1945 nr 209; Z. N ow a kowska, 25 lat dzia ła ln o ści M uzeum w G orzow ie W lkp., Z eszyt M uzeum , G orzów W lkp. 1972, s. 31.
10 R. M azurkiew icz, op. cit., s. 124.
11 K. Textor, op. cit., s. 2. (Proponow ane przez K. T extor datow anie rzeźby na pocz. X V I w., które autorka przyjm uje za D ie K u nstdenkm aler..., op. cit., nie w ydaje się w łaściw e). Bez w ątpienia doskonałą ilustracją dla naszego zabytku je s t polichrom o w ana rzeźb a g ło w y św. Jana (o b ecn ie b e z m isy ) z p rzesz k lo n y m z a g łęb ien iem z re lik w ia m i p o śro d k u c z o ła , za c h o w a n a w k o śc ie le p a ra fia ln y m w Ja ć w ie rz u , a pow stała około 1400 r. (Zob. P. Łopatkiew icz, Z abytki p la styk i gotyckiej w ojew ódz
twa krośnieńskiego. R zeźba drew niana - m alarstw o tablicow e, K rosno 1996, s. 31 i
Głowa św. Ja n a C hrzciciela na misie..
45 kreślona dodatkow o przez pofalow ane pasem ka brody, układające się sy m etrycznie, pełne dostojeństw a, w ysokie czoło z zarysow anym i zakola mi, pośrodku ułożone kosm yki, po bokach lekko podkręcone włosy, za czesane do tyłu, za w ydatnym i uszam i. N a czole znajduje się ow alne wyżłobienie o w ym iarach 41 x 35 m m z otw orem na czop opraw y relikw ii, która zaginęła w nieznanych okolicznościach. Podkreślone brw iam i, głę boko osadzone oczy z przym kniętym i pow iekam i (przyjm ującym i form ę półksiężyca), zastygły w chw ili m ęczeńskiej śm ierci i ja k b y spoglądały w pobożnej zadum ie, nie pam iętając o cierpieniu i egzekucji. N os prosty, pod nim w form ie łuku lekko skręcone, opadające wąsy. W ydatne usta, z widocznymi zębam i, na w pół otw arte, zastygłe w chw ili śm ierci, w ypo wiadają, w idniejące na m isie sakram entalne zdanie: Słow o P ana trw a na
wieki.'2 Z zachow anej dość dobrze, ale silnie zabrudzonej polichrom ii
można odczytać kolorystykę głow y św. Jana - cielistą karnację twarzy, złociste w łosy i zarost. P oprzez przem alow anie m niej w idoczne są w w ar stwie gruntu delikatne rytow ania zarostu i zm arszczek przy zew nętrznych kącikach oczu, podkreślające szlachetny rysunek i w yrazistość plastycz ną twarzy. G łow a spoczyw a na m isie, na krótkiej szyi przysłoniętej brodą. Otoczona je st złotą, prom ienistą aureolą, w tórnie nam alow aną na m ocno pociemniałym , niegdyś zapew ne złotym tle. N a kołnierzu w idnieje napis, rozdzielony stylizow anym kw iatem naw iązującym do form y rów noram ien nego krzyża: SAN: IOH A N ES + BABTIS: + V ER B U M D O M IN I M A N ET IN A ETER N V M + (A E w ligaturze). P óźniejszy napis o treści proroczej, wykonany złotą farbą na ciem nozielonym pasie, kryje oryginalną inskryp cję wykonaną praw dopodobnie m inuskułą ( w niektórych m iejscach m ożna dostrzec gołym okiem p rzebijające kontury liter). Jedyna w zm ianka o tym fakcie pojaw ia się w publikacji G o ttlieba K önigka z 1925 ro k u .13 Można zadać sobie pytanie, co było pow odem przem alow ania starszego napisu. O becnie trudno je st ten problem rozstrzygnąć bez przeprow adze nia dokładnych badań k o n se rw ato rsk ich (fizy k o ch em iczn y ch ) w celu ustalenia napisu.
Spód m isy o odm iennej niż aw ers kolorystyce (brąz) ozdobiony jest dw om a rodzajam i stylizow anych złotych kw iatów o form ie zgeom e- tryzowanej.
13 Pism o Św ięte, op. cit.; zob. Iz. 4 0, 8, I P iotra 1, 25. N ie było dziełem przypadku um ieszczenie na kołnierzu m isy tych znam iennych słów odzw ierciedlających ideę i wiarę w Boga głoszoną przez Jana C hrzciciela.
46 Janusz M ichalski Taka form a prezentow anego dzieła o ustalonym schem acie ikono graficznym m a zw iązek z je g o funkcją. O biekt ten, uroczyście w ystaw ia ny w m isterium inscenizow anym corocznie w dzień urodzin kaznodziei, pełnił istotną rolę podczas o d tw arzania historii m ęczeńskiej śm ierci Jana C hrzciciela. P odobne, m istyczne w yobrażenie głow y św. Jana C hrzciciela na misie zachow ało się m. in. w zbiorach M uzeum Piastów Śląskich w B rzegu14 (z końca XIV wieku), oraz dw a w zbiorach M uzeum N arodow ego w Poznaniu: je d n o polichrom ow ane o średnicy misy 46 cm , z w
yposażę-G lo w a iw . J a n a C h r z c ic ie la n a m isie , o k o ło 1 4 0 0 i: (fo l. L .D o m in ik )
11 M. K ornecki. R zeźba g o tycka na Ś lą sk u O p o lsk im d o p o ło w y X V w ieku . O polski Rocznik M uzealny, t. IV, K raków 1970. s. 307-308 i 372 oraz ryc. 6.
47 nia kaplicy zam ku jo a n n itó w w Łagow ie ' \ z około 1400 roku, a drugie nieco w iększe o innej stylistyce lf\ z 1476 roku.
O m aw iany obiekt z G orzow a w ym aga je szc ze dodatkow ych ba dań porów naw czych nad ikonografią, datow aniem i je g o pochodzeniem . S poglądając na dzieło o form ie tak charakterystycznej dla estetyki tam tego okresu, pełne w yrazu, a zarazem prom ieniujące c z ło w ie cz eń stwem, w iarą w posłannictw o Z baw iciela; dzieło które nic nie straciło ze swego blasku, jestes'm y pełni podziw u dla kunsztu anonim ow ego rzeź biarza. być m oże zw iązanego z w arsztatem now om archijskim . W tym sy m bolicznym przed staw ien iu o dnajdujem y trw ałe wartos'ci duchow e, tak potrzebne w naszym pełnym pos'piechu św iecie u schyłku XX wieku.
” 0 . C h m arzy ń sk i. M. S c z a n ie c k i. Z a m e k w Ł a g o w ie . W arszaw a 1948. s. 87; G. C hm arzyński. S. W iliński. S ztuka, [w:] Z iem ia L ubuska. Praca zb io ro w a. Poznań 1950, s. 351 (ii.) i 356; Z. Biallow icz-K rygierow a, G w idona C hm arzyilskiego G a
leria S ztu k i Ś re d n io w ie c zn e j w M uzeum N arodow ym w P o zn a n iu , M u zealn ictw o ,
Poznań 1975 nr 23, s. 30; A. W oziński. G aleria S ztu k i Ś re d n io w ieczn ej. M uzeum N arodow e w P oznaniu. P rzew odnik. Poznań 1990, s. 9 ; tegoż. P lasty k a śląsk a w zbiorach M uzeum N aro d o w eg o w P o zn an iu (k a ta lo g ), fw :| S ztuki p la s ty c z n e na średniow iecznym Ś ląsku. S tudia i M ateriały II. W roclaw -P oznań 1990. s. 94. “ Cenniejsze nabytki Muzeum Narodowego w Poznaniu »• latach 1974-1975, Sztuka
