MICHA KAKUS
NUNCJUSZ APOSTOLSKI ANGELO RONCALLI
WOBEC PROBLEMÓW POLSKIEJ EMIGRACJI WE FRANCJI
PO ZAKON
´ CZENIU II WOJNY S´WIATOWEJ
Niespodziewanie, na mocy osobistej decyzji Piusa XII1, w grudniu 1944 roku2 dotychczasowy przedstawiciel Stolicy Apostolskiej w Turcji i Grecji Angelo Giuseppe Roncalli zosta mianowany nuncjuszem apostolskim we Francji. 30 grudnia 1944 roku przyby do kraju nad Sekwan a. Pierwsze wra-zenie nie pozostawiao zudzen´, zwaszcza w sytuacji, kiedy dymisja jego poprzednika, biskupa Valerio Valeri zostaa wymuszona przez Charles’a de Gaulle’a3. Na lotnisku w Villacoublay (20 km na poudniowy zachód od Paryza) nie przewidziano specjalnego powitania legata papieskiego. Jego trwaj aca trzy lata misja we Francji polegaa na uspokojeniu nastrojów w sy-tuacji, kiedy wadza cywilna domagaa sie dymisji trzydziestu biskupów (ostatecznie udao sie zredukowac´ ich liczbe do trzech: Aix, Mende oraz
Ks. dr MICHA KAKUS – duszpasterz ws´ród Polaków we Francji; 73, Av. Victoire, Toulon (Francja); e-mail: mklakus@poczta.onet.pl, mich780@wp.pl
1 F. R i c o s s a, Le pape du Concile, Sixième partie: nonce à Paris (1944–1953); la
politique, (Extrait de la revue Sodalitium n. 27 de mars 1992 pp. 12 sqq.), http://www.sodali-tium. eu/index.php?pid=95 [dostep: 31 maja 2013]. Pierwotnie mia byc´ mianowany arcybiskup Giuseppe Fietta, nuncjusz apostolski z Argentyny. Jednakze ze wzgledu na zy stan zdrowia odmówi zmiany placówki. P. B l e t, Pie XII et la France en guerre, „Revue d’histoire de l’Église de France” 69(1983), nr 183, s. 229; E. F o u i l l o u x, Extraordinaire ambassa-deur? Mgr Roncalli à Paris (1944-1953), „Revue historique” 1988, nr 565, s. 118.
2Decyzja papieza o mianowaniu nuncjuszem we Francji miaa byc´ przedstawiona
biskupo-wi Angelo Roncallemu w depeszy z 5 grudnia. Dnia 13 grudnia zostaa zaakceptowana przez Roncallego. B l e t, Pie XII, s. 229-230.
3Charles de Gaulle nie uzna ambasadorów pan´stw rezyduj acych w czasie wojny przy
Arras) z jednej4 i zachowania decyduj acego wpywu szefa misji dyploma-tycznej Watykanu na nominacje nowych biskupów z drugiej strony. W czasie tej posugi odby on, czesto nie informuj ac urzedników ministerstwa spraw zagranicznych, 48 podrózy do wielu diecezji tego kraju. W jakim stopniu byo to mozliwe, pragn a byc´ bardziej „proboszczem” Francji niz dyplomat a, dlatego tez – jak pisze Étienne Fouilloux – sposób prowadzenia przez niego dyplomacji by niezrozumiay dla obserwatorów5.
Dotychczas na temat zycia i posugi Angelo Roncallego jako nuncjusza we Francji wydano kilka publikacji naukowych. Prócz „Dziennika duszy”6 ukazao sie w jezyku francuskim kilka wartos´ciowych publikacji biograficznych zawiera-j acych równiez informacje na temat jego dziaalnos´ci we Francji7. Najwazniej-szymi dotychczas opublikowanymi pracami naukowymi dotycz acymi tamtego okresu s a zbiór przemówien´ i listów nuncjusza Roncallego w czasie jego pobytu we Francji8 oraz wydane najpierw w jezyku woskim, a nastepnie przeozone na jezyk francuski krytyczne wydanie dzienników przyszego papieza Ja-na XXIII9. Warto przypomniec´, ze pocz awszy od roku 1905 (rok po s´wiece-niach kapan´skich) az do 1963 (data s´mierci), Angelo Roncalli prowadzi pry-watny dziennik, który skada sie z 3000 zapisanych stron10. Zawar w nich nie tylko informacje o spotkaniach, wizytach, planie kazdego dnia, ale znalazy sie w nim równiez subiektywne11 uwagi i odczucia dotycz ace tych spotkan´.
4 Tamze, s. 231.
5 F o u i l l o u x, Extraordinaire ambassadeur?, s. 107, 121. 6 J e a n XXIII, Journal de l’âme. Ecrits spirituels, Paris: Cerf 1965.
7J. N e u v e c e l l e, Jean XXIII une vie, Paris: Grasset 1968. W tej licz acej 500 stron
ksi azce okresowi francuskiemu pos´wiecono nie wiecej niz 65 stron. T. C a h i l l, Jean XXIII, Québec: Les Editions Fides 2003; Ph. C h e n a u x, Les enseignements de Jean XXIII, Saint Maurice: Editions sunt-augistin 2000; G. A l b e r i g o, Jean XXIII devant l’histoire, Seuil 1989; P. H e b b l e t h w a i t e, Jean XXIII. Le Pape du Concile, Paris: Bayard 2000.
8 Jean XXIII, Angelo Giuseppe Roncalli. Souvenirs d’un nonce, cahiers de France,
1944-1953, Roma 1963.
9 G. A. R o n c a l l i (Giovanni XXIII), Anni di Francia. 1: Agende del nunzio
1945-1948, ed. É. Fouilloux, Bolonia: Istituto per le scienze religiose 2005; t e n z e, Anni di Fran-cia. 2: Agende del nunzio, 1949-1953, ed. É. Fouilloux, Bolonia: Istituto per le scienze religio-se 2006; [tumaczenia na j. francuski:] G. A. R o n c a l l i, Journal de France. I: 1945-1948, Paris 2006, [dalej cyt.: Journal I]; t e n z e, Journal de France. II: 1949-1953, Paris 2008, [dalej cyt.: Journal II].
10 R. K r i e g e l, Mgr A.G. Roncalli: Le Nonce et l'Epuration, Journal de France I,
Paris: Cerf 2006, http://ceas.alsace.free.fr/ceas/pdf/cercle_ de_lecture/roncalli.pdf [dostep: 20 maja 2013].
Kulisy wyboru Angelo Roncallego na nuncjusza we Francji oraz jego gówne dokonania opisa P. Blet12. Jego dziaalnos´c´ na tym stanowisku zostaa takze omówiona w artykuach É. Fouilloux13, M. Demarle14 oraz R. Kriegela, be-d acym krótk a analiz a pierwszego tomu dziennika hierarchy15.
Szefowi misji dyplomatycznej Stolicy Apostolskiej we Francji nieobce byy problemy16 i sprawy emigracji polskiej. Jak pisze ówczesny rektor Polskiej Misji Katolickiej, ks. Franciszek Cegieka, arcybiskup Angelo Ron-calli „zywi duzo sympatii dla Polski”17. W Archiwum Polskiej Misji Kato-lickiej zachowaa sie korespondencja miedzy nuncjuszem a rektorem Polskiej Misji Katolickiej we Francji18. Równiez w dziennikach Roncallego znalez´c´ mozna informacje na temat spotkan´ z polskimi dostojnikami kos´cielnymi.
W Paryzu wielokrotnie dochodzio do spotkan´ nuncjusza Angelo Roncalle-go z kardynaem Augustem Hlondem. Jedna z najwazniejszych wizyt miaa miejsce 10 kwietnia 1945 roku w ambasadzie polskiej, czyli kilka dni po oswobodzeniu prymasa z niewoli w Wiedenbruck w Westfalii19. Nie byo to z pewnos´ci a pierwsze spotkanie nuncjusza z kardynaem Hlondem, kilka-krotnie bowiem, jeszcze przed wybuchem II wojny s´wiatowej, odwiedzi on Polske. Zwierzchnik Kos´cioa w Polsce zrobi tak duze wrazenie na biskupie Roncallim, który by zachwycony zachowan a pomimo represji bystros´ci a
6 maja 1948 roku Roncalli zanotowa: „nic waznego”, kiedy Taylor tego samego dnia, zdaj ac relacje Trumanowi, napisa, ze w czasie spotkania omówiono sprawy dotycz ace groz´by III wojny s´wiatowej czy sprawy polityki wobec Hiszpanii. K r i e g e l, Mgr A. G. Roncalli.
12B l e t, Pie XII, s. 209-232.
13F o u i l l o u x, Extraordinaire ambassadeur?, s. 101-128.
14 M. D e m a r l e, Mon ami Angelo Giuseppe Roncalli, Nonce apostolique, le futur
Jean XXIII, Paris: Éditions Saint-Germain-des Prés 1984.
15K r i e g e l, Mgr A. G. Roncalli.
16 W jednej z nich opisuje przyczyny odmowy wspópracy Polskiej Misji Katolickiej
(PMK) we Francji z dyplomatami rz adu komunistycznego w Polsce, gównie Stanisawem Skrzeszewskim i Jerzym Putramentem, i ich zabiegi w celu skócenia Polonii francuskiej po II wojnie s´wiatowej. F. C e g i e k a, Nuncjusz apostolski A. G. Roncalli na tle zatargu Polskiej Misji Katolickiej w Paryzu z Ambasad a Tymczasowego Rz adu Warszawskiego w latach 1945-1947, [broszura wydana w USA] 1976; t e n z e, Nuncjusz A. G. Roncalli w Paryzu, „Zeszyty Historyczne” 1977, nr 39, s. 184-193. O spotkaniach rektora PMK z przedstawiciela-mi rz adu polskiego by na biez aco informowany kardyna August Hlond. W archiwum PMK zachowao sie kilka protokoów takich rozmów. Patrz: Archiwum Polskiej Misji Katolickiej we Francji [dalej cyt.: APMK], Hlond August, kard. (1892-1948), sygn. B.III.1.
17C e g i e k a Nuncjusz A. G. Roncalli, s. 184. 18APMK, Nuncjatura w Paryzu, 1944-1993, sygn. A.IV.1. 19Journal I, s. 84-86.
umysu swojego rozmówcy20, ze zaprosi kardynaa Hlonda na kolejne spot-kanie dzien´ póz´niej, tym razem do nuncjatury. Nastepne spotspot-kanie, jak wyni-ka z zapisków Roncallego, miao miejsce równiez w nuncjaturze dwa dni póz´niej, to jest 13 kwietnia. Dnia 19 kwietnia 1945 roku nuncjusz uda sie z ks. praatem Alfredo Pacinim21 do ambasady polskiej, by uhonorowac´ prymasa Polski22. Spotkanie to jednak miao burzliwy przebieg. Wzburzenie ws´ród gos´ci, jak zanotowa legat papieski, wywoay postanowienia konfe-rencji jatan´skiej zakon´czonej dwa miesi ace wczes´niej23, podporz adkowuj a-cej wadze w Polsce zwierzchnictwu Zwi azku Radzieckiego. Na trzy dni przed wyjazdem z Francji, 21 kwietnia miao miejsce ostatnie w 1945 roku spotkanie nuncjusza z prymasem Polski24.
Wizyty te zapady tak geboko w pamieci nuncjusza, ze opisuj ac w swoim dzienniku pobyt w Lourdes (31 lipca 1945 roku), zanotowa, ze mieszka w tym samym pokoju, w którym przebywa w czasie wojny kardyna August Hlond25.
Kolejna okazja do rozmowy z udaj acym sie do Rzymu kardynaem Hlon-dem nadarzya sie ponad rok póz´niej, 20 listopada 1946 roku26. Korzystaj ac ze sposobnos´ci, prymas Polski w czasie tych spotkan´ informowa nuncjusza o stosunku wadz komunistycznych do Kos´cioa w Polsce, przes´ladowaniach duchownych oraz amaniu zasad demokracji. Angelo Roncalli wspóczu naro-dowi polskiemu. Po spotkaniu z udaj acym sie do Rzymu prymasem Polski, 1 stycznia 1948 roku zanotowa: „Biedna, umeczona Polska. Ale dusze pozo-staj a silne i wierne Chrystusowi”27. W czasie spotkan´ poruszano takze tema-ty zwi azane z emigracj a polsk a i prowadzeniem duszpasterstwa ws´ród Pola-ków na obczyz´nie.
Nuncjusz Angeli Roncalli spotyka sie takze z innymi polskimi duszpaste-rzami. Dzien´ po spotkaniu z kardynaem Augustem Hlondem w ambasadzie
20Tamze, s. 84-86, 88-89.
21 Od 1935 roku pracowa w nuncjaturze w Warszawie. W latach 1944-1946 roku by
radc a w nuncjaturze we Francji. Mianowany zosta biskupem (1946), a nastepnie kreowany kardynaem (1967).
22Journal I, s. 88-89.
23Trwaa od 4 do 11 lutego 1945 roku. 24Journal I, s. 88–89.
25Tamze, s. 117. 26Tamze, s. 290.
27„Pauvre Pologne que de tourments! Mais les ames restent cependant solides et fideles
polskiej, 19 kwietnia 1945 roku rozmawia z biskupem Józefem Gawlin a, który obok kardynaa by odpowiedzialny za organizacje duszpasterstwa polo-nijnego28. Kolejne spotkanie miao miejsce 23 kwietnia 1945 roku.
Dnia 7 maja 1949 roku zosta przyjety przez nuncjusza Roncallego biskup Józef Gawlina, zas´ 11 maja tegoz roku wraz z rektorem Polskiej Misji Kato-lickiej, ks. Kazimierzem Kwas´nym oraz przeozonymi polskiego Seminarium Duchownego w Paryzu legat papieski zjad obiad29. Kolejne spotkania miay miejsce 6 maja i 2 listopada 1952 roku30. Równiez kilkakrotnie (3 lutego 194731, 19 stycznia 1953 roku32) nuncjusz rozmawia z rektorem Polskiej Misji Katolickiej w Paryzu.
Szczególn a sympati a arcybiskup Angelo Roncalli darzy Marie Winow-sk a33, pisz ac o niej w swoich dziennikach jako o tej, która „zajmuje sie bar-dzo Polakami”34, a w szczególnos´ci „udziela gos´cinnos´ci i opiekuje sie bied-nymi polskimi studentkami”35. Byc´ moze zostaa ona przedstawiona nuncju-szowi przez kardynaa Augusta Hlonda, który jeszcze w czasie wojny bed ac w Lourdes wspópracowa z ni a36. Innym duchownym polskim, który nawi
a-2826 maja 1931 roku kardyna Hlond otrzyma dekret, na mocy którego papiez mianowa
go protektorem, czyli duchowym opiekunem emigracji polskiej. W rzeczywistos´ci funkcje te sprawowa biskup Gawlina, choc´ oficjalnie dopiero na mocy dekretu Kongregacji dla Spraw Nadzwyczajnych, N. 619/49, z dnia 28 stycznia 1949 roku Józef Felix Gawlina otrzyma urz ad protektora i kierownika Opieki Duchownej nad Polakami za granic a. Patrz: APMK, Józef Gawlina, Gawlina do Kwas´nego, Rzym, 15 lutego 1949, sygn. B.IV.
29Journal II, s. 88. 30Tamze, s. 520, 612. 31Journal I, s. 324. 32Journal II, s. 380.
33 Maria Winowska – pisarka i dziennikarka pochodzenia polskiego (ur. w 1904 roku
w Skaacie w Galicji Wschodniej). W czasie II wojny s´wiatowej czonkini francuskiego ruchu oporu, aktywna dziaaczka emigracji polskiej we Francji. Odbywaa regularne spotkania w Lourdes z kardynaem Ch. Lavigerie. Pod pseudonimem Pierre Lenert opublikowaa w 1962 roku ksi azke pos´wiecon a przes´ladowaniu Kos´cioa w Polsce w okresie stalinowskim oraz do roku 1962 redagowaa „L’Église catholique en Pologne”. Bya to zebrana seria artykuów publikowanych w „La croix” w lutym 1962 roku. http://www.niedziela.pl/artykul/84589 /nd/Po-lonica-w-Lourdes [dostep: 26 czerwca 2013]; P. L e n e r t, L’Église catholique en Pologne, Paris: Éditions du Centurion 1962, s. 11.
34Journal II, s. 74. 35Journal II, s. 122.
36APMK, Hlond August, kard. (1892-1948), Hlond do Rogaczewskiego, Lourdes, 21
za kontakt z arcybiskupem Roncallim, by ks. Augustyn Jakubisiak37, który spotka sie z nuncjuszem 12 marca 1945 roku38.
Liczba odbytych spotkan´ z kardynaem Augustem Hlondem, biskupem Józefem Gawlin a, jak równiez z ks. Franciszkiem Cegiek a i jego nastepc a, ks. Kazimierzem Kwas´nym nie dziwi, zwazywszy na problemy, z jakimi mu-siaa sobie radzic´ Polska Misja Katolicka w Paryzu po II wojnie s´wiatowej, zwaszcza ze sposób ich rozwi azania by konsultowany z nuncjatur a w Pary-zu. Warto przypomniec´, ze po II wojnie s´wiatowej emigracja polska we Fran-cji liczya okoo 750 000 osób. Pracowao tam 140 ksiezy oraz 100 sióstr zakonnych39.
Dzieki wsparciu udzielonemu rektorowi Polskiej Misji Katolickiej przez nuncjusza, udao sie po zakon´czeniu II wojny s´wiatowej utrzymac´ w mocy umowe z 1924 roku (Reglement des Aumôniers Polonais), precyzuj ac a zasady pracy duszpasterskiej ksiezy polskich we Francji i utrzymuj ac a zwierzchnic-two rektora Polskiej Misji Katolickiej nad duchownymi z Polski duszpasterzu-j acymi ws´ród emigracji polskiej40. Sprawa bya o tyle istotna, ze czes´c´ du-chowien´stwa francuskiego sprzeciwiaa sie istnieniu odrebnych duszpasterstw narodowych, argumentuj ac to potrzeb a unifikacji pracy pastoralnej na parafii francuskiej, niezaleznie od pochodzenia parafian. W 1950 roku ks. Kazimierz Kwas´ny informowa biskupa Józefa Gawline: „Najboles´niejsz a jest sprawa nieprzychylnego ustosunkowania sie Episkopatu Francuskiego do ksiezy pol-skich. Gow a tej akcji jest przewodnicz acy Komisji Episkopalnej, Kardyna Lienart z Lille, który twierdzi, ze juz najwyzszy czas, aby zjednoczyc´ parafie francusk a wokó jednego proboszcza, którym ma byc´ ksi adz francuski wyzna-czony przez swego Ordynariusza”41. Poparcie udzielone przez nuncjusza nie dziwi, zwaszcza ze (dzieki spotkaniom z polskimi dostojnikami kos´cielnymi) sposób prowadzenia duszpasterstwa polskiego krytykowa powojenne zmiany w liturgii à la française (nieprzestrzegania zasad liturgicznych, traktowanie
37Augustyn Jakubisiak (1884-1945), ukon´czy studia filozoficzno-teologiczne uwien´czone
przyjeciem s´wiecen´ kapan´skich w 1907 roku w Warszawie. W 1910 roku wyjecha do Francji. Studiowa na Sorbonie, gdzie uzyska tytu doktora filozofii. Kapelan Francuskiej Misji Woj-skowej. Po II wojnie s´wiatowej delegat Ministra Wyznan´ Religijnych i Os´wiecenia Publicznego Rz adu Londyn´skiego na Francje.
38Journal I, s. 74.
39J. K l e c h t a, Najstarsza w s´wiecie. Polska Misja Katolicka we Francji 1836-2006,
Paryz: Polska Misja Katolicka we Francji 2006, s. 180.
40Tamze, s. 192.
sprawowania obrzedów jako gry aktorskiej, a samego nabozen´stwa jako kon-certu)42.
Innym problemem poruszanym w czasie spotkan´ z arcybiskupem Angelo Roncallim, bya sprawa harmonogramu celebracji niedzielnej mszy s´wietej dla robotników oraz jurysdykcji rektora Polskiej Misji Katolickiej do sprawowa-nia sakramentu spowiedzi ws´ród Polaków. W lutym 1946 roku ks. Franciszek Cegieka zwróci sie z pros´b a, by polscy kapelani mogli odprawiac´ msze s´wiete niedzielne w godzinach popoudniowych i wieczornych, miedzy godz. 16.00 a 21.00. Chodzio o umozliwienie uczestniczenia we mszy s´wietej polskim robotnikom, górnikom i rolnikom, którzy nie mogli w niedziele przy-byc´ do kos´cioa przed poudniem z powodu pracy i zajec´ miejscowych ksiezy mieszkaj acych w Albi, Amiens, Annecy, Arras, Autun, Bayeux, Beauvais, Besançon, Bordeuax, Bourges, Cambrai, Carcassones, Chalons-sur-Marne, Clermont-Ferrand, Dijon, Le Mans, Lille, Lyon, Marseille, Meaux, Metz, Nantes, Nice, Nimes, Orleans, Paris, Rennes, Rodez, Rouen, Soissons, Saint-Brieuc, Saint-Flour, Strasburg, Toulouse, Tours, Troyes, Verdun, Versailles, czyli tam, gdzie istniay duze skupiska ludnos´ci polskiej lub obozy dla uchodz´ców43. Problem sprawowania niedzielnych mszy s´wietych w godzi-nach popoudniowych dotyczy gównie zachowania postu eucharystycznego. Wedug zasady Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1917 roku, post obejmowa równiez przyjmowanie wszelkich napojów, w tym wody. Ze wzgledu na post trwaj acy od pónocy, msza s´wieta niedzielna rozpoczynaa sie zazwyczaj okoo godz. 9.00, co mogo byc´ przeszkod a dla robotników pracuj acych w gospodarstwach rolnych z powodu rannych prac przy trzodzie44.
Pewien kopot moga sprawiac´ reakcja biskupów francuskich, zwaszcza ze ks. Franciszek Cegieka, znaj ac nastawienie biskupów francuskich co do kwestii organizacji duszpasterstwa polonijnego, nie konsultowa z nimi tych propozycji. Jednak, licz ac na sentyment, jakim nuncjusz Angelo Roncalli darzy kardynaa Augusta Hlonda, rektor Polskiej Misji Katolickiej we Francji wspomnia, ze propozycje uozenia duszpasterstwa polonijnego byy konsulto-wane z prymasem Polski i biskupem Józefem Gawlin a. By zaznaczyc´ specjal-n a pozycje polskiego duszpasterstwa polonijnego we Francji, ks. Cegieka
42K r i e g e l, Mgr A. G. Roncalli.
43APMK, Nuncjatura w Paryzu, 1944-1993, Roncalli do Cegieki, Paryz, 9 marca 1946,
sygn. A.IV.1.
44Ostatecznie papiez Pius XII wyda pozwolenie na przyjmowanie pokarmu pynnego
(z wyj atkiem alkoholu) dla robotników prac niezbednych Konstytucj a Apostolsk a „Christus Dominus”, AAS 45(1953), s. 15-24.
wspomnia równiez o swoich prerogatywach w stosunku do kapelanów pol-skich (przeozony Misji Polskiej móg przenosic´ i mianowac´ kapelanów, jak równiez zabiegac´ u miejscowych ordynariuszy o niezbedne zezwolenia).
Chc ac unikn ac´ pos adzen´ o zgode na tworzenie podwójnego – polskiego i francuskiego duszpasterstwa w parafiach francuskich, nuncjusz chcia znac´ stopien´ zintegrowania robotników i uchodz´ców polskich z innymi narodowos´-ciami oraz wiedziec´, czy kapelan polski peni sta a posuge w obozach dla Polaków, czy tylko przyjezdza odprawic´ nabozen´stwo45. Okazao sie, ze ka-pelani polscy przebywaj a w polskich osadach robotniczych, zas´ sami pracow-nicy zachowuj a jednos´c´ i tym samym nie mieszaj a sie z ludz´mi innych naro-dowos´ci46. Ostatecznie ks. Franciszek Cegieka, nie chc ac stawiac´ nuncjusza w kopotliwym poozeniu (zyczliwos´c´, jak a darzy Polaków z jednej oraz obiekcje biskupów francuskich z drugiej strony), doprecyzowa, ze zgoda na sprawowanie mszy s´wietej po poudniu dotyczyaby tylko Polaków, którzy zamierzaj a powrócic´ do kraju47, zas´ jego zabiegi nie maj a na celu tworzenia konkurencyjnego do francuskiego duszpasterstwa, gdyz jurysdykcji do spowia-dania i asystowania przy mazen´stwach udzielaby jak dotychczas miejscowy ordynariusz48. W konsekwencji Stolica Apostolska wydaa rektorowi Pol-skiej Misji Katolickiej personaln a zgode na sprawowanie sakramentu spowie-dzi i Eucharystii dla Polaków mieszkaj acych we Francji. Jednakze nuncjusz, by nie zaogniac´ sytuacji prosi, zeby rektor wyjas´nia sytuacje ordynariuszom miejsca49.
Ksi adz Franciszek Cegieka stara sie równiez u nuncjusza o dyspense od postu eucharystycznego dla robotników polskich w przypadku komunii s´wietej rozdzielanej po godz. 11.0050. Biskup Angelo Roncalli radzi jednak, by w tej sprawie zwrócic´ sie bezpos´rednio do Rzymu51.
45APMK, Nuncjatura w Paryzu, 1944-1993, Roncalli do Cegieki, Paryz, 25 lutego 1946,
sygn. A.IV.1.
46Tamze, Cegieka do Roncallego, Paryz, 28 lutego 1946.
47W 1946 roku powrócio do kraju okoo 25 000 reemigrantów. acznie szacuje sie, ze
po II wojnie powrócio okoo 70 000 reemigrantów. K l e c h t a, Najstarsza w s´wiecie, s. 182-183.
48APMK, Nuncjatura w Paryzu, 1944-1993, Roncalli do Cegieki, Paryz, 9 marca 1946,
sygn. A.IV.1.
49 Tamze, Roncalli do Cegieki, Paryz, 16 maja 1946; Cegieka do Roncallego, Paryz,
27 marca 1947; Roncalli do Kwas´nego, Paryz, 16 maja 1948.
50Tamze, Cegieka do Roncallego, Paryz, 3 paz´dziernika 1946.
51Tamze, Nuncjatura (Liwio Addi?) do Polskiej Misji Katolickiej, Paryz, 5 paz´dziernika
Prócz problemów zwi azanych z organizacj a duszpasterstwa, przedstawiciele Polskiej Misji Katolickiej w Paryzu informowali szefa misji dyplomatycznej Stolicy Apostolskiej o polskich katolickich instytucjach we Francji, jednoczes´nie zwracaj ac sie za pos´rednictwem nuncjatury w Paryzu do Stolicy Apostolskiej o wsparcie materialne tych dzie52. Polska Misja Katolicka ponosia szczególne obci azenia finansowe zwi azane z dziaalnos´ci a polskiego Seminarium Duchowne-go w Paryzu przy 5, rue des Irlandais53, polskiego gimnazjum w Chevilly (Loi-ret)54, zapewniaj acemu nauczanie 150 uczniom, oraz polskiego sierocin´ca w Osny (Seine-et-Oise) utrzymuj acego 43. podopiecznych, gównie z rodzin ofiar wojny. Ponadto wadze Polskiej Misji Katolickiej przekazyway dotacje dla zarz a-dzanej przez Siostry Miosierdzia s´w. Wincentego à Paulo zen´skiej szkole (Dom S´wietego Kazimierza, rue du Chevaleret, Paryz) zapewniaj acej schronienie 45 dziewczetom, ws´ród których znaczn a liczbe stanowiy sieroty. W placówce tej uczyy sie one prac domowych, szycia i gotowania. Wspomagano takze pro-wadzon a przez polskie sercanki szkoe w Hindisheim w Alzacji. Jak wynikao ze statystyki przekazanej do nuncjatury, we Francji w 1946 roku studiowao okoo 600 polskich studentów, z czego znaczna czes´c´ byy to dzieci Polaków, dla których powrót do Polski w ówczesnych warunkach by niemozliwy. Znaczna ich liczba nie otrzymywaa wsparcia od wadz polskich. W roku akademickim 1946/47 okoo 400 spos´ród nich zwrócio sie o pomoc do rektora Polskiej Misji Katolickiej. Dlatego choc´ w latach 1945-1946 udao sie pozyskac´ wsparcie Polo-nii amerykan´skiej, która za pos´rednictwem wadz kos´cielnych w Paryzu przekaza-a 150 stypendiów, to s´rodki te w porównaniu do potrzeb byy niewystarczaj ace. W lis´cie do nuncjatury ks. Franciszek Cegieka wspomina równiez o dotacji (100 tys. franków) dla Caritas pomagaj acej polskim zesan´com55.
W wyniku dziaan´ biskupa Angelo Roncallego, pozyskano kilkaset intencji mszalnych dla kapelanów polskich56. Dla przykadu w 1952 roku otrzy-mali oni za pos´rednictwem nuncjatury w Paryzu 500 stypendiów57.
Przedsta-52Tamze, Cegieka do Roncallego, Paryz, 24 sierpnia 1946.
53 Powstao w 1945 roku z inicjatywy Prymasa Polski i za zgod a arcybiskupa Paryza
Emmanuela Suharda. Pierwszym rektorem zosta ks. Antoni Banaszak. K l e c h t a, Najstarsza w s´wiecie, s. 185-186.
54Gimnazjum to istniao cztery lata, zostao zlikwidowane w 1950 roku. Jak pisze Kwas´ny
do Gawliny, zaozono je w miejscu zupenie sie do tego nienadaj acym. APMK, Nuncjatura w Paryzu, 1944-1993, Kwas´ny do Gawliny, Paryz, 8 grudnia 1950, sygn. A.IV.1.
55Mowa o tzw. Polskim Caritas, którego prezesem by Szymon Jaxa-Konarski. K l e c
h-t a, Najsh-tarsza w s´wiecie, s. 184.
56APMK, Nuncjatura w Paryzu, 1944-1993, Zalewski do Roncallego, Paryz, 30 wrzes´nia
1952, sygn. A.IV.1
wiciel Stolicy Apostolskiej we Francji wspomaga równiez finansowo w for-mie daru polskie inicjatywy we Francji. W grudniu 1948 roku i w roku na-stepnym legat papieski ofiarowa na potrzeby Polskiej Misji Katolickiej 50 000 franków, jako dar dla petentów58.
Wadze Polskiej Misji Katolickiej zapraszay nuncjusza na uroczystos´ci kos´cielne oraz spotkania organizowane przez polskich ksiezy we Francji. By on czestym gos´ciem w polskim Seminarium Duchownym przy 5, rue des Irlandais, gdzie prawie co roku (1947, 1948, 1950-1952)59 udziela s´wiecen´ alumnom. W czasie tych spotkan´ arcybiskup Roncalli zywo interesowa sie wiadomos´ciami z Polski. Pod dat a 3 maja 1951 roku zanotowa, ze o godz. 9.00 w polskim seminarium wys´wieci czterech diakonów i czterech subdiako-nów, jednakze bardzo przygnebiy go wiadomos´ci o komunistycznych przes´la-dowaniach duchowien´stwa w Polsce60.
Bardzo zyczliwie wspomina wizyte w domu Sióstr Nazaretanek w Paryzu, gdzie 7 stycznia 1951 roku o godz. 9.30 razem z ks. Witoldem Kiedrow-skim61 odprawi msze s´wiet a, a nastepnie wraz z innymi polskimi ksiezmi, miedzy innymi z Kazimierzem Kwas´nym zasiedli do wspólnego obiadu62.
Arcybiskup Roncalli by informowany o zjazdach ksiezy polskich63. Mia uczestniczyc´ w zjez´dzie, który odby sie 9 listopada 1945 roku w Clamart. Jednakze nie móg tam przybyc´ z powodu nagego wyjazdu z Paryza64.
Corocznie skadano mu zyczenia z okazji S´wi at Bozego Narodzenia i Wielka-nocy65. Odpowiadaj ac na nie dopisywa, ze pamieta o Polsce. „Moje mys´li
jed-58Tamze, Roncalli do Kwas´nego, Paryz, 29 grudnia 1948; Roncalli do Kwas´nego, Paryz,
25 grudnia 1949.
59K l e c h t a, Najstarsza w s´wiecie, s. 186. 60Journal II, s. 434.
61Ks. Witold Kiedrowski (1912–2012), s´wiecenia kapan´skie otrzyma w 1935 roku dla
diecezji chemin´skiej. Bra udzia w kampanii wrzes´niowej 1939 roku. Jako czonek AK, aresz-towany przez gestapo, by wiez´niem Majdanka i Os´wiecimia, Buchenwaldu i Dachau. Od 1947 roku przebywa we Francji. By wykadowc a w polskim Seminarium Duchownym w Paryzu, wspópracownikiem Radia France Intern, kapelanem Zgromadzenia Sióstr Nazaretanek przy rue Vaugirard prowadz acych stancje dla dziewcz at.
62Journal II, s. 380.
63APMK, Nuncjatura w Paryzu, 1944-1993, Kwas´ny do Roncallego, Paryz, 13
paz´dzierni-ka 1949, sygn. A.IV.1; Roncalli do Kwas´nego, Paryz, 28 paz´dziernipaz´dzierni-ka 1949.
64C e g i e k a, Nuncjusz A. G. Roncalli, s. 184.
65 APMK, Nuncjatura w Paryzu, 1944-1993, Kwas´ny do Roncallego, Paryz, 22 grudnia
1949, sygn. A.IV.1; Roncalli do Kwas´nego, Paryz, 25 grudnia 1949; Kwas´ny do Roncallego, Paryz, 28 kwietnia 1950; Kwas´ny do Roncallego, Paryz, 18 grudnia 1950.
nocz a sie z waszymi, pamietaj ac o licznych trudnos´ciach waszych braci w Pol-sce” – pisa w grudniu 1950 roku do rektora Polskiej Misji Katolickiej66.
W czerwcu 1947 roku, w zwi azku ze s´mierci a prezydenta RP na uchodz´-stwie Wadysawa Raczkiewicza, by zaproszony na msze s´wiet a sprawowan a w Paryzu w polskim kos´ciele pw. Wniebowziecia Najs´wietszej Maryi Panny przy rue Saint-Honoré. Nie mog ac przybyc´, zapewni o modlitwie za zmare-go67. Uczestniczy natomiast we wspominanym kos´ciele w mszy s´wietej za zmarego kardynaa Augusta Hlonda, w czasie której prócz osobistej refleksji na temat prymasa odczyta przesanie papieza Piusa XII do zebranych68.
Jak juz wspomniano, nuncjusz apostolski we Francji zna sytuacje politycz-n a w Polsce Ludowej. Dlatego odpowiadaj ac na zaproszenia kierowane przez wadze Polskiej Misji Katolickiej zwaszcza z okazji s´wi at narodowych, kiero-wa sie daleko posuniet a ostroznos´ci a. Tak byo w przypadku zaproszenia na uroczystos´c´ z okazji s´wieta maryjnego i rocznicy Konstytucji 3 maja. W 1947 roku rektorowi Misji Polskiej bardzo zalezao na obecnos´ci arcybiskupa Ron-callego69. Pocz atkowo, w marcu 1947 roku, zgodzi sie on na us´wietnienie swoj a obecnos´ci a tej uroczystos´ci70. Jednak, jak wspomina ks. Franciszek Cegieka71, o planowanych uroczystos´ciach i udziale w nich nuncjusza do-wiedzia sie ambasador Polski we Francji Stanisaw Skrzeszewski, który za-mierza wzi ac´ udzia we mszy s´wietej. Tym samym, zgodnie z protokoem dyplomatycznym, przed kos´cioem znajduj acym sie przy jednej z najbardziej reprezentacyjnych ulic w Paryzu w poblizu placu Concorde, przedstawiciel polskich wadz komunistycznych miaby byc´ witany przez rektora Polskiej Misji Katolickiej z takimi samymi honorami co nuncjusz apostolski. Byo to celowe dziaanie wadz polskich, maj ace pokazac´ akceptacje opinii publicznej w Paryzu, legitymizowanie przez Polonie we Francji rz adów komunistycznych w Polsce. Problemem bya równiez tres´c´ przygotowywanego kazania, gdyz ks. Franciszek Cegieka zamierza poruszyc´ temat wolnej, odrodzonej Polski. Sytuacja komplikowaa sie, gdyz rektor Polskiej Misji Katolickiej odmówi powitania ambasadora Polski, jak równiez zmiany tres´ci kazania72. W celu
66Tamze, Roncalli do Kwas´nego, Paryz, 28 grudnia 1950. 67Tamze, Roncalli do Cegieki, Paryz, 10 czerwca 1947.
68Tamze, Kwas´ny do Roncallego, Paryz, 25 paz´dziernika 1948; Journal I, s. 563. 69 APMK, Nuncjatura w Paryzu, 1944-1993, Cegieka do Roncallego, Paryz, 14 marca
1947, sygn. A.IV.1.
70Tamze, Roncalli do Cegieki, Paryz, 17 marca 1947. 71C e g i e k a, Nuncjusz A. G. Roncalli, s. 191-192. 72Tamze.
unikniecia niezrecznej sytuacji, nuncjusz postanowi w tym dniu o godz. 9.00 wzi ac´ udzia w s´wieceniach kapan´skich w polskim Seminarium Duchownym. Poniewaz uroczystos´c´ w polskim kos´ciele z okazji s´wieta narodowego zapla-nowano na godz. 10.00, tym samym jego obecnos´c´ na mszy s´wietej okazaa sie niemozliwa73.
Warto wspomniec´, ze przedstawiciele Ambasady Polski Ludowej we Fran-cji próbowali wielokrotnie wykorzystac´ uroczystos´ci zwi azane ze s´wietami kos´cielnymi do pokazania, ze wadze komunistyczne zachoway dobre relacje z polsk a emigracj a we Francji, a zmiany polityczne w Polsce znalazy uzna-nie ws´ród Polonii. Zaskoczeuzna-nie nuncjusza wywoaa obecnos´c´ jednego z du-chownych francuskich na spotkaniu bozonarodzeniowym zorganizowanym przez polsk a ambasade w Paryzu w 1949 roku. Poprosi wiec o wyjas´nienia rektora Polskiej Misji Katolickiej, ks. Kwas´nego. Okazao sie, ze czesto obec-nos´c´ ksiezy francuskich w spotkaniach, w czasie których pod nieobecobec-nos´c´ przedstawicieli Polskiej Misji Katolickiej niejednokrotnie prezentowano sztan-dary Polski Ludowej, miaa pokazac´, jakoby przedstawicieli Kos´cioa z wa-dzami kraju komunistycznego aczyy dobre relacje, tym samym siej ac zamet i dezorientacje ws´ród Polaków. Ksiezy tych, nieznaj acych realiów w Polsce, przekonywano, ze uczestnicz ac w tych spotkaniach zachowaj a dobre stosunki z polskimi mieszkan´cami swoich parafii74. Wydarzenie to pozwolio nuncju-szowi na was´ciw a ocene metod dziaan´ polskich wadz komunistycznych w stosunku do Polonii francuskiej.
Nuncjatura w Paryzu na pros´be rektora Polskiej Misji Katolickiej pos´redni-czya w uzyskaniu przez emigrantów z Polski wizy potrzebnej na wyjazd do Woch. Tak byo w przypadku delegacji polskiego uniwersyteckiego stowarzy-szenia katolickiego „Veritas”, którego kilku czonków, miedzy innymi profesora Bolesawa Buriana i Andrzeja Ruszkowskiego zaproszono na konferencje organi-zowan a w Rzymie od 7 do 14 kwietnia 1947 roku przez PAX Romana75, czy doktora Konrada Sienkiewicza ze stowarzyszenia „Christian-Social Movement” z Londynu, który zamierza spedzic´ kilka dni w Wiecznym Mies´cie76.
73Jeszcze 24 kwietnia 1947 roku ks. Franciszek Cegieka próbowa bezskutecznie
interwe-niowac´ u nuncjusza, by ten przyby do polskiego seminarium godzine wczes´niej i tym samym byoby dostatecznie duzo czasu na udzia w uroczystos´ciach 3 maja. APMK, Nuncjatura w Paryzu, 1944-1993, Cegieka do Roncallego, Paryz, 24 kwietnia 1947, sygn. A.IV.1.
74Tamze, Kwas´ny do Roncallego, Paryz, 2 marca 1949.
75Tamze, Cegieka do Roncallego, Paryz, 3 marca 1947; D abrowski do Roncallego, Paryz,
18 marca 1947.
W kontaktach z Polakami nuncjusz by znany równiez ze swego poczucia humoru. Rozmawiaj ac z ks. Franciszkiem Cegiek a na temat relacji Polskiej Misji Katolickiej z Ambasad a Polsk a w Paryzu, zapyta, czy rektor potrafi zeglowac´ i radzi, przytaczaj ac acin´skie przysowie: Navigare necesse est77, by nauczy sie tej sztuki, jezeli zalezy mu na poprawnych kontaktach z prze-ciwnikami politycznymi. Kiedy zas´ ks. Kazimierz Kwas´ny zwróci sie z pros´-b a do Nuncjatury o obnizenie tradycyjnej taksy skadanej po nominacji na praata papieskiego, arcybiskup Roncalli, obnizaj ac kwote o poowe, odpisa, ze „honory takze niestety czasami nas kosztuj a”78.
Sprawy polskie zarówno na obczyz´nie we Francji, jak i w kraju nad Wis a nie byy obce przyszemu Janowi XXIII. Kilkakrotnie przed wybuchem II wojny s´wiatowej odwiedza Polske. Dnia 17 sierpnia 1929 roku, bed ac na Jasnej Górze, zapisa w tamtejszej ksiedze pami atkowej: „Fiat pax in virtute tua, Regina Poloniae et abundantia in turribus tuis” (Niech bedzie pokój w mocy Twojej, Królowo Polski i obfitos´c´ w wiezycach Twoich)79. Jako nuncjusz apostolski we Francji wielokrotnie spotyka sie z mieszkaj acymi tam Polakami, jak równiez przyjmowa biskupów polskich przebywaj acych z wi-zyt a w Paryzu.
Po wyborze na Stolice Piotrow a wielokrotnie miay miejsce spotkania kardynaa Stefana Wyszyn´skiego z Janem XXIII80. Materiay znajduj ace sie w archiwum Polskiej Misji Katolickiej we Francji, jak równiez notatki Ron-callego zawarte w jego dziennikach pozwalaj a przekonac´ sie, z jak a sympati a przyszy papiez Jan XXIII traktowa sprawy polskie i Polaków.
77C e g i e k a, Nuncjusz A. G. Roncalli, s. 188.
78 APMK, Nuncjatura w Paryzu, 1944-1993, Roncalli do Kwas´nego, Paryz, 10 czerwca
1950, sygn. A.IV.1.
79M. F r u k a c z, Zwi azki b. Jana XXIII z Polsk a, Jasn a Gór a i Prymasem Tysi aclecia,
„Niedziela” z 3 grudnia 2006, http://ruda_parafianin.republika.pl/swi/j/jan23.htm [dostep: 15 maja 2013].
80Wielokrotnie by przyjmowany na audiencjach papieskich (miedzy innymi 14 listopada
1958, 17 grudnia 1958, 25 lutego, 8 marca 1962, 8 paz´dziernika, 13 listopada 1962 oraz 9 i 20 maja 1963 roku). Jak pisze M. Frukacz, Jan XXIII przed swoj a s´mierci a kaza umies´cic´ przy ózku obraz Matki Bozej Czestochowskiej. Patrz: F r u k a c z, Zwi azki b. Jana XXIII.
APOSTOLICAL NUNTIO ANGELO RONCALLI
TOWARDS THE PROBLEMS OF POLISH EMIGRATION IN FRANCE AFTER THE SECOND WORLD WAR
S u m m a r y
This paper presents a very interesting and important episode from Archbishop Angelo Giuseppe Roncalli's; Roncalli was then Pope John XXIII who in the years 1944-1953 was Apostolic Nuncio in Paris (France). The problems and affairs of Polish emigration in France were not alien to him. This emigration after World War Two numbered 750.000. The Nuncio was vitally interested in Polish affairs, a fact that was expressed in his encounters with Polish Primate Cardinal August Hlond, Bishop Józef Gawlina, and with successive rectors of Polish Catholic Mission in Paris: Fr. Franciszek Ciegieka and Fr. Kazimierz Kwas´ny. Owing to his suport, among other things, the 1924 contract was kept valid after the war. It regulated the principles of Polish priests’ pastoral work in France. The Nuncio in various ways supported the PCM and others Polish Catholic institutions in France. Polish affairs remained important for him after he was elected to the Apostolic See.
Translated by Elzbieta Kos
Sowa kluczowe: Angelo Giuseppe Roncalli, nuncjusz apostolski, Paryz, Francja, polska emi-gracja, Polska Misja Katolicka.
Key Words: Angelo Giuseppe Roncalli, Apostolic nuncio, Paris, France, Polish emigration, Polish Catholic Mission.
