Streszczenie
W nowej teorii rozwoju gospodarczego wiedza stanowi najwaniejszy endoge-niczny czynnik produkcji. Inwestowanie w zasoby ludzkie staje si zatem dla pa-stwa warunkiem koniecznym dla utrzymania swej midzynarodowej przewagi konku-rencyjnej. Finansowanie tworzenia i przekazywania wiedzy w polskim systemie edu-kacji powinno urzeczywistnia koncepcj gospodarki opartej na wiedzy. Artykuł jest prób oceny tego systemu finansowania w kontek cie zachodzcych przemian cywi-lizacyjnych.
Summary
The knowledge is the most important factor in the new theory of economy deve-lopment. The model of financing creation and transfer knowledge in polish system of education should carry into effect the idea of knowledge based economy. This article describes the process of adaptation this kind of financing to transformation of civi-lazation.
1. Wstp
Przełom cywilizacyjny, którego jesteĞmy Ğwiadkami, związany jest z rosnącą rolą nauki oraz edukacji i ich wykorzystaniem w tworzeniu nowoczesnej gospodarki. Podobnie, jak najwaĪniej-szym czynnikiem wzrostu epoki przemysłowej był kapitał, tak podstawowym zasobem produkcji epoki postindustrialnej staje siĊ wiedza. Jest to wiĊc praktyczne przełoĪenie myĞli angielskiego filozofa - Francisa Bacona: " Wiedza i potĊga ludzka to jedno i to samo".
PotĊga ludzka przekłada siĊ obecnie na potĊgĊ paĔstw. SpołeczeĔstwa paĔstw wysoko rozwi-niĊtych budują gospodarkĊ opartą na wiedzy (G.O.W). To wiedza i kwalifikacje stają siĊ obecnie jedynym Ĩródłem długookresowej i moĪliwej do utrzymania przewagi konkurencyjnej. Rozwój społeczeĔstwa informacyjnego, w którym najwaĪniejsze znaczenie ma dostĊp do informacji i umiejĊtne jej wykorzystanie odgrywa decydującą rolĊ w tym zakresie. Zasadą nowego ładu go-spodarczego jest nieustanne "równanie" do wymagaĔ przyszłoĞci, których wyznacznikiem jest umiejĊtnoĞü tworzenia nowych usług i produktów, a takĪe sprawnego sterowania działalnoĞcią prowadzoną w kierunkach, które wczoraj przekraczały ludzkie wyobraĪenie, a jutro bĊdą juĪ tylko wspomnieniem. Elity rządowe kaĪdego paĔstwa muszą zdecydowaü: czy bĊdą dalej próbowały unosiü siĊ na coraz słabszej fali krótkookresowej maksymalizacji konsumpcji, czy teĪ zechcą za-inwestowaü w wiedzĊ i umiejĊtnoĞci na swoim terenie, ze ĞwiadomoĞcią, Īe realne korzyĞci z tych inwestycji w rozwój odbiorą za co najmniej 20 lat. XXI wiek stawia zatem przed systemami edu-kacyjnymi wielkie wyzwania. Z jednej strony chodzi o ich adaptacjĊ do zmian społeczeĔstwa, o realizacjĊ ich nowej roli i zadaĔ, jakie stawia przed nimi "społeczeĔstwo oparte na wiedzy", z drugiej zaĞ o współzawodnictwo z nowymi producentami wiedzy i jej mediatorami wprowadzają-cymi nowe formy kształcenia.
W nowej teorii rozwoju gospodarczego wiedza stanowi najwaĪniejszy endogeniczny czynnik produkcji oraz najbardziej zasadniczy "input" w funkcjonowaniu "silnika kapitalizmu" [9]. Dlatego tak waĪne jest, by system edukacji dostarczał wiedzy w kategoriach: know - what, know - why, know - how, know - who, know - when, know - which, know - between, know – where [10], know - wheter, know - iff. UmiejĊtnoĞü udzielenia trafnej odpowiedzi na te wszystkie pytania oznacza, iĪ dana jednostka ma "trwałą zdolnoĞü produkowania" wytwarzaną i wykorzystywaną przez jednostki ekonomiczne do osiągania własnych celów. Celem niniejszego artykułu jest zatem próba oceny finansowania tworzenia i przekazywania wiedzy w polskim systemie edukacji na tle przeobraĪeĔ cywilizacyjnych XXI wieku.
2. Uwarunkowania cywilizacyjne tworzenia i przekazywania wiedzy w systemie edukacji Dobrze opracowany system finansowania tworzenia i przekazywania wiedzy powinien uwzglĊdniaü zachodzące przemiany cywilizacyjne. Wiek XXI jest wiekiem, w którym intensyfiku-ją siĊ przeobraĪenia cywilizacyjne zaobserwowane juĪ w XX wieku. PrzeobraĪenia te wywieraintensyfiku-ją swoje piĊtno na modelu kształtowania systemów edukacji i w konsekwencji na sposobie ich finan-sowania. Do najwaĪniejszych moĪemy zaliczyü przemiany: demograficzne, ekonomiczne, poli-tyczne i kulturowe. Przemiany natury ekonomicznej, polipoli-tycznej i kulturowej łączą siĊ najczĊĞciej z postĊpującym procesem globalizacji.
Zmiany demograficzne z przełomu XX i XXI wieku są waĪne dla systemu finansowania two-rzenia i przekazywania wiedzy, gdyĪ determinują:
1) liczebnoĞü odbiorców wiedzy (pod jakąkolwiek postacią);
2) strukturĊ demograficzną odbiorców wiedzy (np. według wieku, płci); 3) rozmieszczenie terytorialne odbiorców wiedzy.
Polska zaczyna odczuwaü skutki drugiej transformacji demograficznej, której wyznacznikiem jest m.in.:
1) spadek dzietnoĞci poniĪej prostej zastĊpowalnoĞci pokoleĔ - Lester Thurow zauwaĪa nawet, Īe dziecko przestało byü dla rodziny oĞrodkiem zysków i stało siĊ oĞrodkiem kosztów. Dzieci nadal potrzebują rodziców, ale rodzice nie potrzebują juĪ dzieci1; 2) obniĪanie wskaĨnika umieralnoĞci i wydłuĪanie okresu Īycia ludzi;
3) coraz wyĪsza miara demograficznej staroĞci (MDS), liczona jako stosunek liczby ludzi w wieku poprodukcyjnym do liczby ludzi w wieku produkcyjnym (coraz trudniej jest pra-cującej czĊĞci społeczeĔstwa finansowaü utrzymanie emerytów).
PrzeobraĪenia ekonomiczne determinują z kolei rodzaj wiedzy, na którą wystĊpuje najwiĊksze zapotrzebowanie oraz dobór najnowoczeĞniejszych form jej przekazywania. PrzyszłoĞü nie bĊdzie bowiem prostą kontynuacją teraĨniejszoĞci, a pewne zjawiska, do których jesteĞmy przyzwyczaje-ni, po prostu skoĔczą siĊ. Ponad trzydzieĞci lat temu Alvin i Heidi Tofflerowie opublikowali "szok przyszłoĞci" skupiając uwagĊ czytelnika na znaczeniu fal rozwoju cywilizacji. Cywilizacja ludzka
1 Fluktuacja liczebno ci dzieci w rónych grupach wiekowych jest pochodn drugiej fali demografii: dzieci w wieku na-uczania w szkolnictwie podstawowym (7 - 13 lat) spadek populacji z 3,5 mln w 1997 r. do 2,3 mln w 2010 r.; dzieci w wieku nauczania w szkolnictwie gimnazjalnym (13 - 16 lat) odnotowuje si spadek z 2,1 mln w 1997 r. do 1,1 mln w 2014 r. i powolny wzrost do poziomu 1,2 mln w 2020 r. (w tym okresie prognoza dla wsi wskazuje na spadek o 50% populacji - z 0,8 mln w 1997 r. do 0,4 w 2020 r.); młodzie w wieku nauczania w szkołach ponadgimnazjalnych (16 - 19 lat) - nieznacz-ny wzrost z poziomu 2,0 mln w 1997 r. do 2,1 mln w 2010 r., a nastpnie spadek do 1,2 mln w 2020 r.; młodzie w wieku 19 - 24 lata - tu równie odnotowuje si spadek z 3,7 mln w 1997 r. do 2,3 mln w 2020 r.
przez tysiące lat rozwijała siĊ wokół rolnictwa, którego znaczenie rosło, osiągnĊło swoje apogeum i stopniowo zostało zepchniĊte na dalszy plan przez falĊ industrialną - pojawienie siĊ produkcji wielkoprzemysłowej. Od trzystu lat trwa fala cywilizacji industrialnej i coraz wyraĨniej widaü, Īe ta fala opada i jest w odwrocie. OĞrodkami rozwoju nie są juĪ bowiem centra przemysłu ciĊĪkiego ani zagłĊbia górnicze. Obecnie jesteĞmy niesieni na grzbiecie trzeciej fali - fali cywilizacji infor-matycznej, której wyznacznikiem bĊdzie ugruntowanie zjawisk globalizacyjnych. Trzeba jednak pamiĊtaü, Īe ludzie są zakorzeni mentalnie w rzeczywistoĞci technologicznej, wĞród której siĊ wychowywali. Na bardzo wielu obszarach Polski mamy do czynienia ze Ğcieraniem siĊ mentalno-Ğci ze wszystkich trzech fal cywilizacyjnych. Te formacje mentalne mówią zupełnie róĪnymi jĊzy-kami i orientują siĊ na odmienne wartoĞci. Efektem tych przeobraĪeĔ jest dwubiegunowoĞü społe-czeĔstwa w wymiarze globalnym przedstawiona w Raporcie o Rozwoju Społecznym przygotowa-nym w 1999 r. na zlecenie programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNAT) pt. "Globali-zacja z ludzką twarzą". Dane zawarte w raporcie ukazują róĪnice w dochodach ludnoĞci miĊdzy najbogatszymi a najbiedniejszymi krajami. W 1960 r. róĪnice te wynosiły 30 do 1, a w roku 1997 juĪ 40 do 1. NastĊpne dane statystyczne Ğwiadczą o narastaniu tej nierównoĞci, np. 1/5 najbogat-szych ludzi globu dysponuje 80% Ğwiatowego PKB, a 1/5 ludzi najbiedniejnajbogat-szych tylko nieco po-nad 1%. W XXI wieku wystarczy 20% zdolnej do pracy populacji, aby Ğwiatowa gospodarka normalnie siĊ rozwijała. Co z pozostałymi 80% [8]? Peter Drucker mówił, Īe ludzkoĞü ulega spo-laryzowanemu podziałowi na dwie kategorie zatrudnienia: elitĊ intelektu, kultury i biznesu (mo-bilni pracownicy wiedzy) i resztĊ (niemo(mo-bilni pracownicy prostych usług).
W sferze globalizacji politycznej jako zagroĪenie jawi siĊ realna obawa wykorzystania zdoby-czy wiedzy w celach niehumanitarnych, np. pozbawienia paĔstw słabych, zróĪnicowanych etnicz-nie i wewnĊtrzetnicz-nie zantagonizowanych podmiotowoĞci paĔstwowej i suwerennoĞci narodowej. Ugrupowania polityczne sprawujące władzĊ dąĪą bowiem do podporządkowania własnym intere-som słabszych partnerów społecznych.
PrzeobraĪenia kulturowe równieĪ nie pozostają bez wpływu na system finansowania tworze-nia i przekazywatworze-nia wiedzy. ZagroĪeniem globalnym w tej sferze jest lawinowy rozwój skomer-cjalizowanej kultury masowej, która wypiera "lepsze, ale słabsze" kultury narodowe, etniczne i lokalne. Do innych zagroĪeĔ naleĪałoby zaliczyü: upadek setek oryginalnych tradycyjnych kultur mniejszoĞciowych, ryzyko znikniĊcia w najbliĪszym wieku około połowy z piĊciu tysiĊcy jĊzyków narodowych, które zostaną wyparte przez kilka jĊzyków globalnych, niedostatek tolerancji kultu-rowej. Wszystkie te zagroĪenia mogą stanowiü istotną barierĊ w promieniowaniu oĞrodków wie-dzy i przyczyniaü siĊ do polaryzacji dochodów ludnoĞci.
3. Aktualny stan finansowania tworzenia i przekazywania wiedzy w polskim systemie edukacji
Ocena aktualnego stanu finansowania tworzenia i przekazywania wiedzy w polskim systemie edukacji została przeprowadzona w oparciu o obowiązujący ustrój szkolny wprowadzony reformą z dnia 1 wrzeĞnia 1999 r., tj. od poziomu wychowania przedszkolnego po studia doktoranckie. Choü podmioty uczestniczące w systemie edukacji według wspomnianych szczebli kształcenia nie wyczerpują katalogu wszystkich podmiotów uczestniczących w systemie finansowania tworzenia i przekazywania wiedzy, to udział wydatków publicznych na ten sektor usług edukacyjnych jest najbardziej pokaĨny w budĪecie paĔstwa. O przyjĊtym w tym opracowaniu zakresie podmioto-wym analiz przesądziło właĞnie kryterium wielkoĞci Ğrodków budĪetowych przekazywanych na obsługĊ podmiotów, których celem statutowym jest tworzenie i przekazywanie wiedzy. Z tego teĪ
wzglĊdu poniĪsza analiza nie uwzglĊdnia grupy podmiotów uczestniczących w procesie kształce-nia ustawicznego powyĪej szczebla studiów akademickich.
Warto równieĪ zaznaczyü, iĪ w analizie dokonano umownego podziału podmiotów systemu edukacji w zaleĪnoĞci od wiodącego typu sprawowanej funkcji w zakresie zarządzania wiedzą. Podmioty uczestniczące w systemie edukacji poniĪej szczebla akademickiego w głównej mierze są odpowiedzialne za przekazywanie podstaw wiedzy z róĪnych dyscyplin naukowych. Skuteczne finansowanie sposobu przekazywania podstaw wiedzy bĊdzie zatem oznaczaü m.in.:
- wyposaĪenie ogółu społeczeĔstwa w pakiet kluczowych kompetencji tj. zdolnoĞü poro-zumiewania siĊ w jĊzyku ojczystym i jĊzykach obcych, umiejĊtnoĞü liczenia oraz pod-stawowe kompetencje w dziedzinie nauk Ğcisłych i technologii, umiejĊtnoĞci posługiwa-nia siĊ ICT (Technologie Informacyjno – Komunikacyjne), umiejĊtnoĞü uczeposługiwa-nia siĊ, kompetencje interpersonalne i obywatelskie, zmysł przedsiĊbiorczoĞci i ĞwiadomoĞü kul-turową;
- wyposaĪenie, zgodnie z wymogami rynku pracy, w kwalifikacje zawodowe tej czĊĞci po-pulacji, która nie zamierza kontynuowaü kształcenia na poziomie akademickim;
- dostarczenie podstaw teoretycznych do samoksztacenia i dalszego studiowania.
Poziom szkolnictwa akademickiego natomiast w najwiĊkszym stopniu stwarza warunki do tworzenia nowej jakoĞci wiedzy, nie zaniedbując równoczeĞnie funkcji przekazywania wiedzy w ramach badaĔ podstawowych. Poziom finansowania tego sektora usług edukacyjnych jest probie-rzem stopnia konkurencyjnoĞci polskiej gospodarki na globalnym rynku.
Finansowanie przekazywania wiedzy w polskim systemie edukacji moĪna analizowaü ze wzglĊdu na: podmioty finansujące, procedury ustalania wysokoĞci transferów pieniĊĪnych, zakres przedmiotowy zadaĔ finansowanych. System ten charakteryzują m.in. nastĊpujące cechy:
1. WieloĞü podmiotów partycypujących w finansowaniu przekazywania wiedzy (krajowych i zagranicznych) nie Ğwiadczy o wydatnych nakładach przeznaczonych na ten cel. PrzewagĊ iloĞciową stanowią bowiem podmioty publiczne, których moĪliwoĞci inwestycyjne determi-nowane są sytuacją ekonomiczną w kraju oraz rygorystycznymi przepisami finansów publicz-nych.
2. WieloĞü podmiotów partycypujących w finansowaniu przekazywania wiedzy nie Ğwiadczy takĪe o istnieniu ogólnokrajowego koordynatora czuwającego nad sprawnoĞcią w zarządzaniu funduszami i zasadnoĞcią ich alokacji. Jedną z konsekwencji tego stanu rzeczy jest akumula-cja Ğrodków z kilku Ĩródeł na dane zadanie w jednej czĊĞci kraju, podczas gdy inne jednostki samorządu terytorialnego (JST) nie mają pokrycia finansowego.
3. BudĪet paĔstwa, jako główny dysponent Ğrodków publicznych, z których finansowany jest transfer wiedzy, przekazuje je w formie trzech instrumentów finansowych: czĊĞci oĞwiatowej subwencji ogólnej (SO), dotacji oraz rezerw celowych. W przypadku SO (wiodącego instru-mentu) dysponenci niĪszych szczebli JST samodzielnie decydują o zakresie przeznaczenia otrzymanych Ğrodków. Ta cecha systemu moĪe i w praktyce powoduje zróĪnicowanie teryto-rialne w poziomie jakoĞci Ğwiadczonych usług.
4. Krajowe podmioty wspierające budĪet paĔstwa w finansowaniu przekazywania wiedzy nie są potentatami finansowymi i dlatego mają znaczenie drugorzĊdne i jedynie uzupełniające wobec budĪetu. Do grupy tej moĪna zaliczyü JST, inne niĪ JST osoby prawne (np. organizacje poza-rządowe: fundacje i stowarzyszenia) oraz osoby fizyczne (np. rodzice uczniów gromadzących Ğrodki na tzw. komitet rodzicielski). Nie sposób nie doceniü trudu finansowego tych podmio-tów, ale ich skutecznoĞü oddziaływania dotyczy zwykle skali lokalnej i wynika albo z
przed-siĊbiorczoĞci, albo chĊci podzielenia siĊ nadwyĪkami finansowymi na cele edukacyjne. Finan-sowanie transferu wiedzy z tych Ĩródeł, choü o marginalnym znaczeniu w skali ogólnokrajo-wej, moĪe jednak przyczyniaü siĊ w dłuĪszym okresie czasu do zróĪnicowania startu i kariery szkolnej uczniów w zaleĪnoĞci od miejsca ich zamieszkania.
5. Zagraniczne podmioty wspierające budĪet paĔstwa w finansowaniu przekazywania wiedzy to zazwyczaj poĪyczkodawcy (np. Bank ĝwiatowy na wdroĪenie programu Aktywizacji Obsza-rów Wiejskich - PAOW, w tym na podkomponent B2 - edukacjĊ) lub podmioty wyłącznie współfinansujące konkretne przedsiĊwziĊcie (np. UE w zakresie programów edukacyjnych: Socrates, Leonardo da Vinci, MłodzieĪ). Strona polska musi zatem posiadaü gwarancje finan-sowe na pokrycie swych zobowiązaĔ. Zakres zadaĔ realizowanych z tych Ĩródeł jest albo na-rzucony odgórnie przez UE albo podlega Īmudnym negocjacjom z poĪyczkodawcą.
6. Procedura podziału Ğrodków finansowych słuĪących przekazywaniu wiedzy jest skompliko-wana i zróĪnicoskompliko-wana w zaleĪnoĞci od typu podmiotu. Dla przykładu podział pieniĊdzy dla JST z czĊĞci oĞwiatowej subwencji ogólnej odbywa siĊ według algorytmu corocznie ustalane-go przez MENiS. Obowiązuje jednolity dla wszystkich szkół finansowy standard podziału subwencji stanowiący kalkulacyjną jednostkĊ bonu oĞwiatowego A na ucznia, która w kaĪ-dym roku przyjmuje inną wartoĞü. Zatem zarówno gmina oferująca gimnazjaliĞcie ciekawą ofertĊ programową realizowaną przez bardzo dobrą kadrĊ w atrakcyjnych warunkach loka-lowych jak i gmina oferująca standardową usługĊ otrzyma z budĪetu paĔstwa tĊ samą wartoĞü bonu oĞwiatowego.
7. Nierzadko Ğrodki przeznaczone na przekazywanie wiedzy w systemie edukacyjnym poniĪej szczebla akademickiego dotyczą w głównej mierze utrzymania bazy dydaktycznej (opłaty, media, ochrona itp.) oraz stanu zatrudnienia personelu. ĝrodki pochodzące np. z subwencji oĞwiatowej są spoĪytkowane m.in. na uregulowanie wydatków bieĪących (w tym wynagro-dzeĔ pracowników wraz z pochodnymi), odpis na zakładowy fundusz ĞwiadczeĔ socjalnych dla nauczycieli bĊdących emerytami i rencistami [5]. Przeznaczanie Ğrodków finansowych na bezpoĞrednie inwestowanie w kapitał ludzki (np. doskonalenie programów kształcenia, dopo-saĪenie i unowoczeĞnianie bazy lokalowej, oferowanie form kształcenia alternatywnych wo-bec form tradycyjnie szkolnych) naleĪy raczej do rzadkoĞci.
Obowiązujący system finansowania podmiotów edukacyjnych na poziomie szkolnictwa wyĪ-szego, których zadaniem powinno byü tworzenie nowej kategorii wiedzy, równieĪ wykazuje wiele mankamentów. Do najwaĪniejszych z nich moĪna zaliczyü:
1. Główny ciĊĪar utrzymania instytucjonalnej obsługi oĞrodków tworzenia wiedzy ponosi budĪet paĔstwa. Ze Ğrodków publicznych na ten cel przeznacza siĊ dotacjĊ podmiotową.
2. Dotacja podmiotowa z budĪetu paĔstwa jest przekazywana na działalnoĞü dydaktyczną i utrzymywanie uczelni oraz na pomoc materialną dla studentów2. Są to wiĊc wydatki, które tylko na niektórych kierunkach studiów mogą faktycznie przekładaü siĊ na wyniki gospodar-cze w związku z wprowadzeniem nowej technologii opracowanej w ugospodar-czelni.
3. Sposób rozdysponowania dotacji podmiotowej jest skomplikowany i gwarantuje jedynie dofi-nansowanie prowadzonej działalnoĞci. Dla przykładu dotacja podmiotowa na działalnoĞü dy-daktyczną uwzglĊdnia dofinansowanie budĪetowe tej działalnoĞci w zakresie:
2
I. Kowalska: Skutki finansowe wprowadzenia bezprogowego systemu edukacji (rok zerowy). Ekspertyza KBN, Warszawa 2004
- wydatków płacowych wraz z pochodnymi z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne i fundusz pracy oraz odpisów na zakładowy fundusz ĞwiadczeĔ socjalnych;
- wydatków pozapłacowych, na rzecz dofinansowania ponoszonych wydatków rzeczo-wych, eksploatacyjnych i remontowych związanych z obsługą procesu dydaktycznego oraz utrzymaniem uczelni.
Z kolei dotacja z budĪetu paĔstwa na pomoc materialną dla studentów w 2004 r. dotyczyła do-tychczasowych form ĞwiadczeĔ tej pomocy na rzecz bezzwrotnej pomocy stypendialnej (pieniĊĪ-nej) 3 dla studentów studiów dziennych. Obejmuje ona takĪe dofinansowanie pozostałych wydat-ków przeznaczonych na dopłaty do zakwaterowania i wyĪywienia studentów, utrzymanie domów i stołówek studenckich, w tym remontów oraz wynagrodzeĔ i pochodnych pracowników domów i stołówek studenckich.
4. Nierzadko przekazane w ramach dotacji podmiotowej Ğrodki finansowe nie pokrywają fak-tycznie poniesionych wydatków z obsługą procesu dydaktycznego (czyli w wiĊkszym stopniu przekazywania wiedzy niĪ jej tworzenia).Wówczas Ğrodki, które mogłyby zasiliü sektor ba-daĔ, są transferowane do sektora obsługi procesu dydaktycznego.
5. ħródłem finansowania oĞrodków tworzenia wiedzy są takĪe przychody własne pozyskiwane jednak głównie w ramach działalnoĞci dydaktycznej, zwłaszcza z odpłatnoĞci za studia. Udział natomiast przychodów własnych (pozadotacyjnych) z działalnoĞci badawczej nie przy-rasta ze wzglĊdu na zbyt małe nakłady ponoszone na badania i rozwój (b+r).
6. Zasady podziału dotacji z budĪetu paĔstwa na badania własne wskazują, Īe w 70 proc. dotacjĊ dzieli siĊ w proporcji do dotacji przyznanej w roku ubiegłym a tylko w 30 proc. nierówno-miernie, zaleĪnie od liczby nadanych i uzyskanych w uczelni stopni doktora i doktora habili-towanego oraz tytułów profesorów w ostatnich trzech latach4.
7. Proporcje finansowania badaĔ i rozwoju ze Ĩródeł budĪetowych do pozabudĪetowych wyno-szą w Polsce 2:1, natomiast w krajach rozwiniĊtych proporcje są odwrotne5.
4. Planowane zmiany w finansowaniu tworzenia i przekazywania wiedzy w edukacji Planowane zmiany w finansowaniu tworzenia i przekazywania wiedzy powinny uwzglĊdniaü co najmniej dwa priorytety:
- zapobieĪenie wykluczeniu społecznemu odbiorców wiedzy, którym ta wiedza jest przekazy-wana w systemie edukacyjnym poniĪej szczebla akademickiego,
- wzrost konkurencyjnoĞci polskiej gospodarki poprzez wzrost nakładów finansowych na bada-nia i rozwój.
Ukierunkowanie zmian na pierwszy priorytet uzasadniają wysokie koszty duĪej skali zjawiska bezrobocia w Polsce. Dlatego tak waĪne jest, by zmiany w finansowaniu eliminowały czynniki
3
Studenci studiów dziennych uczelni pastwowych mog otrzyma stypendia socjalne, specjalne stypendia dla osób nie-pełnosprawnych, stypendia za wyniki w nauce, dopłaty do zakwaterowania, dopłaty do posiłków oraz zapomogi. Ponadto studenci studiów dziennych uczelni pastwowych i niepastwowych uzyskujcy najwysze wyniki w nauce i wykazujcy si wysok aktywno ci mog ubiega si o przyznanie stypendium Ministra Edukacji narodowej i Sportu za osignicia w nauce. Uzupełniajc form pomocy materialnej s równie kredyty studenckie udzielane na podstawie ustawy z dnia 17 lipca 1998 r. o poyczkach i kredytach studenckich.
4 Uchwała Nr 75/2004 PRG z dnia 18 lutego 2004 r. w sprawie propozycji zasad podziału rodków na badania własne w roku 2004 pomidzy uczelnie nadzorowane przez MENiS - RG druk nr 139.
5 W Europie podany wskanik nakładów na badanie i rozwój to 3 proc. PKB. W tym 1 proc. powinien pochodzi ze rodków publicznych, natomiast 2 proc. ze rodków kapitału prywatnego.
wpływające na nierówny dostĊp obywateli do oĞrodków zajmujących siĊ przekazywaniem wiedzy6 (co najmniej w ramach obowiązku szkolnego i obowiązku nauki). Cieszyü zatem moĪe fakt po-szukiwania dodatkowych, pozabudĪetowych Ĩródeł w funduszach strukturalnych UE w ramach: Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich (SPO - RZL), Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR) oraz Sektorowego Programu Opera-cyjnego Wzrostu KonkurencyjnoĞci PrzedsiĊbiorstw (SPO - WKP). Do najcenniejszych kierun-ków alokacji Ğrodkierun-ków naleĪy zaliczyü:
1) refundowanie kosztów szkoleĔ zawodowych wszystkim grupom odbiorców wiedzy; 2) zmodernizowanie sprzĊtu komputerowego i oprogramowania umoĪliwiającego dostĊp do
Internetu i wykorzystywanie technologii informacyjnych w procesie kształcenia;
3) zmodernizowanie bazy dydaktycznej (np. wyposaĪenie pracowni i laboratoriów w nowo-czesne Ğrodki technodydaktyczne do kształcenia zawodowego), jak równieĪ opracowanie nowych podstaw programowych oraz innowacyjnych programów nauczania umoĪliwiają-cych przygotowanie uczniów do uzyskiwania kwalifikacji odpowiadająumoĪliwiają-cych wymaganiom rynku pracy;
4) wprowadzenie kształcenia na odległoĞü umoĪliwiającego powszechny dostĊp do wiedzy - moĪliwoĞü nauki niezaleĪnie od wieku, miejsca zamieszkania czy stopnia niepełnosprawno-Ğci.
W zakresie realizacji drugiego priorytetu optymizmem napawają załoĪenia Narodowego Pla-nu Rozwoju na lata 2007 - 2013. Główną osią filozofii budowania gospodarki opartej na wiedzy ma byü idea budowania Ğcisłej współpracy miĊdzy sferą gospodarki a nauką, szukanie takich roz-wiązaĔ finansowych i organizacyjnych, aby ta współpraca była moĪliwa i efektywna dla obu stron. Idee powyĪsze znajdują odzwierciedlenie w projektowanym stanie prawnym. Do ustawy o zasa-dach finansowania nauki została wprowadzona poprawka polegająca na tym, Īe wydatki na naukĊ finansowane przez ministra nauki ustala siĊ w ustawie budĪetowej w wysokoĞci zapewniającej dojĞcie Polski do poziomu wydatków wynikających ze Strategii LizboĔskiej. Aby dojĞü do pułapu wyznaczonego przez NPR na rok 2006 (1,5 proc. PKB) oraz załoĪeĔ NPR na lata 2007 - 2013 trzeba praktycznie podwoiü nakłady budĪetowe na naukĊ. NaleĪałoby zatem zdywersyfikowaü finansowanie nauki poprzez umiarkowany wzrost finansowania budĪetowego i przyspieszony wzrost finansowania pozabudĪetowego (głównie Ğrodki z funduszy europejskich i prywatne). Temu właĞnie słuĪy projekt ustawy o wspieraniu działalnoĞci innowacyjnej. Ustawa proponuje wprowadzenie nowych narzĊdzi organizacyjnych i finansowych. NarzĊdziem organizacyjnym jest m.in. przyznawanie statusu Centrum Badawczo - Rozwojowego (CBR) prywatnym jednostkom badawczo - rozwojowym. Warunkiem przyznania statusu CBR byłoby osiąganie przez ubiegający siĊ podmiot 50 proc. przychodów ze sprzedaĪy prac badawczych i rozwojowych. Status ten zrów-nywałby taki podmiot w prawach podatkowych z dzisiejszymi jednostkami badawczo - rozwojo-wymi (daje te same zwolnienia podatkowe w podatku dochodowym, od nieruchomoĞci i innych
6 Raport UNDP wymienia nastpujce główne czynniki wpływajce na nierówno dostpu do edukacji w Polsce:
- przynaleno do grupy społecznej charakteryzujcej si jak najlepszym wykształceniem rodziców (w ród przebada-nych absolwentów szkół wyszych 52% miało przynajmniej jednego rodzica, który ukoczył studia);
- zamieszkanie na obszarze wiejskim lub w małym miasteczku. Młodzi ludzie z obszarów wiejskich stanowi połow grupy wiekowej 19 - 24 lat, lecz tylko 2% wszystkich studentów tego przedziału wiekowego;
- zamieszkiwanie w niektórych regionach - najwiksze szanse maj mieszkacy duych aglomeracji;
- upo ledzenie - jedynie 15% osób w wieku 15 - 19 lat majcych specjalne potrzeby edukacyjne koczy jakkolwiek szkoł redni.
podatkach lokalnych). Z kolei rozwiązanie finansowe jest atrakcyjne z punktu widzenia przedsiĊ-biorców, którzy chcieliby korzystaü z wyników prac naukowych oraz wdraĪaü nowe technologie. Tym rozwiązaniem jest np. kredyt technologiczny udzielany z BGK kaĪdemu przedsiĊbiorcy, który zamierza przeznaczyü kredyt na sfinansowanie inwestycji na nowe technologie. Istnieje moĪliwoĞü umorzenia rat kapitałowych nawet do 50 proc. wartoĞci kapitału, jednak nie wiĊcej niĪ do kwoty 20 proc. wartoĞci sprzedaĪy osiąganej przez tego przedsiĊbiorcĊ z produktu, który po-wstał na skutek technologii. Wszystkie prace rozwojowe bĊdą mogły byü wliczane w koszty uzy-skania przychodu.
Zaproponowane rozwiązania prawne przygotowują narzĊdzia, które z jednej strony bĊdą po-wodowaü "ssanie” na innowacje, nowe technologie i rozwiązania naukowe na rynku, a z drugiej strony bĊdą zachĊcaü jednostki naukowe do współpracy z gospodarką. Ten kierunek zmian zmie-rza do tego, by dodatkowo pozyskane Ğrodki zostały zuĪyte na "skok do przodu, a nie likwidowa-nie opóĨlikwidowa-nieĔ". Tym bardziej, Īe sama Ulikwidowa-nie planuje zwiĊkszelikwidowa-nie budĪetu, w tym nakładów na wzrost konkurencyjnoĞci. Z tego tez wzglĊdu w ramach funduszy strukturalnych propaguje siĊ działania słuĪące wzmocnieniu współpracy miĊdzy sferą badawczą a gospodarką (SPO - WKP): inwestycje związane z budową, modernizacją i wyposaĪeniem specjalistycznym laboratoriów Centrów Zaawansowanych Technologii i Centrów DoskonałoĞci działających w priorytetowych dziedzinach rozwoju polskiej gospodarki. Godnym podkreĞlenia jest równieĪ fakt, iĪ dodatkowych instrumentów finansowych na wsparcie działaĔ z zakresu b+r moĪna siĊ spodziewaü po wprowa-dzeniu projektu ustawy o partnerstwie publiczno - prywatnym (PPP).
5. Podsumowanie
Obecny system finansowania tworzenia i przekazywania wiedzy w edukacji w Polsce nie uwzglĊdnia wszystkich konsekwencji ekonomiczno - społecznych jakie niosą ze sobą przemiany cywilizacyjne. Prognozowane zmiany zmierzają w kierunku zniwelowania tego niebezpieczeĔ-stwa. O sukcesie wprowadzanych zmian zadecyduje jednak:
- czas w jakim te zmiany bĊdĊ wdraĪane,
- konsekwencja organów władzy rządowej i samorządowej w realizacji przyjĊtych priory-tetów,
- stabilny system przepisów prawnych, w szczególnoĞci z zakresu finansów publicznych. Zaniechanie działaĔ naprawczych grozi utratą moĪliwoĞci pełnoprawnego uczestnictwa Pol-ski w wielkich przemianach współczesnego Ğwiata tj. w: rozwoju społeczeĔstwa informacyjnego, procesach globalizacji i przemianach cywilizacji naukowo - technicznej [1].
Bibliografia
1. Biała ksiĊga. Nauczanie i uczenie siĊ. Na drodze do uczącego siĊ społeczeĔstwa. WyĪsza Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 1995
2. Drucker Peter F.: Post - capitalist Society. New York, Harper Business 1993
3. KBN, Science and Government Series (Series editor: A. KukliĔski), Vol. 4: The Knowledge- Based Economy. The Global Challenges of the 21 st Century (ed. A. KukliĔski, W. M. Or-łowski); Vol. 5: The Knowledge-Based Economy. The European Challenges of the 21 st Century (ed. A. KukliĔski), State Committee for Scientific Research Republic of Poland, Warszawa 2000
4. Kowalska I.: School Resource Utilization Study. Raport. Bank ĝwiatowy, Warszawa 2000 5. Kowalska I.: Finansowanie oĞwiaty w gminach wiejskich. Wydawnictwo SGGW, Warszawa
2003
6. Kowalska I.: Economic determinants of human resource influence on the development of rural areas. In: Economic Science for Rural Development. Maquette Ltd. "Jelgavas tipografi-ja", Jelgava 2003
7. Martin H. P., Schumann H.: Pułapka globalizacji, atak na demokracjĊ i dobrobyt. Wrocław 1999
8. Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004 - 2006 i załoĪenia na lata 2007 - 2013
9. OECD. A New Economy? The Changing Role of Innovation and Information Technology in Growth, Paris 2000
10. Simon T.: Routes to Intellectual Capital Formation: The Genesis and Development of Wealth Creating Knowledge in the Entrepreneurial Minds, (w:) S. Kwiatkowski i L. Edvisson (eds.) Knowledge cafe for Intellectual Entrepreneurship. Leon Kozminski Academy of Entrepre-neurship and Management, Warszawa 1999
11. Thurow L. C.: PrzyszłoĞü kapitalizmu. Jak dzisiejsze siły ekonomiczne kształtują Ğwiat jutra. Wydawnictwo DolnoĞląskie, Wrocław 1999
Iwona Kowalska
e-mail:kowalska@alpha.sggw.waw.pl/ tel: 0602150971
SGGW, Wydział Ekonomiczno - Rolniczy, Katedra Nauk Humanistycznych 02 - 787 Warszawa, ul. Nowoursynowska 166
